Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 19/15
UCHWAŁA
Dnia 13 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z urzędu na skutek zawiadomienia Dyrektora Szpitala Klinicznego w L.
przy uczestnictwie E. W.
o zezwolenie na zabieg medyczny,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 13 maja 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 5 grudnia 2014 r.,
"Czy rodzic w ramach wykonywania władzy rodzicielskiej może
skutecznie udzielić pełnomocnictwa do wyrażenia zgody na dokonanie
zabiegu medycznego u jego małoletniego dziecka?"
podjął uchwałę:
Przedstawiciel ustawowy małoletniego dziecka może udzielić
pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody
przewidzianej w art. 34 ust. 3 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r.
o zawodach lekarza i lekarza dentysty (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r.
poz. 464).
UZASADNIENIE
2
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie, w której Szpital Kliniczny wystąpił do Sądu Rejonowego w L.
na podstawie art. 34 ust. 3 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i
lekarza dentysty (Dz. U. z 2011 r., Nr 277, poz. 1634 ze zm.; dalej ustawa o
zawodach lekarza) o wyrażenie zgody na udzielenie małoletniej pacjentce
świadczeń zdrowotnych - badań laboratoryjnych i gastroskopii w znieczuleniu
ogólnym.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia18 czerwca 2014 r. udzielił zgody.
Ustalił, że w imieniu jedynego przedstawiciela ustawowego - ojca małoletniej
- zgodę na wykonanie zabiegu wyraził pełnomocnik legitymujący się
pełnomocnictwem, które upoważniało do reprezentowania rodzica przed wszystkimi
instytucjami, szpitalami, urzędami i organami administracji oraz sądami,
w tym przed Sądem Najwyższym, we wszelkich sprawach związanych
z wykonywaną władzą rodzicielską w stosunku do małoletniej córki, jak również
do składania w jego zakresie w imieniu mocodawcy wszelkich oświadczeń woli
i zgód. W ocenie Sądu pierwszej instancji, osobisty charakter czynności
związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej, sprawowanej przez rodziców
na zasadzie wyłączności, wyklucza dokonanie przez pełnomocnika czynności
wchodzących w jej zakres zarówno na podstawie pełnomocnictwa ogólnego,
jak i pełnomocnictwa do wyrażenia zgody na konkretny zabieg (art. 95, 96 k.c. i 95
k.r.o.).
Rozpoznając apelację uczestnika Sąd Okręgowy powziął poważną
wątpliwość przedstawioną w zagadnieniu prawnym. Wskazał, że z jednej strony
nie sposób odmówić trafności stanowisku Sądu Rejonowego, lecz z drugiej strony
zasadą prawa cywilnego jest, że czynności prawnej można dokonać przez
przedstawiciela, którym jest także pełnomocnik (art. 95 i 96 k.c.), a przepisy
kodeksu rodzinnego i ustawy o zawodach lekarza nie zakazują wyrażenia zgody
przez przedstawiciela w zakresie pieczy nad dzieckiem. Działanie przez
pełnomocnika byłoby pożądane w interesie dobra dziecka w sytuacjach
wymagających natychmiastowej reakcji, takich jak zgoda na zabieg medyczny,
gdy rodzice nie są w stanie okresowo wykonywać pieczy.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne dotyczy wyrażenia zgody na kwalifikowaną postać
zabiegu medycznego oraz metody leczenia lub diagnostyki stwarzających
podwyższone ryzyko dla pacjenta, o których mowa w art. 34 ust. 1 ustawy
o zawodzie lekarza. Ustęp trzeci tego przepisu zezwala lekarzowi na wykonanie
takiego zabiegu u pacjenta małoletniego po uzyskaniu zgody jego przedstawiciela
ustawowego, a gdy pacjent nie ma przedstawiciela lub porozumienie się z nim nie
jest możliwe - po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego. Orzecznictwo i doktryna
jednolicie kwalifikuje omawianą zgodę jako oświadczenie woli (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 2004 r., II CK 303/04, OSP 2005/11/131, z dnia
8 lipca 2010 r., II CSK 117/10, nie publ.).
