Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 września 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 23 września 2016 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa B. J.

przeciwko B. M.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 9 lutego 2016 r., sygn. akt II C 19/15

1)  oddala apelację;

2)  zasądza od powoda na rzecz pozwanej 10 800 (dziesięć tysięcy osiemset) złotych z tytułu kosztów postępowania apelacyjnego;

3)  przyznaje na rzecz radcy prawnego P. S. (1) od Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Katowicach) wynagrodzenie w kwocie 6 642 (sześciu tysięcy sześciuset czterdziestu dwóch) złotych, w tym 1 242 (tysiąc dwieście czterdzieści dwa) złote podatku od towarów i usług, z tytułu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

I ACa 404)16

UZASADNIENIE

Powód B. J. domagał się zobowiązania pozwanej B. M. do złożenia oświadczenia woli o następującej treści: „wypełniając zobowiązanie, które przyjęłam na siebie w ugodzie z dnia 13 grudnia 2005 roku zawartej przed mediatorem w sprawie o sygn. XIV K 515/03, niniejszym zawieram umowę darowizny i daruję Panu B. J. należący do mnie udział w nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) wynoszący 22/504.” Nadto powód domagał się zasądzenia zwrotu kosztów procesu.

Uzasadniając swoje roszczenie powód wskazywał, że pozwana zawarła z nim umowę najmu lokalu użytkowego na czas nieokreślony, nie będąc osobą uprawnioną do zawarcia przedmiotowej umowy i pobierania opłat z tego tytułu. W toku postępowania karnego, toczącego się przeciwko pozwanej, strony zawarły ugodę w przedmiocie naprawienia szkody, na mocy której pozwana miała przekazać powodowi swój udział w nieruchomości.

Pozwana w odpowiedzi na pozew wnosiła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu, zarzucając że roszczenie jest bezzasadne, gdyż ugoda zawarta przed mediatorem jest nieważna. Oświadczenie pozwanej jako darczyńcy zostało złożone bez zachowania formy aktu notarialnego. Niezależnie od powyższego nie została zachowana forma aktu notarialnego dla przeniesienia własności nieruchomości. Załączona do pozwu ugoda nie może zostać zakwalifikowana jako umowa darowizny, skoro na podstawie jej zapisów obdarowany w związku z darowanym udziałem w nieruchomości zrzeka się obowiązku naprawienia szkody, jaki mógłby ciążyć względem jego na darczyńcy. Dodatkowo skoro ugoda nie została zaopatrzona klauzulą wykonalności, to nie może stanowić tytułu wykonawczego, z którego strona powodowa może wywodzić swoje prawa. W przypadku potraktowania ugody jako umowy przedwstępnej pozwana podniosła zarzut przedawnienia co do roszczeń z niej wywodzonych.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo i zasądził powoda na rzecz pozwanej kwotę 7 200 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego oraz przyznał od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Katowicach na rzecz radcy prawnego P. S. (2) kwotę 8 856 zł tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu, w tym kwotę 1 656 zł podatku od towarów i usług.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że strony zawarły w dniu 1 września 1999 r. umowę najmu lokalu położonego w K. przy ul. (...) na czas nieokreślony. Komunalny Zakład Gospodarki Mieszkaniowej w K. poinformował powoda, że pozwana, przedstawiająca się jako właścicielka nieruchomości przy ul. (...) w K., posiada jedynie 13,1% udziału w przedmiotowej nieruchomości. W związku z faktem, że pozwana nie przyznała się do zawarcia umowy najmu, pobierania opłat z tego tytułu oraz dysponowania lokalami, które powód zajmuje; B. J. został wezwany do zapłaty należności z tytułu zajmowania przedmiotowego lokalu bez tytułu prawnego za okres od 1 kwietnia 1999 roku do dnia 31 marca 2002 roku.

