Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 551/14
POSTANOWIENIE
Dnia 20 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej w W.
przeciwko Miastu W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 grudnia 2013 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie;
2) orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego
pozostawia końcowemu rozstrzygnięciu.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Apelacyjny uchylił wyrok Sądu
Okręgowego w W. z dnia 6 grudnia 2012 r., którym ustalone zostało, że zmiana
stawki procentowej opłaty rocznej od użytkowania wieczystego gruntu przez
powódkę, obejmującego działkę nr 29/2 o powierzchni 9 743 m2
,
dokonana wypowiedzeniem nr […] z dnia 18 grudnia 2009 r. jest nieuzasadniona
i odrzucił pozew.
Z ustaleń wynika, że wypowiedzeniem nr […] Prezydent m. W. zaproponował
powódce nową stawkę opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego działki
oznaczonej numerem 29/2 o powierzchni 9 743 m2
, wynoszącą 3% od dnia 1
stycznia 2010 r. Powódka w dniu 25 stycznia 2010 r. zwróciła się do
Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. o ustalenie bezzasadności
zmiany dotychczasowej stawki procentowej. Orzeczeniem z dnia 10 września 2010
r. w spawie […] Samorządowe Kolegium Odwoławcze umorzyło postępowanie w
sprawie podwyższenia z 1% do 3% stawki opłaty rocznej od użytkowania
wieczystego wymienionej działki, podając, że zmiana stawki nastąpiła na skutek
oddalenia wniosku powódki orzeczeniem z dnia 7 września 2010 r., a zatem dalsze
postępowanie było bezprzedmiotowe. Od tego orzeczenia powódka złożyła
sprzeciw, kwestionując dokonanie zmiany stawki.
Orzeczeniem z dnia 7 września 2010 r. w sprawie […] Samorządowe
Kolegium Odwoławcze oddaliło wniosek powódki o uznanie, że
nieuzasadniona jest zmiana stawki procentowej opłaty rocznej z tytułu użytkowania
wieczystego wskazanego wyżej gruntu z 1% na 3%, dokonana uchwałą nr […]
Zarządu Dzielnicy Ż. Postępowanie prowadzone przez Sąd Okręgowy w W. na
skutek sprzeciwu powódki od tego orzeczenia zostało zakończone wydaniem w
dniu 27 lipca 2011 r. wyroku ustalającego, że zmiana stawki procentowej opłaty
rocznej z tytułu użytkowania wieczystego opisanego gruntu była nieuzasadniona.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że w przepisach art. 78 do 81 u.g.n. uregulowany
został szczególny tryb postępowania dotyczący aktualizacji opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego, dotyczący także zmiany stawki opłaty rocznej (art. 73
3
ust. 2 u.g.n.). Do podjęcia postępowania przed sądem powszechnym dochodzi
po skutecznym wniesieniu sprzeciwu od orzeczenia kolegium (art. 80 ust. 1 u.g.n.).
Wniosek o ustalenie, że aktualizacja opłaty jest nieuzasadniona albo uzasadniona
w innej wysokości, wskazany w art. 78 ust. 2 u.g.n. zastępuje pozew.
Do zainicjowania postępowania sądowego dochodzi wyłącznie wówczas,
gdy kolegium wydało orzeczenie o oddaleniu wniosku lub o ustaleniu nowej
wysokości opłaty, a zatem gdy rozpoznało wniosek merytorycznie. Postępowanie
przed sądem powszechnym nie może być prowadzone w przypadku wydania przez
kolegium orzeczenia o charakterze formalnym, w tym umarzającego postępowanie
z powodu jego bezprzedmiotowości (art. 105 k.p.a.). W rozpoznawanej sprawie
droga sądowa była niedopuszczalna, z uwagi na niewyczerpanie postępowania
przed Samorządowym Kolegium Odwoławczym.
Powódka w skardze kasacyjnej powołała obie podstawy przewidziane w art.
