Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 września 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 16 września 2016 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa E. W.

przeciwko (...) w S.

o ustalenie nieważności umowy

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 27 stycznia 2016 r. sygn. akt I C 1104/15

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od powoda na rzecz pozwanej 5.400 zł tytułem zwrotu kosztów procesu w instancji odwoławczej;

III.  przyznaje radcy prawnemu P. J. kwotę 2.700 (dwa tysiące siedemset) złotych podwyższoną o kwotę należnego podatku od towarów i usług, tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym, którą nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Białymstoku.

(...)

UZASADNIENIE

Powód E. W. w pozwie skierowanym przeciwko (...) w S. wnosił o ustalenie, że zawarta między nim a pozwaną umowa sprzedaży niezabudowanej nieruchomości rolnej położonej we wsi Z., gm. N., składająca się z działek geodezyjnych o nr (...)o łącznej powierzchni 24.877 m ^{( 2)} jest nieważna. Wnosił także o zasądzenie od pozwanej na swoją rzecz kosztów procesu.

W uzasadnieniu wskazał, że pozwana dotychczas nie zapłaciła za wyżej wymienioną nieruchomość, w związku z czym nie można mówić o zawarciu umowy. W takiej sytuacji czynność prawna jako sprzeczna z art. 535 k.c. albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna.

Pozwana(...) w S. w odpowiedzi na pozew wnosiła o odrzucenie pozwu w oparciu o treść art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Ewentualnie w przypadku uznania przez Sąd, iż w niniejszej sprawie nie zachodzi tożsamość roszczenia w rozumieniu w/w przepisu wnosiła o oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 27 stycznia 2016 roku Sąd Okręgowy w Białymstoku oddalił powództwo, zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego oraz nakazał wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Białymstoku na rzecz radcy prawnego P. J. kwotę 7.200 zł powiększoną o 23% stawkę podatku VAT z tytułu pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu.

Powyższe orzeczenie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i ocenę prawną.

E. W. w dniu 30 stycznia 1985 r. stał się właścicielem niezabudowanej nieruchomości rolnej położonej we wsi Z. gmina N. o numerze geodezyjnym (...) i powierzchni całkowitej 26 ha 3.100 m ², gdyż tego dnia nabył ją od Skarbu Państwa – Banku (...) za cenę 105.412 złotych (przed denominacją). Powyższa nieruchomość została w dniu 25 kwietnia 1995 r. podzielona na pięć działek, to jest działkę nr (...) o pow. 1 ha 4.611 m ² oraz cztery działki o numerach: (...), których łączna powierzchnia wynosiła 24 ha 877 m ².

W dniu 24 maja 1995 r. powód zawarł z pozwaną (...) w S. umowę sprzedaży nieruchomości rolnej w formie aktu notarialnego (...). Zgodnie z treścią tego aktu notariusz ustalił, iż w księdze wieczystej Kw nr (...) – prowadzonej przez V Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim – wpisana była własność niezabudowanej nieruchomości rolnej, położonej we wsi Z. gmina N. zawierającej 26 ha 3.100 m ^{( 2)} obszaru, oznaczonej numerem geodezyjnym działki (...) – na rzecz E. W. jako jego majątek odrębny /§ 1/. Jednocześnie wyżej wymieniony oświadczył, że przedmiotowa nieruchomość nie była wydzierżawiana i nikomu nie przysługiwało prawo pierwokupu.

Stawający do aktu przedłożyli notariuszowi opis i mapę tej nieruchomości, wydaną przez Urząd Rejonowy w S., z której wynikało, że działka (...) o powierzchni 26 ha 3.100 m ^{( 2)} została podzielona na pięć działek: nr (...) o pow. 1 ha 4.611 m ^{( 2)} i cztery działki o numerach:(...)o łącznym obszarze 24 ha 877 m ^{( 2)}, które to cztery działki stanowiły przedmiot umowy notarialnej zawieranej przez strony. Stawający przedłożyli też uchwałę nr(...) Rady Nadzorczej (...) Spółdzielni (...) w S. z dnia 23 maja 1995 r. w sprawie upoważnienia Zarządu Spółdzielni do zakupu 25 ha ziemi na potrzeby zakładu /§ 2/.

