Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 590/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa K. M. i P.S.
przeciwko "N." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 kwietnia 2014 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok,
2) zmienia wyrok Sądu Okręgowego w B. z dnia 18 listopada
2013 r., w punktach I, III i IV w ten sposób, że oddala powództwo,
3) oddala apelację powoda K. M.,
4) obciąża powodów kosztami postępowania w sprawie
i powierza ich obliczenie referendarzowi sądowemu.
UZASADNIENIE
2
K. M. i P. S. w pozwie skierowanym przeciwko „N.” spółce z o.o. wnieśli o
zasądzenie na ich rzecz od pozwanej spółki kwoty 175.680 zł, wraz z ustawowymi
odsetkami od określonych kwot i dat, tytułem odszkodowania za zakaz działalności
konkurencyjnej w stosunku do pozwanej spółki zastrzeżony w zawartej z nią
umowie.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 18 listopada 2013 r. zasądził od pozwanej
spółki na rzecz powodów kwotę 175.680 zł wraz z ustawowymi odsetkami
w stosunku rocznym: od kwoty 14.640 zł - od dnia 15 stycznia 2009 r., a od kwoty
161.040 zł - od dnia 5 lutego 2013 r.
Apelację wniosła pozwana spółka oraz powód K. M.
Wyrokiem z dnia 25 kwietnia 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanej spółki, a apelację powoda uwzględnił i zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że odsetki od kwoty 161.040 zł zasądził od dnia 21 stycznia 2011 r.
Z bezspornych ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd Okręgowy,
stanowiących także podstawę wyroku Sądu Apelacyjnego, wynika, że w dniu
2 października 2006 r. strony zawarły umowę o stałą obsługę prawną pozwanej
spółki przez kancelarię powodów - radców prawnych. Umowa była kilkakrotnie
zmieniana. W §1 aneksu nr 4 z dnia 20 marca 2008 r. strony wprowadziły klauzulę
„o zakazie konkurencji i lojalności”. Powodowie w tej klauzuli zobowiązali się nie
prowadzić przez 12 miesięcy po ustaniu obowiązywania umowy z określonych
przyczyn działalności konkurencyjnej w stosunku do statutowej działalności
pozwanej spółki. Jako działalność konkurencyjna w bardzo szerokiej definicji tej
działalności zawartej w aneksie wymienione zostało m.in. wykonywanie wszelkich
czynności w ramach stosunku pracy lub jakiegokolwiek innego stosunku prawnego
na rzecz jakichkolwiek polskich i zagranicznych podmiotów konkurencyjnych
względem pozwanej spółki oraz występowanie w charakterze pełnomocników lub
agentów tych podmiotów. Ponadto powodowie zobowiązali się do zachowania
w tajemnicy wszelkich uzyskanych w związku z wykonywaniem obsługi prawnej
poufnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pozwaną spółkę
na szkodę; w szczególności informacji finansowych, handlowych, technologicznych,
organizacyjnych. W § 1 ust. 4 aneksu zastrzeżono odszkodowanie dla powodów
3
od pozwanej spółki za okres trwania zakazu konkurencji w wysokości
80% umówionego wynagrodzenia, a w § 1 ust. 7 aneksu - zapłatę na rzecz
pozwanej spółki przez powodów kary umownej w wysokości 50.000 zł
na wypadek naruszenia przez nich uzgodnionego zakazu konkurencji.
Porozumienie o zakazie konkurencji o takiej treści było standardową klauzulą
w umowach z kadrą kierowniczą pozwanej spółki.
Pismem z dnia 28 maja 2008 r. pozwana spółka wypowiedziała powodom
umowę zawartą z nimi w dniu 2 października 2006 r. z zachowaniem
trzymiesięcznego terminu wypowiedzenia. Zapłaciła powodom wynagrodzenie
za okres wypowiedzenia. Odmówiła natomiast zapłaty faktury wystawionej przez
powodów tytułem odszkodowania zastrzeżonego w aneksie nr 4 za następny
miesiąc. Dnia 24 grudnia 2008 r. pozwana spółka skierowała do powodów
pismo o uchyleniu się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu
oświadczenia woli przy podpisywaniu aneksu nr 4. Podniosła, że radcowie prawni
mają ustawowy zakaz zajmowania się działalnością konkurencyjną. Klauzula
o zakazie konkurencji i lojalności nie miała więc uzasadnienia. Jej wprowadzenie
było wynikiem celowego działania na szkodę pozwanej spółki przez jej ówczesne
władze albo wynikiem ich błędu wywołanego szczególnym zaufaniem do powodów
świadczących obsługę prawną.