W toku postępowania mediacyjnego w postępowaniu karnym o sygn. XIV K 515/03, toczącym się przed Sądem RejonowymK. w K., w dniu 13 grudnia 2005 roku B. M. oraz B. J. zawarli przed mediatorem J. S. w zwykłej formie pisemnej ugodę, dotyczącą naprawienia szkody, jaką pozwana wyrządziła powodowi poprzez nielegalne pobieranie opłat z tytułu najmu lokalu przy ul. (...). Na podstawie ugody tytułem naprawienia szkody pozwana podała, że przekazuje w drodze darowizny na rzecz powoda swój udział 22/504 w nieruchomości przy ul. (...) w K.. Strony uzgodniły, iż przekazanie nastąpi w ciągu 14 dni od podpisania ugody, a koszty notarialne pokryje powód. W toku rozprawy przed Sądem Rejonowym w K. w postępowaniu o sygn. XIV K 515/03 pozwana występowała w charakterze oskarżonej o to, że od maja 1997 roku do czerwca 2001 roku w K., działając z góry powziętym zamiarem i w krótkich odstępach czasu, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadziła B. J. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie 9 600 zł, pobierając czynsz za lokal mieszkalny przy ul. (...) za pomocą wprowadzenia w błąd co do możliwości podnajmu lokali w budynku przy ul. (...), tj. przestępstwo z art. 286 § 1 kk w zw. z art. 12 kk. W toku tej sprawy pozwana wycofała się z zawartej ugody w postepowaniu mediacyjnym. Pozwana na podstawie wyroku Sądu Rejonowego K.w K. z dnia 17 października 2007 r. została uniewinniona od zarzucanego jej czynu.

W ocenie Sądu pierwszej instancji art. 890 § 1 kc stanowi o wymogach co do formy czynności prawnej. Zgodnie z treścią przywołanego przepisu oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego; jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. § (...) wspomnianej regulacji stanowi, że przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron. Zatem niezależnie od przedmiotu darowizny, umowa darowizny powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Natomiast umowa darowizny zawarta bez wymaganej formy aktu notarialnego może być ważna pod warunkiem spełnienia świadczenia przyrzeczonego. Jednakże takie uprzywilejowane traktowanie darowizn w formie innej aniżeli akt notarialny nie dotyczy przypadku gdy przedmiotem darowizny jest nieruchomość. Mając na względzie przedmiot darowizny i charakter czynności prawnej jako kreującej zobowiązanie darczyńcy do jednostronnego bezpłatnego świadczenia kosztem swojego majątku na rzecz obdarowanego, zastosowanie znajduje w rozpatrywanym stanie faktycznym unormowanie zawarte w art. 158 kc. Zgodnie z przywołanym przepisem umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione. Powyższe prowadzi do stanowczego wniosku, że przedmiotowa regulacja wprowadza bezwzględny wymóg formy aktu notarialnego zarówno dla umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, jak i dla umowy przenoszącej jej własność. Niezachowanie tej formy powoduje nieważność umowy zgodnie z art. 73 § 2 kc. Forma aktu notarialnego jest przesłanką ważności (art. 73 § 2 kc) obu umów: zobowiązującej i rozporządzającej. Sąd przyjął, że zamieszczone w sporządzonej w zwykłej formie pisemnej ugodzie zawartej przed mediatorem oświadczenie pozwanej co do przekazania w drodze darowizny na rzecz powoda udziału w nieruchomości wynoszącego 22/504 położonej w K. przy ul. (...), jest dotknięte sankcją nieważności z uwagi na niezachowanie formy aktu notarialnego wbrew unormowaniu zawartemu w art. 158 kc, bez względu na to czy zamiarem stron było przeniesienie własności opisanej nieruchomości od razu, czy też wykreowanie zobowiązania pozwanej jako darczyńcy do tego przeniesienia.

Od powyższego rozstrzygnięcia apelację złożył powód, wnosząc o jego zmianę poprzez uwzględnienie powództwa i zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów procesu za obie instancje. Nadto pełnomocnik powoda złożył również wniosek o przyznanie na jego rzecz kosztów, które nie zostały zapłacone nawet w części.

Skarżący zarzucał:

- naruszenie art. 233 § 1 kodeksu postępowania cywilnego poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny materiału dowodowego i wyprowadzenie z jego analizy wniosków sprzecznych z zasadami logiki i doświadczenia życiowego — poprzez uznanie, że powód będąc osadzonym w areszcie miałby zawrzeć transakcję przed notariuszem, w sytuacji, gdy to pozwana dążyła do przeprowadzenia transakcji przekazania powodowi nieruchomości i skierowała do powoda mediatora celem przeprowadzenia transakcji przed sądem;

- naruszenie 158 kc poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż przepis ten wprowadza bezwzględny obowiązek przenoszenia własności nieruchomości w formie akt notarialnego, podczas gdy przepis ten wskazuje, że forma ta powinna zostać zachowana, nie wskazując jednocześnie sankcji za jej niedochowanie.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie może odnieść skutku.