Z treści przedstawionego zagadnienia wynika, że wątpliwość Sądu
Okręgowego dotyczy dopuszczalności udzielenia przez rodzica
pełnomocnictwa rodzajowego do wyrażenia zgody na zabieg kwalifikowany,
natomiast w rozpoznawanej sprawie zostało udzielone pełnomocnictwo ogólne
upoważniające umocowanego do reprezentowania rodzica we wszystkich
sprawach związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej nad małoletnią.
Niedopuszczalność udzielenia przez rodzica pełnomocnictwa ogólnego do
wykonywania wszystkich czynności z zakresu władzy rodzicielskiej (w tym
blankietowej zgody na wykonywanie zabiegów medycznych) nie budzi wątpliwości.
Rodzice dziecka sprawują władzę rodzicielską osobiście na zasadzie wyłączności
w zakresie pieczy nad osobą dziecka, zarządu jego majątkiem i reprezentacji
(art. 95 § 1, 96 i 98 § 1 k.r.o.), chociaż nie jest wyłączona możliwość posługiwania
się przy jej wykonywaniu innymi osobami, jeżeli takie rozwiązanie służy dobru
dziecka, a rodzice nie rezygnują z ingerencji w podstawowych sprawach
dotyczących jego osoby (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia
1999 r., II CKN 601/98, nie publ.). Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować
dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator (art. 99
k.r.o.). Wobec braku unormowania kwestii działania rodziców przez pełnomocnika
w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej w przepisach kodeksu rodzinnego,
zastosowanie mają przepisy kodeksu cywilnego regulujące instytucję
4
przedstawicielstwa. Z treści art. 95 k.c. wynika domniemanie dokonywania
czynności przez przedstawiciela, a wyjątek musi mieć podstawę normatywną albo
wynikać z właściwości czynności prawnej. Podstawowe znaczenie dla
oceny możliwości udzielenia przez rodziców pełnomocnictwa do czynności
materialnoprawnych ma art. 96 k.c., którego treść wyklucza istnienie
pełnomocnictwa o takim samym zakresie, jak przedstawicielstwa ustawowego.
Ustanowienie omawianego pełnomocnictwa pozostaje także w sprzeczności z art.
98 k.c., zgodnie z którym obejmuje ono umocowanie do czynności zwykłego
zarządu, zaś większość czynności materialnoprawnych z zakresu pieczy nad
dzieckiem, w tym udzielenie zgody na dokonanie konkretnego zabiegu
medycznego należy do czynności przekraczających ten zarząd. Za stanowiskiem
przeciwnym nie przemawia także wykładnia funkcjonalna, bo umocowanie osoby
trzeciej do pełnego wykonywania władzy rodzicielskiej mogłoby prowadzić w istocie
do jej ograniczenia lub pozbawienia, co pozostaje w wyłącznej kognicji sądu
opiekuńczego, a nadto jest sprzeczne z zasadą wyłączności i niepodzielności
jej sprawowania. Również wykładnia systemowa wskazanych przepisów,
z uwzględnieniem treści art. 94 § 1 i 99 k.r.o., wskazuje na niedopuszczalność
przeniesienia przez rodzica całości czynności związanych z wykonywaniem władzy
rodzicielskiej na osobę trzecią, skoro może ona przysługiwać tylko obojgu rodzicom,
jednemu z nich lub opiekunowi. Podzielenie pieczy pomiędzy rodziców i osobę
trzecią musi wynikać albo z podstawy ustawowej (art. 112 1
k.r.o.) albo z orzeczenia
opiekuńczego (art. 109 § 2 k.r.o.). Przepisy kodeksu rodzinnego mają charakter
ius cogens i nie mogą być zmienione ani w drodze umowy pomiędzy rodzicem
a osobą trzecią, ani w drodze jednostronnej czynności prawnej.