Kwota dochodzonego odszkodowania została obliczona zgodnie
z postanowieniami § 1 ust. 4 aneksu.
Sąd Apelacyjny podzielił nie tylko ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego,
ale i wyrażone przez ten Sąd oceny prawne, tj. uznał, że klauzula
o zakazie konkurencji i lojalności wprowadzona aneksem nr 4 nie była nieważna
z powodu sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.),
jak też, że nie doszło do skutecznego uchylenia się przez pozwaną spółkę
od skutków prawnych tej klauzuli z powodu podpisania jej pod wpływem błędu.
Klauzula ta według obu Sądów była ważna dlatego, że przepisy dotyczące radców
prawnych nie sprzeciwiały się jej zamieszczeniu, nie wkraczała ona w „wolność
gospodarczą”, nie naruszała zasady ekwiwalentności świadczeń i nie krzywdziła
z tego powodu pozwanej spółki z naruszeniem zasad współżycia społecznego,
4
ani nie została zawarta przez pozwaną spółkę pod presją faktycznej przewagi
powodów.
W skardze kasacyjnej pozwana spółka przytoczyła jako podstawę kasacyjną
naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 58 § 2 k.c. oraz wniosła o uchylenie i zmianę
zaskarżonego wyroku w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zawód radcy prawnego jest zawodem zaufania publicznego w rozumieniu
art. 17 ust. 1 Konstytucji. Zasady wykonywania zawodu radcy prawnego oraz
zasady organizacji i działania samorządu radców prawnych - sprawującego
stosownie do art. 17 ust. 1 Konstytucji pieczę nad należytym wykonywaniem tego
zawodu w interesie publicznym - określa ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach
prawnych (j.t. Dz.U.2015.507 ze zm. - dalej: „u.r.p.”).
Według art. 3 ust. 2-5 u.r.p. w brzmieniu obowiązującym od 15 września
1997 r., radca prawny wykonuje zawód ze starannością wynikającą z wiedzy
prawniczej oraz zasad etyki radcy prawnego (ust. 2) i jest obowiązany zachować
w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy
prawnej (ust. 3); obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej przez radcę
prawnego nie może być ograniczony w czasie (ust. 4); nie można też radcy
prawnego zwolnić z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów,
o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę (ust. 5).
Obowiązku zachowania przez radcę prawnego w tajemnicy informacji
uzyskanych w związku z udzielaniem pomocy prawnej dotyczą także w szerokim
zakresie zasady etyki radcy prawnego (reguły sformalizowanej deontologii
zawodowej), stanowione przez samorząd radcowski.
W art. 57 pkt 7 u.r.p. w brzmieniu obowiązującym od dnia 15 września
1997 r. przyznana została Krajowemu Zjazdowi Radców Prawnych - organowi
samorządu radców prawnych - kompetencja do uchwalania, w ramach
sprawowanej przez ten samorząd zgodnie z art. 17 ust. 1 Konstytucji pieczy
nad należytym wykonywaniem zawodu radcy prawnego, zasad etyki radców
prawnych. Działając na podstawie art. 57 pkt 7 u.r.p., VIII Krajowy Zjazd Radców
Prawnych uchwałą z dnia 10 listopada 2007 r. nr 5/2007, która weszła w życie
1 stycznia 2008 r., uchwalił Kodeks etyki radcy prawnego (jednolity tekst tego
5
kodeksu uwzględniający zmiany wprowadzone 6 listopada 2010 r. ogłoszony został
uchwałą Prezydium Krajowej Rady Radców Prawnych z dnia 28 grudnia 2010 r.
nr 8/VIII/2010).