Stawający E. W. oświadczył w akcie notarialnym, iż bliżej opisaną w § 1 umowy niezabudowaną nieruchomość rolną zawierzającą obszar 24 ha 877 m ² oznaczoną numerami geodezyjnymi działek (...) sprzedaje za kwotę 25.000 zł na rzecz (...) Spółdzielni (...) w S., w imieniu i na rzecz której działali członkowie jej Zarządu – B. C. (1) i A. R. i którzy oświadczyli, że nieruchomość tą za podaną wyżej cenę nabywają /§ 3/. Zgodnie z treścią aktu, powyższą sumę nabywcy zobowiązali się zapłacić na rzecz E. W. w terminie 7 dni od daty zawarcia umowy /§ 4/, zaś wydanie nieruchomości nastąpiło niezwłocznie po podpisaniu aktu i z tym dniem przeszły na Spółdzielnię wszelkie korzyści i ciężary związane z nabyciem tej nieruchomości. Stawający powołali się na pismo Nadleśniczego Nadleśnictwa N. z dnia 6 grudnia 1993 roku nr (...) o nieskorzystaniu przez Nadleśnictwo z oferty do zakupu działek leśnych /§ 5/. Jednocześnie złożyli oni wniosek do Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim, by w księdze wieczystej naniósł zmiany związane z podziałem działki (...) zgodnie z opisem i mapą wydaną przez Urząd Rejonowy w S. i odłączył od z tej księgi niezabudowaną nieruchomość opisaną w § 1 i § 3 aktu i założył dla tej nieruchomości nową księgę wieczystą z wpisaniem Spółdzielni jako właściciela /§ 6/.

Jak wynika z twierdzeń powoda, pomimo przeniesienia własności nieruchomości na pozwaną, do dnia dzisiejszego nie wywiązała się ona z postanowień umowy i nie uiściła na jego rzecz należnej mu zapłaty 25.000 zł.

Pomiędzy stronami prowadzone było w przeszłości przed Sądem Okręgowym w Białymstoku postępowanie w sprawie I C 1926/11 o ustalenie nieważności czynności prawnej w części obejmującej przeniesienie na pozwaną własności jednej działki, tj. o nr(...) o pow. 18,86 ha. Spór w tej sprawie sprowadzał się do ustalenia, czy powód w dacie zawierania umowy sprzedaży był w stanie rozpoznać jej znaczenie i świadomie podjąć decyzję co do rozporządzenia swoim majątkiem. Przeprowadzone postępowanie dowodowe w sprawie I C 1926/11 nie pozwoliło Sądowi przyjąć, aby E. W. wykazał istnienie którejkolwiek z przesłanek żądanej przez niego nieważności czynności prawnej i znajdował się w stanie wyłączającym świadome i swobodne wyrażenie woli w rozumieniu art. 82 k.c., nie działał też pod wpływem błędu. Wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2012 r., sygn. I C 1926/11 Sąd Okręgowy w Białymstoku oddalił powództwo i rozstrzygnął o kosztach procesu. Na skutek wywiedzionego przez ustanowionego powodowi pełnomocnika z urzędu środka zaskarżenia, wyrokiem z dnia 24 października 2012 r., sygn. I ACa 478/12 Sąd Apelacyjny w Białymstoku oddalił apelację i orzekł o kosztach postępowania przed sądem II instancji. Reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika powód w sprawie sporządził i wniósł również skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia. Postanowieniem z dnia 23 sierpnia 2013 r. Sąd Najwyższy odmówił jej przyjęcia do rozpoznania i odstąpił od obciążania powoda kosztami postępowania kasacyjnego.

Nie godząc się z powyższym rozstrzygnięciem, powód kilkakrotnie występował do Sądu Apelacyjnego w Białymstoku ze skargą o wznowienie postępowania (akta spraw I ACa 794/13 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, I ACa 895/13 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, I ACa 147/14 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, I ACa 240/14 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, I ACa 524/15 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku).

