Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 marca 2014 roku

Sąd Okręgowy w Gliwicach XII Wydział Cywilny

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 19 lutego 2014 roku w Gliwicach

sprawy z powództwa Prokuratora Okręgowego w Gliwicach

przeciwko R. S., M. R. (1), A. P.

o ustalenie nieważności czynności prawnych

1.  ustala, że nieważne jest oświadczenie złożone przez A. P. w dniu 20 lipca 2007 roku w P. przed notariuszem P. P. (1), który sporządził akt notarialny zapisany w repertorium A nr (...) o ustanowieniu na rzecz M. R. (1), hipoteki kaucyjnej do sumy 91.500,00 zł (dziewięćdziesiąt jeden tysięcy pięćset złotych) na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego numer (...), położonym w Z. przy ulicy (...), objętym księgą wieczystą Kw Nr (...) Sądu Rejonowego w Z.Wydział Ksiąg Wieczystych i o dobrowolnym poddaniu się egzekucji;

2.  ustala, że nieważne jest oświadczenie złożone przez A. P. w dniu 20 lipca 2007 roku w P. przed notariuszem P. P. (1), który sporządził akt notarialny zapisany w repertorium A nr (...) o udzieleniu M. R. (1) pełnomocnictwa do sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego numer (...), położonego w Z. przy ulicy (...), objętego księgą wieczystą Kw Nr (...) Sądu Rejonowego w Z. Wydział Ksiąg Wieczystych, dowolnym osobom, w tym również samemu pełnomocnikowi, za cenę nie niższą niż 51.500,00 (pięćdziesiąt jeden tysięcy pięćset złotych) zł, na pozostałych warunkach według uznania pełnomocnika;

3.  ustala, że nieważna jest umowa sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego numer (...) (osiem) o łącznej powierzchni użytkowej 50,70m ^{( 2)}, położonego na trzeciej kondygnacji w budynku numer (...) przy ulicy (...) w Z. znajdującego się w zasobach (...) Spółdzielni Mieszkaniowej w Z., objętego księgą wieczystą KW Nr (...) Sądu Rejonowego w Z. Wydział Ksiąg Wieczystych zawarta w dniu 9 listopada 2007 roku przed notariuszem R. R. (1) w formie aktu notarialnego zapisanego w repertorium A nr (...) pomiędzy A. P. w imieniu której działała M. R. (1) a R. S. (S.);

4.  nie obciąża pozwanej A. P. kosztami postępowania;

5.  nakazuje pobrać od pozwanego R. S. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Gliwicach kwotę 6.750 złotych (sześć tysięcy siedemset pięćdziesiąt i 00/100) tytułem zwrotu kosztów sądowych;

6.  nakazuje pobrać od pozwanej M. R. (1) na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Gliwicach kwotę 11.625 złotych (jedenaście tysięcy sześćset dwadzieścia pięć i 00/100) tytułem zwrotu kosztów sądowych.

Sygn. akt XII C 324/12

UZASADNIENIE

Prokurator Okręgowy w Gliwicach wniósł o ustalenie, że:

1.  nieważna jest czynność prawna dokonana przez A. P. w formie aktu notarialnego, rep. A numer (...), sporządzonego w dniu 20 lipca 2007 roku w P. przed notariuszem P. P. (1), w postaci oświadczenia o ustanowieniu na rzecz M. R. (1), hipoteki kaucyjnej do kwoty 91.500 zł, na spółdzielczym, własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego, położonego w Z., przy ulicy (...) i o dobrowolnym poddaniu się egzekucji z powodu jej sprzeczności z ustawą, ewentualnie z zasadami współżycia społecznego;

2.  nieważna jest czynność prawna dokonana przez A. P. w formie aktu notarialnego, rep. A numer (...), sporządzonego w dniu 20 lipca 2007 roku w P. przed notariuszem P. P. (1), w postaci pełnomocnictwa na rzecz M. R. (1), do sprzedaży spółdzielczego, własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego w Z., przy ulicy (...) z powodu jej sprzeczności z ustawą, ewentualnie z zasadami współżycia społecznego;

3.  nieważna jest czynność prawna dokonana pomiędzy M. R. (1) i A. P. w formie aktu notarialnego, rep. A numer (...), sporządzonego w dniu 9 listopada 2007 roku w B. przed notariuszem R. R. (1), w postaci sprzedaży spółdzielczego, własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego w Z., przy ulicy (...) o wartości 135.000 zł, z powodu jej sprzeczności z ustawą, ewentualnie z zasadami współżycia społecznego.