Zgodnie z art. 12 tego kodeksu, istota zawodu radcy prawnego polega na
tym, że uzyskuje on od klienta w zaufaniu informacje, których klient nie ujawniłby
nikomu; radca prawny jest zobowiązany do zachowania w tajemnicy wszystkiego,
o czym dowiedział się w związku z wykonywaniem czynności zawodowych;
obowiązek zachowania w tajemnicy obejmuje wszystkie uzyskane przez radcę
prawnego informacje niezależnie od ich formy lub sposobu ich utrwalania;
obowiązek zachowania w tajemnicy zawodowej obejmuje nie tylko zakaz
ujawnienia informacji, lecz także skorzystania z nich w interesie własnym lub osoby
trzeciej. W myśl art. 22 ust. 2 tego kodeksu, radca prawny ma też obowiązek
powstrzymać się od występowania na rzecz nowego klienta, jeżeli występuje
ryzyko naruszenia zobowiązania do poufności wobec poprzedniego klienta lub jeśli
posiadana przez niego wiedza o sprawach poprzedniego klienta dałaby nowemu
klientowi nieuzasadnioną przewagę, w szczególności gdy wiedza posiadana
przez radcę prawnego w sprawach innego klienta mogłaby dać jakiekolwiek
korzyści nowemu klientowi (podobne postanowienia zawiera Kodeks etyki radców
prawnych, który wejdzie w życie 1 lipca 2015 r. - por. art. 16, 16, 17, 26, 28, 29).
Tak ukształtowany, jak wyżej przedstawiono, obowiązek zachowania
tajemnicy przez radcę prawnego jest – podkreślił Trybunał Konstytucyjny w wyroku
z dnia 22 listopada 2004 r., SK 64/03 - nierozerwalnie związany ze statusem
zawodu radcy prawnego: jego przynależnością do wyróżnionej w art. 17 ust. 1
Konstytucji kategorii zawodów zaufania publicznego. Obowiązek ten został
ustanowiony w interesie klientów radców prawnych, a nie samych radców. Klienci
przekazują radcy informacje dotyczące ich ważnych dóbr i interesów. Musi temu
towarzyszyć zachowanie poufności. Zachowania poufności wymaga przede
wszystkich ochrona tych dóbr i interesów. Zachowanie poufności jest nieodzowne
także do prawidłowego wykonania zleconej usługi. Warunkiem prawidłowego
udzielenia pomocy prawnej klientowi jest uzyskanie od niego wszystkich
potrzebnych posiadanych przez niego informacji. Klient nie powinien
6
powstrzymywać się przed ich przekazaniem z obawy niezachowania ich
w tajemnicy.
Obowiązek zachowania tajemnicy przez radcę prawnego ma jednak
znaczenie wykraczające także poza stosunek zachodzący pomiędzy radcą
a klientem. Prawidłowe wykonywanie zawodu radcy prawnego leży w interesie nie
tylko klientów, ale i samorządu radcowskiego oraz wymiaru sprawiedliwości.
Obowiązek zachowania tajemnicy przez radcę prawnego obwarowany jest
różnorakimi sankcjami prawnymi. W szczególności radca prawny ponosi
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną klientowi wskutek ujawnienia uzyskanych
od niego informacji. Do radcy prawnego w związku z naruszeniem przez niego
tajemnicy zawodowej może mieć też zastosowanie art. 166 § 1 k.k.
Doniosłość obowiązku zachowania tajemnicy przez radcę prawnego
podkreśla art. 27 u.r.p., w kształcie obowiązującym od 15 września 1997 r. Zawarta
w nim rota ślubowania składanego przez radcę prawnego brzmi: "Ślubuję
uroczyście w wykonywaniu zawodu radcy prawnego przyczyniać się do ochrony
i umacniania porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, obowiązki zawodowe
wypełniać sumiennie i zgodnie z przepisami prawa, zachować tajemnicę
zawodową, postępować godnie i uczciwie, kierując się zasadami etyki radcy
prawnego i sprawiedliwości".
Powodowie byli zatem - jak zasadnie podniesiono w skardze kasacyjnej –
zobowiązani do zachowania w tajemnicy wszystkich uzyskanych w związku
z wykonywaniem obsługi prawnej pozwanej spółki poufnych informacji, których
ujawnienie mogłoby narazić tę spółkę na jakąkolwiek szkodę, już na podstawie
przytoczonych przepisów normujących zasady wykonywania zawodu radcy
prawnego oraz zasad etyki radcy prawnego. Choć z tych przepisów i zasad nie
wynikał zakaz świadczenia przez powodów obsługi prawnej, ani wykonywania
usług innego rodzaju dozwolonych dla radców prawnych, na
rzecz innych podmiotów, nie tylko po zakończeniu obsługi pozwanej spółki,
ale i w czasie obowiązywania umowy o obsługę tej spółki, to jednak te przepisy
i zasady zobowiązywały ich w relacjach zawodowych z innymi podmiotami
do bezwzględnego, nieograniczonego w czasie przestrzegania obowiązku
7
zachowania w tajemnicy wszystkich uzyskanych w związku z obsługą spółki
poufnych informacji, których ujawnienie mogłoby ją narazić na jakąkolwiek szkodę.