Postanowieniem z dnia 23 września 2015 r. Sąd w niniejszej sprawie oddalił wniosek pozwanego o odrzucenie pozwu przyjmując, że nie zachodzi tożsamość roszczenia w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.

Orzeczeniem Wojewódzkiego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności w B. z dnia 24 listopada 2011 roku powód został zaliczony do znacznego stopnia niepełnosprawności.

Sąd podzielił w całości zeznania świadków B. C. (2) i A. R., jako korelujących z ustaleniami poczynionymi przez Sąd w zakresie okoliczności zawarcia przez strony umowy sprzedaży, ceny zakupu nieruchomości, terminu zapłaty. Świadkowie nie mieli wątpliwości, iż zapłata 25.000 zł na rzecz powoda nastąpiła przelewem bankowym, a powód przed 2011 r. nie zgłaszał prośby o wypłatę należności.

Sąd wskazał, że roszczenie powoda, konsekwentnie podnoszącego, iż do dnia dzisiejszego pozwana nie uiściła na jego rzecz umówionej kwoty 25.000 zł za zakup niezabudowanej nieruchomości rolnej położonej we wsi Z., gm. N., składającej się z działek geodezyjnych o nr(...)o łącznej powierzchni 24.877 m ^{( 2)}, należy ocenić w kontekście unieważnienia zawartej z pozwaną umowy w oparciu o treść art. 58 § 2 k.c. W związku z tym, po uprzednim odwołaniu się do przesłanek wynikających z art. 189 k.p.c. oraz treści art. 58 § 2 k.c., doszedł do wniosku, że powód nie zdołał wykazać, że umowa sprzedaży niezabudowanej nieruchomości należącej do powoda na rzecz pozwanej Spółdzielni jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, co powoduje jej nieważność. Zauważył bowiem, że jedynym w zasadzie podnoszonym argumentem był rzekomy brak zapłaty określonej na 25.000 zł kwoty, czym pozwana naruszyła podstawowe zasady uczciwości kupieckiej. Zdaniem Sądu nieprawdopodobnym jednak było, aby w sytuacji niewywiązania się pozwanej z warunków umowy, na przestrzeni przeszło 16 lat (1995 r. – 2011 r.), a więc do momentu wystąpienia przez powoda przeciwko pozwanej z powództwem o ustalenie nieważności zawartej umowy sprzedaży w sprawie I C 1926/11, nie domagał się on zapłaty kwoty należności, nie kierował do pozwanej roszczeń w tym przedmiocie, przy czym brak opłaty zakwestionował dopiero w niniejszym postępowaniu, a więc po 20 latach od daty jej zawarcia. Analiza dołączonych do niniejszej sprawy w/w akt prowadzi do przyjęcia, iż kwota 25.000 zł została powodowi przekazana, jednakże – jak wynika z twierdzeń samego powoda w niniejszej sprawie – miało to miejsce na kilka dni przed zawarciem umowy i dotyczyła innej nieruchomości. Nie przedłożył przy tym dokumentacji wskazującej, aby należność została przez niego zarachowana na poczet odrębnego stosunku zobowiązaniowego łączącego strony, bądź takiej umowy. W szczególności, gdy okoliczność taka nie została potwierdzona zeznaniami przedstawicieli pozwanego. Nie uprawdopodobnił też, co podnosił w treści pozwu, kierowania do pozwanej wezwań do zapłaty. Ponadto w apelacji w sprawie I C 1926/11 twierdził również, że zapłata przez pozwaną 25.000 zł nastąpiła na kilka dni przed podpisaniem aktu notarialnego. Sąd przyjął więc, iż przekazana powodowi kwota 25.000 zł, czego sam zainteresowany nie kwestionował, jest faktyczną zapłatą z umowy sprzedaży niezabudowanej nieruchomości rolnej położonej we wsi Z., gm. N., składającej się z działek geodezyjnych o nr (...)o łącznej powierzchni 24.877 m ^{( 2)}. Zdaniem Sądu nie sposób przy tym obarczać Spółdzielni powinnością przechowywania całej dokumentacji księgowej i rachunkowej przez 20 lat na wypadek zgłoszenia roszczenia analogicznego z żądaniem powoda, albowiem próżno szukać w polskim zbiorze ustawodawczym przepisów nakładających na podmioty gospodarcze obowiązek jej gromadzenia przez kilkadziesiąt lat. Ponadto, pomimo udostępnienia przez Prezesa Zarządu pozwanej informacji o placówkach bankowych, w których prowadzone były rachunki Spółdzielni, powód nie złożył – jakkolwiek obarczonego wysokim ryzykiem niepowodzenia, albowiem zgodnie z art. 105a ust. 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939) – Prawo bankowe, przetwarzanie informacji stanowiących tajemnicę bankową w przypadkach, o których mowa w ust. 3, może być wykonywane przez okres nie dłuższy niż 5 lat od dnia wygaśnięcia zobowiązania, a w przypadku, o którym mowa w ust. 4, przez okres 12 lat od dnia wygaśnięcia zobowiązania – wniosku dowodowego o zażądanie przez Sąd informacji o transakcjach zawieranych przez pozwaną w 1995 r.