Sąd pierwszej instancji ustalił prawidłowy, bezsporny zresztą stan faktyczny, który Sąd Apelacyjny bez zbędnego powielania podziela i przyjmuje za własny. Zarzucane w apelacji „przekroczenie granic swobodnej oceny materiału dowodowego i wyprowadzenie z jego analizy wniosków sprzecznych z zasadami logiki i doświadczenia życiowego, poprzez uznanie, że powód będąc osadzonym w areszcie miałby zawrzeć transakcję przed notariuszem, w sytuacji, gdy to pozwana dążyła do przeprowadzenia transakcji przekazania powodowi nieruchomości i skierowała do powoda mediatora celem przeprowadzenia transakcji przed sądem” jest nieuprawnione, bowiem dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy nie ma znaczenia kto dążył do zawarcia ugody przed mediatorem. Przedmiotem oceny Sądu jest jedynie ważność owej ugody, w szczególności to czy rodzi ona obowiązek przeniesienia własności udziału w nieruchomości, należącego do pozwanej.

Dodatkowo Sąd Apelacyjny ustala, że ugoda zawarta przed mediatorem nie została zatwierdzona przez Sąd – wynika to ze zgodnych oświadczeń pełnomocników, złożonych w trakcie rozprawy apelacyjnej. Nadto powód – osoba, która z mocy art. 6 kc winna wykazać fakty uzasadniające jego twierdzenia, nie przedstawił postanowienia Sądu, zatwierdzającego przedmiotową ugodę.

Rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji nie narusza prawa materialnego.

Z teoretycznego punktu widzenia na przeniesienie własności w drodze umowy składają się dwie odrębne czynności prawne. Pierwsza z mocy której zbywca zobowiązuje się do przeniesienia własności, druga zawarta w wykonaniu tej pierwszej, z mocy której dochodzi dopiero do przeniesienia własności. W praktyce obydwie te umowy zawierane są łącznie. Dodać też należy, że polskie ustawodawstwo, jeszcze pod rządami prawa rzeczowego z 1946 r. przyjęło tzw. system francuski, według którego umowa obligacyjna sama przez się już przenosi własność i system ten funkcjonuje obecnie. Mówimy, że przy takim reżimie umowa obligacyjna wywiera podwójny skutek: obligacyjny i rzeczowy. Umową zobowiązującą do przeniesienia własności jest np. umowa darowizny, w myśl bowiem art. 888 § 1 kc przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Zgodnie z treścią art. 155§1 kc umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. Z przepisu tego można wyczytać ogólna zasadę, że przeniesienie własności następuje na skutek samej umowy ( solo consensu), bez konieczności wydania rzeczy czy wpisu w księdze wieczystej. Zgodnie natomiast z treścią art.158 kc umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione. Jak z kolei stanowi art. 73 § 2 kc niezachowanie tej formy powoduje nieważność umowy. Forma aktu notarialnego jest przesłanką ważności obu umów: zobowiązującej i rozporządzającej (przenoszącej własność w wykonaniu umowy obligacyjnej).

Przenosząc te czysto teoretyczne rozważania na kanwę sprawy niezbicie przyjąć należy, że o ile ugodę zawartą przed mediatorem traktować jako umowę zobowiązującą do przeniesienia własności, jest ona nieważną i sama w sobie nie przenosi własności udziału w nieruchomości należącego do pozwanej. Tym samym brak również podstaw dla uwzględnienia powództwa o treści wskazanej w pozwie. O ile bowiem umowa byłaby ważną, sama w sobie przenosiłaby już własność, bez konieczności zobowiązywania pozwanej do złożenia oświadczenia woli. Ugoda ta – wskutek niezachowania formy aktu notarialnego – również nie stanowi ważnej umowy zobowiązującej do zawarcia umowy rozporządzającej.