3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego odnosi się do błędnej wykładni
art. 79 i art. 80 u.g.n., polegającej na przyjęciu, że sprzeciw przysługuje jedynie
od merytorycznych orzeczeń Samorządowego Kolegium Odwoławczego wydanych
w sprawach o ustalenie wysokości opłaty rocznej. Naruszenie art. 199 § 1 pkt 1,
art. 386 § 3 w związku z art. 1 i 2 § 1 k.p.c. oraz art. 10 i art. 45 Konstytucji przez
błędną ich wykładnię miało istotny wpływ na wynik sprawy. Skarżąca domagała się
uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawo użytkowania wieczystego ma charakter cywilnoprawny, podlega
regulacji Kodeksu cywilnego i ustawy o gospodarce nieruchomościami. Kodeks
cywilny określa treść, zakres i zasady wykonywania prawa użytkowania
wieczystego, natomiast ustawa o gospodarce nieruchomościami wyznacza przede
wszystkim sposób powstania tego prawa oraz zasady i tryb ustalenia opłat z tytułu
wykonywania go. Opłaty stanowią ekwiwalent pieniężny za możliwość korzystania
przez użytkownika wieczystego, z wyłączeniem innych osób, z gruntu będącego
własnością Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego; są zatem
świadczeniami cywilnoprawnymi, przewidzianymi w art. 238 k.c., płaconymi przez
4
czas trwania użytkowania wieczystego. Taki charakter mają także czynności
związane z oznaczaniem wysokości opłat rocznych, w tym ich aktualizacji
oraz spory wynikające na tym tle, jako dotyczące należności pieniężnych
(por. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 21 kwietnia 1994 r., III CZP 36/94,
OSNCP 1994, nr 11, poz. 209 i z dnia 25 sierpnia 1995 r., III CZP 96/95,
OSNCP 1995, nr 12, poz. 173; uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów NSA
z dnia 25 listopada 2013 r., I OPS 12/13, ONSA i WSA z 2014, nr 2, poz.20
oraz wyroki NSA: z dnia 12 maja 2006 r., I OSK 843/05, z dnia 23 stycznia 2007 r.,
I OSK 306/06; postanowienie NSA z 3 października 1997 r., I SA 1333/97,
OSP 1998, nr 3, poz. 57). Przepisy regulujące ustalanie i pobieranie opłat należą
do kategorii przepisów bezwzględnie obowiązujących.
Tryb zmiany (aktualizacji) wysokości opłaty rocznej określony został
w przepisach art. 78 do art. 81 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651
ze zm., dalej: „u.g.n’”). Inicjowany jest wypowiedzeniem przez właściwy organ tej
opłaty i złożeniem oferty przyjęcia nowej jej wysokości. Wypowiedzenie jest
jednostronną czynnością prawną, która zmienia oznaczoną umowę o oddanie
nieruchomości w użytkowanie wieczyste w zakresie wysokości opłaty nią określonej
albo później ustalonej. Odmowa przyjęcia przez użytkownika wieczystego
zaproponowanej opłaty wyrażona być powinna przez złożenie wniosku
do samorządowego kolegium odwoławczego z żądaniem ustalenia, że aktualizacja
jest nieuzasadniona albo jest uzasadniona w innej wysokości (art. 78 ust. 2 u.g.n.).