Powyższe uzasadniało więc twierdzenie, że E. W. nie przygotował się należycie do realizacji swoich praw w niniejszym procesie, nie zgromadził niezbędnych dowodów dla wykazania zasadności roszczenia. W konsekwencji wobec braku istnienia przesłanek z art. 58 § 2 k.c., którym to przepisie powód opierał swoje żądanie, Sąd powództwo oddalił jako nieuzasadnione i nieudowodnione, o kosztach orzekając na podstawie art. 98 k.p.c. zgodnie z zawartą w nim zasadą odpowiedzialności za wynik procesu

Apelację od tego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w całości i zarzucając Sądowi przeprowadzenie niepełnego postępowania dowodowego oraz naruszenie następujących przepisów prawa:

1) art. 233 k.p.c. poprzez dokonanie wadliwych ustaleń faktycznych i przyjęcie błędnej hipotezy, że powinien on wystąpić do banków obsługujących pozwaną Spółdzielnię i zażądać od nich informacji o transakcjach zawieranych przez pozwaną w 1995 r., co równałoby się z naruszeniem tajemnicy bankowej,

2) art. 189 k.p.c. poprzez dokonanie przez Sąd błędnej oceny jego interesu prawnego i błędne wskazanie, że taki interes nie istnieje, w sytuacji gdy Sąd nie dopuścił i nie przeprowadził dowodu z dokumentu poprzez zażądanie od pozwanej oryginału bądź uwierzytelnionej kopii dokumentu w postaci zapłaty przez pozwaną (...)w S. na jego rzecz kwoty 25.000 zł zgodnie z § 4 umowy sprzedaży,

3) art. 58 § 2 k.c. poprzez wadliwe uznanie, że czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jako naruszająca zasady uczciwego obrotu, tak co do ceny, jak i lojalności kontrahenckiej, a wynikająca bezpośrednio z § 4 podpisanego przez strony aktu notarialnego, może być w ocenie aksjologicznej uznana za prawną.

Wskazując na powyższe, powód wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i ustalenie nieważności czynności prawnej (umowy sprzedaży nieruchomości) jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego. Wnosił też o zasądzenie od pozwanej na swoją rzecz kosztów procesu za obie instancje. Jako ewentualny zgłosił wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. Nadto w piśmie procesowym zgłoszonym na etapie postępowania międzyinstancyjnego wnosił o uzupełnienie postępowania dowodowego o załączone do tego pisma zaświadczenia z banków, KRUS i ARIMR.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.

Wbrew zarzutom skarżącego, Sąd I instancji przeprowadził w niniejszej sprawie prawidłowo postępowanie dowodowe, wyjaśniając wszystkie okoliczności mające znaczenie dla jej rozstrzygnięcia. Dokonując zaś wszechstronnego rozważenia zgromadzonego materiału dowodowego nie uchybił dyrektywom zawartym w art. 233 § 1 k.p.c. Ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego są więc prawidłowe, co pozwalało Sądowi Apelacyjnemu na przyjęcie ich za własne.