Sąd Apelacyjny rozważał również żądanie pozwu pod kątem art. 183 ¹⁵ § 1 kpc stanowiącego, że ugoda zawarta przed mediatorem, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma moc prawną ugody zawartej przed sądem, a ugoda zawarta przed mediatorem, którą zatwierdzono przez nadanie jej klauzuli wykonalności, jest tytułem wykonawczym, a przepis ten nie uchybia przepisom o szczególnej formie czynności prawnej. I ten przepis nie pozwala na uwzględnienie powództwa.

Po pierwsze o ile nawet przedmiotowa ugoda zwarta przed mediatorem miałaby moc ugody zawartej przed sądem, to sama w sobie przenosiłaby własność, stąd żądanie pozwu o zobowiązanie pozwanej do złożenia oświadczenia woli przenoszącego własność byłoby nieuprawnione.

Po wtóre ugoda ta nie ma mocy ugody zawartej przed sądem, bowiem nie została zatwierdzona przez sąd. Zgodnie bowiem z art. 183 ¹⁴ kc jeżeli zawarto ugodę przed mediatorem, sąd na wniosek strony niezwłocznie przeprowadza postępowanie co do zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem. Sąd zatwierdza ugodę postanowieniem na posiedzeniu niejawnym. Niespornym było, że ugoda ta nie została zatwierdzona, a w każdym razie powód nie przedstawił postanowienia, o którym mowa w art. 183 ¹⁴ kc.

W końcu podać należy, ze art. 184 ¹⁵§2 kc stanowi, że przepis z § 1 tej normy nie uchybia przepisom o szczególnej formie czynności prawnej – przepis ten nie stanowi więc o niczym innym jak o tym, że ugoda zawarta przed mediatorem nie posiada mocy równej aktowi notarialnemu. Również w piśmiennictwie wskazano, że istotną różnicą między ugodą zawartą przed sądem, a zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem jest to, że jedynie ugoda zawarta przed sądem ma moc równą aktom notarialnym (tak: A. Jakubecki (red.), J, Bodio, T. Demendecki, O. Marcewicz, P. Telenga, P. Wójcik: Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. kodeks postępowania cywilnego, LEX/el 2016). Stanowisko to Sąd Apelacyjny orzekający w niniejszym składzie podziela.

Na zakończenie Sąd odwoławczy ocenił przedmiotową ugodę pod kątem przepisów dotyczących umowy przedwstępnej. W pierwszej kolejności wskazać należy, że treść samej ugody „B. M. przekazuje w drodze darowizny na rzecz powoda swój udział 22/504 w nieruchomości przy ul. (...) w K.” przeczy jakoby miałaby to być umowa przedwstępna, przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy i powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej (art. 389§ 1 kc). Umowa przedwstępna winna zatem nawiązywać do umowy przyrzeczonej, a nie zawierać bezwzględnego postanowienia, że „B. M. przekazuje w drodze darowizny…”.

O ile jednakże byłaby to umowa przedwstępna, bowiem zawarte zostało w niej postanowienie, że „przekazanie nastąpi w ciągu 14 dni od podpisania ugody”, przy czym sformułowanie „przekazanie” miałoby oznaczać zawarcie umowy przyrzeczonej, a nie przekazanie fizyczne, to również z takiej umowy powód nie może wywodzić swoich roszczeń. Jak bowiem stanowi art. 390§1 i 2 kc jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej, jednakże gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. Skoro więc umowa przedwstępna nie spełniała formy umowy przyrzeczonej (zob. rozważania powyżej) odpowiedzialność strony zobowiązanej do jej zawarcia ogranicza się tylko do naprawienia szkody w ramach tzw. ujemnego interesu umownego. Tymczasem żądanie pozwu skonstruowane zostało jako zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli.

Z przedstawionych względów na podstawie art. 385 kpc orzeczono jak w sentencji.

Orzeczenie Sądu odwoławczego w przedmiocie kosztów procesu za instancję odwoławczą uzasadniają normy z art. 108§1 kpc i art. 98 kpc. Zasądzona kwota 10 800 zł stanowi honorarium pełnomocnika procesowego pozwanej ustalone na podstawie § 2 pkt. 7 w związku z § 10 ust. 1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1804).

Rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym uzasadnia § 4 ust. 1, § 8 ust. 7 w związku z § 16 ust. 1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. z 2015 r. poz. 1805).

SSO Lucyna Morys-Magiera SSA Lucyna Świderska-Pilis SSA Piotr Wójtowicz