Wniósł również o zasądzenie kosztów sądowych od pozwanych R. S. i M. R. (1) według norm przepisanych i zwolnienie pozwanej od kosztów w całości, na podstawie art. 102 k.p.c.

W uzasadnieniu pozwu wskazał, że Prokuratura Okręgowa w Gliwicach, pod sygn. akt V Ds. 158/11 nadzoruje postępowanie przygotowawcze w sprawie oszustwa m.in. na szkodę A. P., tj. między innymi o przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. Pozwana A. P. postanowiła zaciągnąć pożyczkę i zwróciła się do znalezionego w gazecie Centrum (...) w R., gdzie poznała J. K. i J. T.. W trakcie rozmów prowadzonych z J. K. pozwana A. P. przedłożyła operat szacunkowy nieruchomości, do której przysługiwało jej własnościowe prawo do lokalu, według którego przedstawiała ona wartość 110.816 zł, wypis z księgi wieczystej oraz fotografie mieszkania. Następnie J. T. działający jako pośrednik M. R. (1) poinformował A. P., że uzyska ona pożyczkę. W dniu 20 lipca 2007 roku pozwana stawiła się w kancelarii notarialnej, gdzie po szybkim odczytaniu przez notariusza treści aktów notarialnych, przerywanego liczeniem pieniędzy przez J. T., pozwana, nie czytając treści podpisała akty notarialne, jak również oświadczenie wystawcy weksli. W ocenie Prokuratora oświadczenie woli M. R. (1) o nabyciu weksli, wystawionych przez A. P. złożone zostało za jej zgodą, dla ukrycia innej czynności prawnej. A. P. od początku chciała uzyskać pożyczkę w celu sfinansowania własnych potrzeb, nie zamierzała sprzedawać mieszkania, ani dokonywać obrotu wekslami, albowiem między nią a M. R. (1) nie istniał żaden stosunek zobowiązaniowy. W ocenie Prokuratora zawarta umowa pomiędzy A. P. i M. R. (1) spełnia kodeksowe warunki umowy pożyczki, albowiem M. R. (1) przeniosła kwotę 42.000 zł na własność A. P., która zobowiązała się kwotę tę powiększoną o sumę 9.500 zł zwrócić w terminie 3 miesięcy. Oświadczenie wystawcy weksli z dnia 20 lipca 2007 roku stanowiło upozorowanie nabycia przez M. R. (1) 3 weksli za kwotę 42.000 zł dla ukrycia odpłatnego charakteru pożyczki. Treść i cel umowy daje podstawę do przyjęcia, że została ona zawarta z rażącym pogwałceniem granic swobody kontraktowej na niekorzyść A. P.. Oświadczył, że M. R. (1) wykorzystując słabość A. P. jako kontrahenta, wynikającą z jej sytuacji finansowej oraz niewielkiego rozeznania w zakresie cywilnoprawnych regulacji i własną przewagę jako przedsiębiorcy zawodowo trudniącego się obrotem wierzytelnościami, doprowadziła do zawarcia umowy nie w celu pozyskania uczciwego wynagrodzenia za korzystanie z jej kapitału, ale po to, aby za ułamek wartości nieruchomości w postaci mieszkania, przejąć jego własność. Zdawała ona sobie sprawę z tego, że zaciągane przez A. P. zobowiązanie pieniężne przekraczają jej możliwości finansowe i z góry zakładała popadnięcie przez dłużnika w zwłokę oraz powstanie wskutek tego w bardzo krótkiej perspektywie sposobności wejścia w posiadanie cennego składnika majątkowego, przy ograniczonym nakładzie własnym i niewielkim ryzyku gospodarczym. W ocenie powoda cel skonstruowanego stosunku prawnego wypaczył właściwość umowy pożyczki, której zadaniem jest czasowe skorzystanie z cudzego kapitału. Zabezpieczenie wierzytelności było nadmierne, co do dobrowolnego poddania się egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 5 k.p.c. oraz dwóch weksli na kwotę 20.0000 zł oraz całkowicie zbędne w zakresie pełnomocnictwa do sprzedaży mieszkania. Reasumując, pożyczka pozostaje w rażącej sprzeczności z zasadami jak uczciwość, lojalność kontrahentów, równość stron w stosunkach obligacyjnych, wzajemne zaufanie, respekt dla interesów partnera, adekwatność zabezpieczenia roszczenia, sprawiedliwości kontraktowej (k.2 – 17).