Treść zarzutów apelacyjnych wskazuje zaś, że skarżący, domagając się ustalenia nieważności czynności prawnej w postaci umowy sprzedaży nieruchomości zawartej przez strony, uchybień Sądu I instancji upatrywał jedynie w błędnym przyjęciu, że nie wykazał on braku otrzymania od pozwanego ceny zakupu nabytej nieruchomości, która to z kolei okoliczność winna skutkować – jego zdaniem – stwierdzeniem nieważności dokonanej czynności prawnej zgodnie z art. 58 § 2 k.c , jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego. Umknęło jednak uwagi apelującego, że zapłata ceny, podobnie zresztą jak i wydanie rzeczy, jest jedynie zdarzeniem będącym przejawem wykonania umowy sprzedaży, w związku z czym nie ma wpływu na ocenę jej ważności. Umowa ta ma bowiem charakter umowy konsensualnej i o tym, czy doszło do jej zawarcia decyduje wyłącznie złożenie zgodnych oświadczeń woli stron (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 16 lipca 2014 r., sygn. akt I ACa 221/14, opubl. LEX nr 1506661; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 19 lutego 2014 r., sygn. akt I ACa 1011/13, opubl. LEX nr 1439178). Faktem jest, że niewykonanie świadczenia wynikającego z umowy stanowi zdarzenie nieakceptowalne społecznie, tym niemniej rodzi ono jedynie odpowiedzialność kontraktową strony stosunku obligacyjnego i nie powoduje nieważności umowy. Przesłanki nieważności umowy muszą bowiem istnieć w chwili jej zawierania. Skoro zaś w niniejszej sprawie powód, poza twierdzeniem, iż nie uzyskał ekwiwalentu w zamian za swoje świadczenie, nie powołał jakichkolwiek innych okoliczności, które mogłyby wskazywać na wadę czynności prawnej, powodującą jej nieważność to jego żądanie ustalenia nieważności umowy podlegało oddaleniu, jako pozbawione uzasadnionych podstaw.

Powyższe implikuje uznanie, że zarzuty apelacyjne skupiające się na zanegowaniu ustaleń faktycznych Sądu I instancji w zakresie nieuzyskania przez powoda zapłaty za zbytą nieruchomość, dotyczyły okoliczności nieistotnej dla rozstrzygnięcia o poddanym pod osąd roszczeniu, żądaniu ustalenia nieważności umowy, i nie wymagają zatem szczegółowej oceny.

Z tej przyczyny za niezasadne uznać należało również wnioski dowodowe zgłoszone w piśmie procesowym z dnia 30 sierpnia 2016 r.. Pomijając bowiem okoliczność, że skarżący nie uprawdopodobnił przesłanek warunkujących uwzględnienie wniosków dowodowych zgłoszonych dopiero w postępowaniu apelacyjnym (w art. 381 k.p.c.), wskazać należy, że materiał sprawy nie wymagał uzupełnienia wobec tego, że wszystkie fakty istotne dla rozstrzygnięcia zostały w sprawie wyjaśnione.

Końcowo wskazać trzeba, że Sąd pierwszej instancji – wbrew twierdzeniu skarżącego – przyjął, że powód ma interes prawny w ustaleniu nieważności umowy, a przyczyną oddalenia powództwa było niewykazanie przez powoda istnienia przesłanek nieważności. Podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. jest więc chybiony

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny, działając na podstawie art. 385 k.p.c., oddalił apelację jako bezzasadną, o kosztach postępowania odwoławczego orzekając na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 108 § 1 zd. 1 k.p.c. Zasądzoną od powoda na rzecz pozwanej kwotę 5.400 zł stanowi wynagrodzenie pełnomocnika pozwanej, będącego adwokatem, którego wysokość została określona na podstawie § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2015 r., poz. 1800). Apelacja powoda została oddalona w całości i dlatego jest on zobowiązany zwrócić pozwanej poniesione przez nią w postępowaniu odwoławczym koszty zastępstwa procesowego.

(...)