Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 514/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. C.
przeciwko P. Spółce Akcyjnej z siedzibą w L.
o usunięcie linii energetycznej i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 20 lutego 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 1800
(tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 31 lipca 2013 r.: oddalił powództwo S. C.
przeciwko P. S. A. z siedzibą w L. w zakresie dotyczącym żądania usunięcia
urządzeń elektroenergetycznych, zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda
kwotę 14 618 zł, oddalił powództwo w zakresie dotyczącym żądania zapłaty w
pozostałej części.
Apelację powoda Sąd Okręgowy oddalił wyrokiem z dnia 20 lutego 2014 r.
Powód domagał się nakazania stronie pozwanej usunięcia transformatora,
kabla ziemnego oraz dwóch linii energetycznych napowietrznych, wchodzących
w skład przedsiębiorstwa strony pozwanej, znajdujących się na działce nr 684/6
będącej w użytkowaniu wieczystym powoda, położonej w C. Jednocześnie żądał
zasądzenia kwoty 65 206 zł tytułem wynagrodzenia za korzystanie przez stronę
pozwaną bez tytułu prawnego z tej działki w zakresie związanym z wymienionymi
urządzeniami. Urządzenia te zostały oddane do użytku w marcu 1980 r. w wyniku
wykonania „planu realizacyjnego”, zatwierdzonego w 1976 r. przez Wojewódzką
Dyrekcję Rozbudowy Miast i Osiedli Wiejskich w O. Grunt, na którym się znajdują,
stanowił wówczas część nieruchomości (oznaczonej później w ewidencji gruntów
jako działka nr 684), pozostającej w zarządzie państwowego Rejonowego
Przedsiębiorstwa Melioracyjnego, po zmianie nazwy: Przedsiębiorstwa Konserwacji
Urządzeń Wodnych i Melioracji, w P. Decyzją z dnia 23 maja 1991 r. Wojewoda […]
stwierdził nabycie z mocy prawa z dniem 5 grudnia 1990 r. przez Przedsiębiorstwo
Konserwacji Urządzeń Wodnych i Melioracji użytkowania wieczystego działki nr 684.
W wyniku prywatyzacji tego przedsiębiorstwa powstało Przedsiębiorstwo
Konserwacji Urządzeń Wodnych i Melioracji Sp. z o.o. W dniu 17 grudnia 2002 r.
i 25 marca 2003 r. Syndyk masy upadłości Przedsiębiorstwa Konserwacji Urządzeń
Wodnych i Melioracji Sp. z o.o. sprzedał S. i M. C. nieruchomości oznaczone jako
działki nr 684/1, 684/2, 684/3, 684/4, 684/5. W 2005 r. z nieruchomości oznaczonej
jako działka nr 684/1 wyodrębniona została nieruchomość obejmująca działkę nr
684/6. Grunt na tej działce jest od 1986 r. sklasyfikowany jako „tereny zabudowane
inne”.
3
Sąd Okręgowy tak samo jak Sąd Rejonowy uznał, że choć strona pozwana
nie legitymuje się tytułem prawnym do korzystania z nieruchomości, którą stanowi
działka nr 684/6, w zakresie wiążącym się ze znajdującymi się na niej urządzeniami
elektroenergetycznymi, to roszczenie negatoryjne powoda nie mogło zostać
uwzględnione wobec sprzeczności dochodzenia przez niego tego roszczenia
z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Powód wiedział, co kupuje.
On też doprowadził do tego, że z większej nieruchomości została wyodrębniona
mniejsza, o znacznie ograniczonej funkcjonalności. Strona pozwana nie ma realnej
możliwości zmiany przebiegu linii energetycznej. Wartość przedmiotu ochrony jest
nieadekwatna do wartości dobra dotkniętego środkiem ochrony prawnej
zastosowanym przez powoda.