W odpowiedzi na pozew A. P. uznała żądanie pozwu (k.32).

Pozwana M. R. (1) podniosła zarzut powagi rzeczy osądzonej, przedawnienia roszczenia, sformułowania powództwa sprzecznie z zasadą rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, brak interesu prawnego ani ochrony interesu publicznego w zakresie roszczenia objętego pozwem, naruszenie interesu prawnego osób trzecich, tj. R. S., M. G. (1) oraz P. i M. S., brak możliwości dochodzenia roszczenia w trybie powództwa ustalającego wobec ewentualnych podstaw kierowania roszczenia z art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (k.37-38).

Pozwany R. S. wniósł o oddalenie powództwa w całości, względnie o uznanie powództwa za sprzeczne z zasadą rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, uznanie powództwa jako niedopuszczalne z powodu braku interesu prawnego jak i braku podstaw do ochrony interesu publicznego w zakresie roszczenia objętego pozwem, naruszenie interesu prawnego osób trzecich, tj. R. S., M. G. (1) oraz P. i M. S., brak możliwości dochodzenia roszczenia w trybie powództwa ustalającego wobec ewentualnych podstaw kierowania roszczenia z art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (k.41).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Pozwanej A. P. przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego w Z. przy ulicy (...), dla którego prowadzona była w Sądzie Rejonowym w Z. księga wieczysta o numerze (...). Z uwagi na trudną sytuację finansową, w jakiej się znalazła (zadłużenie czynszowe w kwocie około 2.000 zł, kredyt bankowy 36.000 zł zaciągnięty na podstawie umowy z dnia 17 października 2003 roku, który obciążał hipotekę mieszkania, chora na boreliozę siostrzenica) postanowiła zaciągnąć pożyczkę. Pozwana bała się jednak, że nie uzyska kolejnej pożyczki z banku z uwagi na uprzednie zobowiązanie i zwróciła się do znalezionego w (...) Centrum (...), gdzie poznała J. T., a następnie J. K. o udzielenie pożyczki. Obaj panowie prowadzili działalność gospodarczą pod tym samym adresem w R. przy ulicy (...). Z treści zawartego ogłoszenia wynikało, że w Centrum (...) udzielane są prywatne pożyczki pod zastaw mieszkań, domów i działek na dowolny cel z oprocentowaniem do 20 % w skali roku. Pozwana zwróciła się do J. T. prowadzącego działalność gospodarczą pod firmą Centrum (...) o udzielnie pożyczki. Na spotkanie zabrała zaświadczenie o zarobkach, sporządzony uprzednio na potrzeby zaciągnięcia pożyczki w banku operat szacunkowy i umowę pożyczki. Również J. K. prowadzący działalność gospodarczą pod firmą (...) pomagał pozwanej A. P. w restrukturyzacji jej zobowiązań. J. K. przygotowywał dla pozwanej pisma do wierzycieli w celu obniżenia odsetek karnych, a ostatecznie pośredniczył w transakcji pozwanej A. P. z M. R. (1), która nabyła wystawione przez A. P. weksle. Kilka dni po spotkaniu J. T. i J. K. przyjechali obejrzeć mieszkanie pozwanej (zeznania pozwanej A. P.,k. 299-302, zeznania świadka J. K., k. 76-79, częściowo zeznania J. T.,k. 79-81).

W dniu 20 lipca 2007 roku pozwana A. P. stawiła się w Kancelarii Notarialnej P. P. (1), gdzie czekał już na nią J. T.. Pozwana, poganiana przez J. T., podpisała przedstawione jej wówczas i przygotowane uprzednio przez J. T. weksle oraz „oświadczenie wystawcy weksla”. Podpisane „oświadczenie wystawcy weksli” stanowiło o wystawieniu przez pozwaną A. P. 3 weksli płatnych za okazaniem, które sprzedała Remitentowi M. R. (1) w następujący sposób:

- weksle numer 1 o nominalne 3.500 zł, za kwotę 3.300 zł,

- weksel numer 2 o nominale 3.0000 zł za kwotę 2.800 zł,

- weksel numer 3 o nominale 45.000 zł za kwotę 35.900 zł.