W orzecznictwie sądów administracyjnych dominuje pogląd,
że postępowanie przed samorządowym kolegium odwoławczym dotyczące
sporów o wysokość opłaty za użytkowanie wieczyste, a zatem sporów majątkowych
o charakterze cywilnym, nie kończy się wydaniem decyzji administracyjnej, na którą
przysługiwałaby skarga do sądu administracyjnego (por. uzasadnienie
uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 20 maja 1996 r., I OPK 10/96,
ONSA z 1997, nr 1, poz.8; uchwały z dnia 25 listopada 2013 r. I OPS 12/13;
wyroki NSA z dnia 13 kwietnia 2011 r., I OSK 367/11; z dnia 23 stycznia 2007 r.,
I OSK 306/06; postanowienie z dnia 26 stycznia 2012 r., I OSK 6/12,
niepublikowane). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną
5
pogląd ten podziela. Dopóki samorządowe kolegium odwoławcze nie wyda
orzeczenia kończącego postępowanie, sprawa toczy się w trybie, do którego
odpowiednie zastosowanie mają przepisy Kodeksu postępowania
administracyjnego, stosownie do art. 79 ust. 7 u.g.n. Nie oznacza to jednak, że jest
to sprawa administracyjna, czy też, że uzyska taki charakter na jakimś etapie
postępowania.
Pomimo ogólnego założenia niedopuszczalności drogi
sądowoadministracyjnej w odniesieniu do czynności podejmowanych przez
samorządowe kolegium odwoławcze w tym postępowaniu, przyjęte zostało
w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, że strona może wnieść
skargę do sądu administracyjnego od orzeczeń wydawanych w ubocznych,
incydentalnych postępowaniach, które nie kończą sprawy, a zatem nie
podlegają kognicji sądu powszechnego. Należą do nich postanowienia
w przedmiocie przywrócenia terminu do złożenia wniosku, przewidzianego w art. 78
ust. 2 u.g.n. (por. wyroki NSA: z dnia 11 lipca 2007 r., I OSK 1141/06; z dnia
12 czerwca 2008 r., I OSK 876/07; z dnia 17 maja 2010 r., I OSK 1008/09,
niepublikowane); w odniesieniu do wniosku o wznowienie postępowania
(por. postanowienie z dnia 27 maja 2011 r., I OSK 1315/10, niepubl.),
czy przywrócenia terminu do złożenia sprzeciwu (por. wyrok NSA z dnia
18 czerwca 2008 r., I OSK 965/07, niepubl.).
Na podstawie art. 58 § 4 p.p.s.a. uznawane było przez Naczelny Sąd
Administracyjny, że odrzucenie przez sąd powszechny sprzeciwu strony
od orzeczenia samorządowego kolegium odwoławczego o umorzeniu
postępowania z uwagi na to, że przedmiotem wniosku było ustalenie wysokości
opłaty, a nie jej aktualizacja, uniemożliwiało odrzucenie skargi (por. wyroki: z dnia
25 maja 2011 r., I OSK 1130/10; z dnia 8 czerwca 2011 r., I OSK 1570/10,
niepublikowane). W uchwale składu siedmiu sędziów NSA z dnia 25 listopada
2013 r., I OPS 12/13 (ONSA i WSA z 2014, nr 2, poz. 20) wyrażone zostało
stanowisko, że w postępowaniu prowadzonym przez samorządowe kolegium
odwoławcze na podstawie wniosku objętego art. 78 ust. 2 u.g.n.
strona może wnieść skargę do sądu administracyjnego na bezczynność
(przewlekłe prowadzenie postępowania) samorządowego kolegium odwoławczego
6
na podstawie art. 3 § 2 pkt 8 w związku z art. 50 § 1 ustawy o postępowaniu przed
sądami administracyjnymi (jedn. tekst Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.) oraz
w związku z art. 45 ust. 1 i art. 184 Konstytucji. Z uzasadnienia tej uchwały wynika,
że sąd powszechny nie sprawuje kontroli ani nadzoru nad postępowaniem
prowadzonym przez samorządowe kolegium odwoławcze, a zatem prawa strony
w tym względzie mogą być chronione tylko na podstawie uregulowań
przewidzianych w postępowaniu sądowoadministracyjnym.