Za bezzasadne Sąd Okręgowy w tych okolicznościach uznał także
roszczenie powoda o wynagrodzenie za korzystanie przez stronę pozwaną z gruntu
bez tytułu prawnego. Powód wkalkulował uszczerbek majątkowy wynikły dla niego
z korzystania z gruntu przez stronę pozwaną w cenę kupna użytkowania
wieczystego. W zakresie, w jakim to roszczenie zostało uwzględnione przez Sąd
Rejonowy, wyrok tego Sądu nie mógł jednak zostać zmieniony. Uniemożliwiał to
ze względu na brak apelacji strony pozwanej zakaz przewidziany w art. 384 k.p.c.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił, że wyrok Sądu Okręgowego zapadł
z naruszeniem: przepisu art. 5 k.c., przepisu art. 225 w związku z art. 224 § 2 k.c.
i art. 352 § 2 k.c. oraz przepisu art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z ustaloną linią orzecznictwa, naruszenie przez sąd drugiej instancji
art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może stanowić podstawę kasacyjną
tylko wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji
jest dotknięte takimi wadami, które uniemożliwiają przeprowadzenie kontroli
kasacyjnej. Uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego takich wad nie ma.
Podniesiony w skardze kasacyjnej przez powoda zarzut naruszenie art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. wskutek niewyjaśnienia przez Sąd Okręgowy
podstawy prawnej wydanego wyroku jest gołosłowny. W świetle lektury
uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie ulega wątpliwości, iż do oddalenia apelacji
4
doszło - jak była już o tym mowa wyżej - dlatego, że Sąd Okręgowy stwierdził
w sprawie istnienie, w zakresie odnoszącym się do roszczenia negatoryjnego,
przesłanek zastosowania art. 5 k.c., a w zakresie odnoszącym się do roszczenia
o zapłatę, brak przesłanek do zastosowania powołanych w apelacji oraz w skardze
kasacyjnej przepisów art. 225 w związku z art. 224 § 2 k.c. i art. 352 § 2 k.c.
Czy była to w pełni prawidłowa materialnoprawna ocena stanu faktycznego
sprawy, jest już inną kwestią, wychodzącą poza granice problemu prawidłowego
wywiązania się sądu z obowiązków, które na niego nakłada art. 328 § 2 k.p.c.
co do uzasadnienia wyroku. Kwestia ta dotyka materialnoprawnych podstaw
wniesionej skargi kasacyjnej.
Sam powód zwrócił uwagę w skardze kasacyjnej na obowiązywanie
w prawie polskim, kiedy nastąpiło pierwsze zdarzenie składające się na stan
faktyczny sprawy, i przez wiele lat później, zasady jednolitej własności państwowej,
wywodzonej z art. 128 k.c. w pierwotnym brzmieniu. Zasada jednolitej własności
państwowej (mienia państwowego), zwana także zasadą jednolitego funduszu
własności państwowej, była różnie rozumiana. Kontrowersja dotyczyła statusu
prawnego państwowych osób prawnych względem mienia państwowego
znajdującego się w zarządzie tych osób. W orzecznictwie Sądu Najwyższego
kontrowersja ta została rozstrzygnięte na rzecz stanowiska uznającego Państwo za
wyłączny podmiot uprawnień wchodzących w zakres mienia państwowego
znajdującego się w zarządzie państwowych osób prawnych; państwowe osoby
prawne - według tego stanowiska - jedynie wykonywały te uprawnienia w imieniu
własnym tak jakby one im samym przysługiwały (zob. w szczególności uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasady prawne - z dnia 7 listopada
1980 r., III CZP 2/80 i 18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91). Stanowisko to było
kontynuacją poglądu wyrażonego jeszcze przed wejściem w życie Kodeksu
cywilnego, na gruncie art. 8 konstytucji z 1952 r., w uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1961 r., I CO 20/61.