Wykładnia gramatyczna, systemowa i funkcjonalna przepisów kodeksu
cywilnego regulujących przedstawicielstwo oraz przepisów kodeksu rodzinnego
dotyczących władzy rodzicielskiej z uwzględnieniem Konwencji o prawach Dziecka
przyjętej w dniu 20 listopada 1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych (Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526; dalej Konwencja) przemawia
natomiast za dopuszczalnością udzielenia przez rodzica dziecka pełnomocnictwa
do złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody na wykonanie zabiegów, o których
mowa w art. 34 ust. 1 ustawy o zawodzie lekarzy. Brak wskazania w ustępie
5
trzecim tego przepisu pełnomocnika jako osoby, która może udzielić zgody na
zabieg, nie oznacza zakazu udzielenia pełnomocnictwa; jego wprowadzenie
musiałoby mieć wyraźną podstawę ustawową tak, jak np. w art. 944 § 2 k.c. Zasadą
jest dokonywanie czynności przez przedstawiciela, a więc nie ma potrzeby
umieszczania w każdej regulacji dotyczącej czynności prawnej przepisu wprost
stanowiącego, że dana czynność może być dokonana przez pełnomocnika.
Wyjątek od tej zasady musi mieć albo podstawę ustawową albo musi wynikać
z właściwości czynności prawnej - w tym wypadku musiałaby mieć charakter
czynności osobistej z punktu widzenia osoby, której dotyczy zgoda.
Wyłączenie dotyczyłoby wówczas każdego przedstawiciela, tak ustawowego, jak
i pełnomocnika. Skoro jednak zgodę na zabieg może wyrazić przedstawiciel
ustawowy, to czynność nie ma charakteru osobistego. Pełnomocnictwo do
wyrażenia zgody na zabieg lub metodę leczenia i diagnostykę, o których mowa
w art. 34 ust. 1 ustawy o zawodzie lekarza, może mieć charakter zarówno
pełnomocnictwa do poszczególnej czynności, jak i pełnomocnictwa rodzajowego
w przypadku leczenia periodycznego, wymagającego powtarzalnych zabiegów lub
diagnostyki, z tym że ich charakter musi być ściśle określony.
Stanowisko to wspiera, wynikająca z przepisów kodeksu rodzinnego oraz art.
3 Konwencji, zasada uwzględnienia interesu i dobra dziecka jako wartości
nadrzędnych przy wykładni przepisów prawa oraz przy jego stosowaniu przez sądy.
Zasadę ochrony interesu dziecka formułuje również Konwencja z dnia
25 października 1980 r. dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka
za granicę sporządzona w Hadze (Dz. U. z 1995 r., Nr 108, poz. 528) i podkreśla
judykatura (uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca
1992 r., III CZP 48/92, OSNC z 1992 r., nr 10, poz. 179, z dnia 8 marca 2006 r.,
III CZP 98/05, OSNIC z 2006 r., nr 10, poz. 158, uchwała z dnia 13 marca 2008 r.,
III CZP 1/08, OSNIC z 2009 r., nr 4, poz. 52, postanowienie z dnia 20 października
2010 r., III CZP 72/10, OSNIC z 2011 r., nr 5, poz. 60, wyrok z dnia 8 czerwca
2000 r., V CKN 1237/00 - nie publ.). Nie można wykluczyć szczególnych sytuacji,
w której dobro dziecka będzie wymagało wyrażenia zgody na konkretny zabieg
medyczny przez pełnomocnika, jeżeli przedstawiciel ustawowy nie może złożyć
oświadczenia osobiście, a nie ma podstaw do powołania kuratora na podstawie art.
6
99 k.r.o. Ponieważ udzielenie pełnomocnictwa nie oznacza ograniczenia władzy
rodzicielskiej, rodzice zachowują kontrolę nad czynnościami pełnomocnika,
zwłaszcza że art. 34 ust. 3 i 6 ustawy o zawodzie lekarza wymaga w pierwszej
kolejności porozumienia się z nimi w razie konieczności wykonania zabiegu.
Możliwe jest więc potwierdzenie pełnomocnictwa albo uzyskanie zgody rodziców
lub sądu opiekuńczego jeżeli pełnomocnik nie zgadza się na zabieg.
Z tych względów udzielono odpowiedzi, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).