Faza postępowania przed samorządowym kolegium odwoławczym pełni rolę
polubownego postępowania przedsądowego, w ramach którego, zgodnie z art. 79
ust. 3 u.g.n. przyznane zostało pierwszeństwo ugodowemu załatwieniu sprawy,
a stanowcze rozstrzygnięcie sporu orzeczeniem, obejmować powinno oddalenie
wniosku lub ustalenie nowej wysokości opłaty. Zasadą jest zatem wydanie
merytorycznego orzeczenia, odnoszącego się do wniosku. Nie można jednak
wyłączyć zaistnienia szczególnej sytuacji w konkretnej sprawie, która w ocenie
samorządowego kolegium odwoławczego, uzasadnia wydanie orzeczenia
o umorzeniu postępowania np. cofnięcie wniosku, powstanie stanu rzeczy
powodującego trwałą niemożność kontynuowania postępowania, przyznanie
określonego uprawnienia stało się zbędne. Z przepisu art. 79 ust. 7 u.g.n. nie
wynika wprost odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 105 § 1 k.p.a.,
przewidującego, że gdy postępowanie z jakiejkolwiek przyczyny stało się
bezprzedmiotowe w całości albo w części, organ administracji publicznej
wydaje decyzję o umorzeniu postępowania odpowiednio w całości albo w części.
Podanie jednak grup przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, które
znajdą odpowiednie zastosowanie w postępowaniu samorządowego kolegium
odwoławczego dotyczącym świadczenia cywilnoprawnego, nie usprawiedliwia ich
poszerzania o dalsze instytucje tego kodeksu.
Wyrażone zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko,
że analiza art. 79 ust. 3 i art. 80 ust. 1 u.g.n. 1 u.g.n. nie uzasadnia wniosku,
iż sprzeciw służy jedynie od orzeczeń wymienionych w art. 79 ust. 3 u.g.n.
Skoro istotą tego środka jest żądanie przekazania sprawy sądowi powszechnemu,
to za wskazane uznać trzeba, że może być skierowany do orzeczenia
samorządowego kolegium odwoławczego kończącego postępowanie w sprawie.
7
Nie należy interpretować art. 80 ust. 1 zdania pierwszego w oderwaniu
od zdania drugiego i trzeciego oraz bezwzględnego charakteru sprzeciwu (art. 80
ust. 3 u.g.n.). Ograniczenie zatem zakresu zastosowania art. 80 ust. 1 u.g.n.,
pozostaje w sprzeczności z charakterem postępowania i zaskarżania wydawanych
orzeczeń, może uniemożliwić stronie uzyskanie właściwej ochrony w kwestii
wysokości opłaty od użytkowania wieczystego (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 12 stycznia 2005 r., I CK 579/04, niepubl.).
W doktrynie i w orzecznictwie sądowoadministracyjnym dominuje pogląd,
że rodzaje orzeczeń, które mogą być wydane przez samorządowe kolegium
odwoławcze zostały wyszczególnione wyczerpująco w art. 79 ust. 3 u.g.n.
(por. uzasadnienie uchwały NSA z dnia 25 listopada 2013 r., I OPS 12/13
i przywołane w nim orzecznictwo). Wynika stąd wniosek, że samorządowe
kolegium odwoławcze powinno wydać jedno z orzeczeń wymienionych w art. 79
ust. 3 u.g.n. także wówczas, gdy zajdzie przyczyna unicestwiająca kontynuowanie
postępowania.
Wydanie orzeczenia niewłaściwego rodzaju - umorzenia postępowania
zamiast oddalenia wniosku - nie stoi jednak na przeszkodzie skierowaniu
w odniesieniu do niego swoistego środka zaskarżenia w postaci sprzeciwu
przewidzianego w art. 80 ust. 1 u.g.n. Poza trafnym poglądem Sądu
Najwyższego w wyroku z dnia 12 stycznia 2005 r., I CK 579/04, dotyczącym
wykładni art. 80 ust. 1 u.g.n. podkreślenia wymaga, że cywilnoprawny charakter
postępowania, uregulowanego w przepisach art. 78 do art. 81 u.g.n. przesądza
o zakwestionowaniu orzeczenia kolegium kończącego postępowanie środkiem,
który spowoduje otwarcie drogi sądowej do oceny zasadności zmiany wysokości
opłaty. Nie ma podstaw do uznania, że na tym etapie sprawa ta uzyskała charakter
sprawy administracyjnej. Orzeczenie Kolegium nie podlega kontroli sądowej,
traci moc, nie ma wpływu na postępowanie sądowe; wniosek użytkownika
wieczystego zastępuje pozew (art. 80 ust. 3 u.g.n.). Postępowanie sądowe
wywołane złożeniem sprzeciwu toczy się na nowo, w granicach określonych przez
treść wniosku, o którym mowa w art. 78 ust. 2 u.g.n., a zatem w tych samych
granicach, w których postępowanie toczyło się przed kolegium.