W wyniku obowiązywania tak rozumianej zasady jednolitej własności
państwowej zarówno właścicielem i posiadaczem samoistnym gruntu znajdującego
się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego, na którym posadowiono
urządzenia elektroenergetyczne objęte pozwem, jak i właścicielem i posiadaczem
5
samoistnym tych urządzeń, wchodzących, ze skutkiem przewidzianym w art. 49
§ 1 k.c., w skład przedsiębiorstwa przesyłowego - poprzednika prawnego strony
pozwanej, było Państwo (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia
2008 r., II CSK 314/08). Dopóty, dopóki istniał taki stan prawny, nie było potrzeby -
ani nawet możliwości w świetle zasad ówczesnego ustroju - przyznania
przedsiębiorstwu przesyłowemu specjalnego, odrębnego - w postaci służebności
lub innej funkcjonalnie zbliżonej - uprawnienia do korzystania w odpowiednim
zakresie z gruntu znajdującego się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego, na
którym zainstalowano urządzenia elektroenergetyczne. O samym zainstalowaniu
urządzeń na gruncie znajdującym się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego
i eksploatacji tych urządzeń przez przedsiębiorstwo przesyłowe decydowano przy
użyciu instrumentów prawnych właściwych „systemowi wykonywania socjalistycznej
własności państwowej”.
Obowiązywanie zasady jednolitej własności państwowej uchyliła nowelizacja
art. 128 k.c. z dnia 31 stycznia 1989 r. Weszła ona w życie 2 lutego 1989 r.
Zmianę o nieporównanie większej doniosłości w stosunkach społeczno-
gospodarczych oraz prawnych przyniosło jednak dopiero uwłaszczenie przez
ustawodawcę państwowych osób prawnych, w tym więc, a nawet przede wszystkim,
przedsiębiorstw państwowych, na pozostających w ich zarządzie nieruchomościach
i ruchomościach. Uwłaszczenie państwowych osób prawnych na znajdujących się
w ich zarządzie nieruchomościach, a ściślej nadanie im prawa użytkowania
wieczystego tych nieruchomości, nastąpiło ustawą z dnia 29 września 1990 r.
o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
(Dz.U.1990.79.464 - dalej: „u.z.u.g.n.”). Artykuł 2 ust. 1 zdanie pierwsze u.z.u.g.n.
głosił, że grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub własność gminy
(związku międzygminnego), z wyłączeniem gruntów Państwowego Funduszu
Ziemi, będące w dniu wejścia w życie tej ustawy, tj. w dniu 5 grudnia 1990 r.,
w zarządzie państwowych osób prawnych innych niż Skarb Państwa, stają
się z tym dniem z mocy prawa przedmiotem użytkowania wieczystego; w dniu
1 stycznia 1998 r. art. 2 u.z.u.g.n. został zastąpiony przez art. 200 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 2014.518 ze zm. - dalej:
„u.g.n.”). Podstawa uwłaszczenia państwowych osób prawnych co do ruchomości -
6
a do tej kategorii rzeczy należy zaliczyć ze względu na rozwiązanie przyjęte w art.
49 § 1 k.c. urządzenia wchodzące w skład przedsiębiorstwa przesyłowego - i chwila
tego uwłaszczenia, w szczególności, czy także nastąpiło ono 5 grudnia 1990 r.,
czy, w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych, dopiero 7 stycznia 1991 r.,
rysowała się mniej jednoznacznie, jednak samo dokonanie uwłaszczenia z mocy
prawa także w tym zakresie nie budzi wątpliwości (por. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego - zasada prawna - z dnia 18 czerwca 1991 r., III CZP
38/91, oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r., III CZP 93/11).