Zamieszczona w § 1 aneksu nr 4 z dnia 20 marca 2000 r., wzorowana na art.
1012
w związku z art. 1011
§ 1 k.p. klauzula była więc w zakresie obejmującym
zakaz konkurencji i obowiązek lojalności oraz zachowania w tajemnicy wszelkich
poufnych informacji w istocie zbędna w zestawieniu z przepisami normującymi
zasady wykonywania zawodu radcy prawnego oraz zasadami etyki radcy
prawnego. Niemniej w samym tym zakresie, choć niepotrzebna, a nawet myląca,
mogłaby być - z pominięciem jedynie niedopuszczalnego w świetle ustawy
ograniczenia w czasie obowiązku zachowania tajemnicy - uznana za ważną.
Zdecydowanie inaczej należy natomiast ocenić pod względem ważności
postanowienie tej klauzuli przewidujące dla powodów odszkodowanie za zakaz
działalności konkurencyjnej w stosunku do pozwanej spółki po ustaniu
obowiązywania umowy. Odszkodowanie to stanowiłoby w istocie wynagrodzenie
za zaniechanie, do którego powodowie byli już zobowiązani z mocy ustawy,
w ramach obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Zastrzeżenie za to
zaniechanie wynagrodzenia należy uznać za pozostające w sprzeczności
z zasadami współżycia społecznego i tym samym - jak trafnie podniesiono
w skardze kasacyjnej - nieważne z mocy art. 58 § 2 k.c.
Uzyskanie wynagrodzenia za to zaniechanie oznaczałoby osiągnięcie przez
powodów korzyści majątkowej z tytułu zobowiązania się do zachowania, które
jest nie tylko ustawowym, ale zarazem podstawowym obowiązkiem radcy
prawnego, łączącym się ściśle z istotą jego zawodu. Ustawowy obowiązek
zachowania tajemnicy zawodowej, obejmujący nie tylko - nieograniczony w czasie -
zakaz ujawnienia informacji, ale i skorzystania z nich w interesie własnym lub osoby
trzeciej, jest nierozerwalnie związany z tym, że radca prawny wykonuje zawód
zaufania publicznego.
Jak trafnie wyjaśniono w piśmiennictwie, obecnie w Polsce -
demokratycznym państwie prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości
społecznej (art. 2 Konstytucji) - zasady współżycia społecznego wyrażają ideę
słuszności w prawie i odwołują się do powszechnie uznawanych wartości
8
w kulturze naszego społeczeństwa. Nie można zaakceptować na gruncie tych
wartości czerpania przez radcę prawnego korzyści z zaciągnięcia zobowiązania
zbieżnego z ustawowym obowiązkiem wyrażającym istotę zawodu radcy prawnego
jako zawodu zaufania publicznego; stanowiącego gwarancję prawidłowego
wykonywania tego zawodu, przede wszystkim w interesie klienta. W kulturze
prawnej naszego społeczeństwa wspomniany gwarancyjny - przede wszystkim
w interesie klienta - charakter ustawowego obowiązku zachowania tajemnicy
zawodowej, obejmującego także zakaz skorzystania z uzyskanych informacji przez
radcę prawnego w interesie osoby trzeciej, sprzeciwia się jednoznacznie
możliwości uczynienia radcy prawnego beneficjentem zaciągniętego przez niego
zobowiązania zbieżnego z tym ustawowym obowiązkiem wskutek zastrzeżenia
„odszkodowania” za czas trwania tego zobowiązania. Uzyskanie przez radcę
prawnego korzyści majątkowej z tego tytułu nie daje się pogodzić z poczuciem
słuszności. Innymi słowy, nie byłoby słuszne - jeżeli już nie sprzeczne z ustawą -
aby klient płacił radcy prawnemu za zachowanie przez niego podstawowego,
gwarantowanego ustawą standardu prawidłowego wykonywania swego zawodu
zaufania publicznego.
Podsumowując, zastrzeżenie w umowie o obsługę prawną odszkodowania
dla radcy prawnego za zobowiązanie się do postępowania po ustaniu
obowiązywania tej umowy zgodnie z ustawowym obowiązkiem zachowania
w tajemnicy wszystkiego, o czym dowiedział się on w związku z udzieleniem
pomocy prawnej, jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i tym samym
nieważne (art. 58 § 2 k.c.).
Wobec oczywistej zasadności wniesionej skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy
na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł jak w sentencji.