8
Orzeczenie sądu ustalające wysokość należnej opłaty, po dokonaniu
wypowiedzenia, zastępuje oświadczenie woli i ma charakter konstytutywny. W jego
następstwie dochodzi do ukształtowania sytuacji podmiotów konkretnego stosunku
prawnego, powstałego na skutek zawarcia umowy o oddanie gruntu w użytkowanie
wieczyste.
W sprawie, której dotyczy skarga kasacyjna, orzeczenie samorządowego
kolegium odwoławczego o umorzeniu postępowania podyktowane było
stwierdzeniem, że w stosunku do określonych gruntów będących w użytkowaniu
wieczystym powódki, kwestia podwyższenia stawki procentowej opłaty rocznej na
rok 2010 została rozstrzygnięta we wcześniej zainicjowanym postępowaniu.
Organ ten uznał, że wydanie orzeczenia merytorycznego już nastąpiło i brak
przesłanek do ponownej oceny wniosku powódki. Wydane zostało zatem
orzeczenie kończące postępowanie, które zgodnie z pouczeniem powódka mogła
zaskarżyć sprzeciwem. Doszło bowiem do odmowy uwzględnienia jej wniosku,
z uwagi na wcześniejsze orzeczenie, wydane po merytorycznym rozpoznaniu go.
Zastosowanie treści orzeczenia odmiennej od objętej art. 79 ust. 3 u.g.n., nie może
prowadzić do odmowy dokonania oceny wniosku przez sąd powszechny.
Wniesienie sprzeciwu spowodowało utratę mocy orzeczenia i sprawa
powinna być rozpoznana przez sąd powszechny. Nie ma racji Sąd Apelacyjny,
że właściwym środkiem zaskarżenia orzeczenia była skarga do sądu
administracyjnego, ponieważ postępowanie objęte przepisami art. 78 do art. 81
u.g.n. nie jest postępowaniem administracyjnym. Rozpoznanie skargi wyrokiem
NSA z dnia 8 czerwca 2011 r., I OSK 1570/10 było następstwem odrzucenia
sprzeciwu przez sąd powszechny (art. 58 § 4 p.p.s.a.). Natomiast wyrok NSA z dnia
17 maja 2010 r., I OSK 1008/10, dotyczy orzeczenia o odmowie przywrócenia
terminu do złożenia wniosku o ustalenie zasadności aktualizacji, a zatem etapu
postępowania, które nie jest objęte kontrolą i kognicją sądu powszechnego; dotyczy
przepisów o terminach, objętych art. 79 ust. 3 u.g.n. Nie zostały przedstawione
argumenty za trafnością stanowiska, że orzeczenie Samorządowego Kolegium
Odwoławczego w W. z dnia 10 września 2010 r. nie podlegało zaskarżeniu
sprzeciwem, czego konsekwencją było błędne przyjęcie, że nie doszło do otwarcia
drogi sądowej, na skutek utraty mocy tego orzeczenia. Podniesione w skardze
9
kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 80 u.g.n. oraz art. 199 § 1 pkt 1 i art. 386 § 3
k.p.c. okazały się uzasadnione.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika
z zasady przewidzianej w art. 98 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.