W konsekwencji uwłaszczenia, kto inny stał się użytkownikiem wieczystym
nieruchomości, na której posadowiono urządzenia elektroenergetyczne objęte
żądaniem pozwu (państwowe Przedsiębiorstwo Konserwacji Urządzeń Wodnych
i Melioracji w P.), a kto inny właścicielem tych urządzeń (przedsiębiorstwo
państwowe przesyłowe – poprzednik prawny strony pozwanej). Przestała więc
istnieć dotychczasowa podstawa prawna w postaci jednolitej własności państwowej
do korzystania w odpowiednim zakresie przez przedsiębiorstwo państwowe -
poprzednika prawnego strony pozwanej, z gruntu, na którym posadowiono
urządzenia elektroenergetyczne. Wynikł tym samym problem, który jest przejawem
szerszego zagadnienia: zapewnienia w związku z uwłaszczeniem ochrony praw
osób trzecich.
W art. 2 ust. 1 zdanie drugie u.z.u.g.n. postanowiono, że zamieszczony
w zdaniu pierwszym przepis - zgodnie z którym grunty stanowiące własność
Skarbu Państwa lub własność gminy, będące w dniu wejścia w życie tej ustawy,
tj. w dniu 5 grudnia 1990 r., w zarządzie państwowych osób prawnych innych
niż Skarb Państwa, stają się z tym dniem z mocy prawa przedmiotem
użytkowania wieczystego - nie narusza praw osób trzecich. Obecnie odpowiednik
art. 2 ust. 1 zdanie drugie u.z.u.g.n. znajduje się w art. 200 ust. 4 u.g.n.
W orzecznictwie administracyjnym zastosowanie zastrzeżenia „nie narusza praw
osób trzecich” ograniczane jest do postępowania o stwierdzenie uwłaszczenia
(nabycia użytkowania wieczystego). Wykorzystuje się je do rozstrzygania kolizji
między przesłankami uwłaszczenia państwowej osoby prawnej a przesłankami
przysługiwania innego tytułu do nieruchomości zgłaszanego przez osobę
trzecią (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia
7
23 maja 2007 r., I SA/Wa/07 oraz wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 9 maja 2013 r., I OSK 2266/11, i 11 grudnia 2014 r., I OSK 1039/13).
Znaczenie zastrzeżenia „nie narusza praw osób trzecich” jest jednak szersze
i polega, ujmując ogólnie, na zapewnieniu zachowania przez osoby trzecie
w stosunku do nieruchomości objętej uwłaszczeniem wszelkich swych praw bez
względu na ich źródło i charakter, nie tylko więc takich, których uwzględnienie
wyklucza stwierdzenie uwłaszczenia (nabycia użytkowania wieczystego).
W rozpatrywanym w sprawie przypadku zachowanie przez państwowe
przedsiębiorstwo przesyłowe w nienaruszonej postaci dotychczasowego
tytułu do korzystania z nieruchomości, na której znajdują się urządzenia
elektroenergetyczne, nie było oczywiście możliwe. Tytuł ten wynikał z jednolitej
własności państwowej, a ta przestała istnieć wskutek uwłaszczenia. W takim
jednak przypadku formuła „nie narusza praw osób trzecich”, musi być
interpretowana elastycznie, w sposób dostosowany do jej celu. Dokonując
uwłaszczenia zmierzano do radykalnego przekształcenia stosunków społeczno-
gospodarczych, ale nie do radykalnego zakłócenia funkcjonowania przedsiębiorstw
przesyłowych. Nie dojdzie w rozpatrywanym przypadku do naruszenia praw
państwowego przedsiębiorstwa przesyłowego, gdy się uzna przepis zamieszczony
pierwotnie w art. 2 ust. 1 zdanie drugie u.z.u.g.n., a obecnie w art. 200 ust. 4
u.g.n., za podstawę przyznania temu przedsiębiorstwu nieodpłatnie z mocy
prawa, niejako w miejsce pierwotnego tytułu, możliwości korzystania z gruntu
innego przedsiębiorstwa państwowego w zakresie i w sposób odpowiadający
możliwościom, jakie w tej materii wynikały z decyzji, o której mowa w art. 75
ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu
nieruchomości (Dz.U.1989.1474 ze zm.), obowiązującym w czasie wejścia
w życie art. 2 u.z.u.g.n. Za przyznaniem możliwości korzystania z gruntu, o który
tu chodzi, w takim zakresie i w taki sposób przemawia wcześniejsze
podleganie tego gruntu zasadom gospodarowania opartym na wykorzystaniu
środków o charakterze władczym. Możliwość ta wyraża się w trwałym obowiązku
znoszenia przez użytkownika wieczystego stanu ukształtowanego położeniem
zainstalowanego na gruncie urządzenia, wchodzącego w skład przedsiębiorstwa
przesyłowego, i czynności niezbędnych do zapewnienia prawidłowej eksploatacji
8
tego urządzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2007 r.,
II CSK 457/06 oraz uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
8 kwietnia 2014 r., III CZP 87/13). Każdy kolejny nabywca ograniczonego w ten
sposób prawa użytkowania wieczystego wstępuje w wynikły stąd stan prawny,
ma obowiązek znosić go wobec przedsiębiorcy przesyłowego, w skład
przedsiębiorstwa którego wchodzą urządzenia zainstalowane na gruncie
stanowiącym przedmiot tego użytkowania.
Z państwowego Przedsiębiorstwa Konserwacji Urządzeń Wodnych
i Melioracji prawo użytkowania wieczystego przeszło więc na Przedsiębiorstwo
Konserwacji Urządzeń Wodnych i Melioracji Sp. z o.o. z ograniczeniem
wynikającym z wspomnianego obowiązku, mającego swe źródło w art. 2 ust. 1
zdanie drugie u.z.u.g.n. Także powód (wraz z żoną) nabył to prawo z wskazanym
ograniczeniem. Jest wprawdzie regułą w przypadku sprzedaży dokonanej
w postępowaniu upadłościowym wygaśnięcie praw i roszczeń osób trzecich
w stosunku do przedmiotu sprzedaży (zob. art. 313 ust. 1 i 2 ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U.2015.233), ale reguła
ta nie ma zastosowania do omawianego ograniczenia prawa użytkowania
wieczystego ze względu na funkcje i trwały charakter tego ograniczenia
(por. art. 313 ust. 3 wymienionej ustawy).
Strona pozwana jako następca prawny przedsiębiorstwa państwowego,
w skład którego wchodziły objęte pozwem urządzenia elektroenergetyczne
w chwili wejścia w życie art. 2 u.z.u.g.n., ma więc - inaczej niż przyjął Sąd
Okręgowy w ślad za Sądem Rejonowym - tytuł prawny o przedstawionej
wyżej treści do korzystania z nieruchomości, jaką stanowi działka 684/6.,
wynikający z art. 2 ust. 1 zdania drugie u.z.u.g.n. Ta jednak nieprawidłowość
w ocenie ustalonego stanu faktycznego przez Sąd Okręgowy nie wpłynęła na wynik
sprawy. Dochodzone przez powoda żądania należało bowiem niewątpliwie oddalić
już właśnie ze względu na przysługiwanie stronie pozwanej tytułu prawnego do
korzystania z nieruchomości powoda w zakresie wiążącym się ze znajdującymi
się na niej urządzeniami elektroenergetycznymi. Założeniem zarówno roszczenia
negatoryjnego (co do roszczenia negatoryjnego użytkownika wieczystego
zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2013 r., II CNP 15/13),
9
jak i roszczenia, które powód wywodzi z art. 225 w związku z art. 224 § 2 k.c. i art.
352 § 2 k.c., jest korzystanie przez osobę, wobec której roszczenia są skierowane,
z nieruchomości bez tytułu prawnego (co do przesłanek drugiego z tych roszczeń
zob. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2007 r., II CSK 457/06).
W konsekwencji nieprzysługiwania powodowi roszczenia negatoryjnego
zbędne stało się rozpatrywanie kwestii nadużycia przez powoda tego prawa
w świetle art. 5 k.c.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, a o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnął
zgodnie z art. 98 w związku z art. 108 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz § 6 pkt 6 i § 12
ust. 4 rozrządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U.2013.490).