Z treści złożonego oświadczenia wynika, że wystawca zobowiązuje się do wykupienia weksla nr 1 w dniu 20 sierpnia 2007r., weksla numer 2 w dniu 20 września 2007 i weksla numer 3 w dniu 20 października 2007. Jako zabezpieczenie wykupu weksli numer 1,2,3 w wymienionych wyżej terminach wystawca wystawił remitentowi weksle kaucyjne płatne za okazaniem:

- weksel numer 4 o nominale 20.000 zł bez określenia terminu wykupu,

- weksel numer 5 o nominale 20.000 zł bez określenia terminu wykupu,

które jedynie w sytuacji uchybienia jakichkolwiek kwot lub terminów wykupienia weksli o numerach od 1 do 3, mogą być opatrzone przez Remitenta datą płatności według jego uznania, przy jednoczesnym zawiadomieniu wystawcy listem poleconym, który winien być wysłany na wskazany w treści oświadczenia adres wystawcy przynajmniej 7 dni przed terminem płatności. Przedstawienie weksli do wykupu nastąpi w C.. Sposób zapłaty nastąpi przez wpłacenie kwot nominału każdego weksla gotówką bądź na konto Remitenta. Dla zabezpieczenia wykupu wszystkich wystawionych weksli, Wystawca ustanawia hipotekę kaucyjną w wysokości 91.500 zł na rzecz Remitenta na nieruchomości położonej w Z. przy ulicy (...), dla którego prowadzona była księga wieczysta o numerze (...) prowadzoną w Sądzie Rejonowym w Z. (oświadczenie wystawcy weksli. w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

Również w dniu 20 lipca 2007 roku działający z upoważnienia pozwanej M. R. (1) prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą (...) M. R. (1)” J. T. oświadczył, że kupuje od A. P. 3 weksle:

- weksel numer 1 o nominalne 3.500 zł, za kwotę 3.300 zł,

- weksel numer 2 o nominale 3.000 zł za kwotę 2.800 zł,

- weksel numer 3 o nominale 45.000 zł za kwotę 35.900 zł.

Oświadczył, że w przypadku wykupienia przez wystawcę A. P. w terminie i w pełnych kwotach nominałów wszystkich weksli o numerach od 1 do 3 zobowiązuje się zwrócić do rąk wystawcy weksle o numerach 4 i 5. Oświadczył, że wypłaca A. P. gotówką kwotę w wysokości łącznej 10.000 zł (oświadczenie M. R. (1) z dnia 20/07/2007, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

Również w dniu 20 lipca 2007 roku w kancelarii notarialnej notariusza P. P. (1), pozwana A. P. złożyła oświadczenie w formie aktu notarialnego Rep. A nr (...) o ustanowieniu celem zabezpieczenia wykupu weksli, na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego objętym księgą wieczystą KW Nr (...) Sądu Rejonowego w Z. Wydział Ksiąg Wieczystych hipoteki kaucyjnej do sumy 91.500 zł na rzecz M. R. (1), prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą (...) M. R. (1)” i poddała się dobrowolnie egzekucji do kwoty 91.500 zł co do obowiązku wykupu weksli, w przypadku nie wykupienia ich zgodnie z ustalonymi w oświadczeniu wekslowym terminami (akt notarialny Rep. A nr (...), w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). A. P. udzieliła również M. R. (1) prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą (...) M. R. (1) pełnomocnictwa, w treści którego upoważniła ją do sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego objętego księgą wieczystą Kw Nr (...) Sądu Rejonowego w Z. dowolnym osobom, w tym również samemu pełnomocnikowi, za cenę nie niższą niż 51.500 zł na pozostałych warunkach według uznania pełnomocnika. Upoważniła również M. R. (1) do zawiązywania i rozwiązywania rożnego typu umów z dostawcami na media, do dokonywania rozliczeń z tym związanych W treści pełnomocnictwa A. P. zrzekła się możliwości odwołania pełnomocnictwa przed dniem wykupu wystawionych weksli oraz że pełnomocnictwo nie wygasa w przypadku jej śmierci. Pozwana A. P. oświadczyła, że pełnomocnictwo obowiązuje od dnia 21 października 2007 roku i zobowiązała się, że nie dokona zbycia lokalu przed terminem (Rep. A numer (...) w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11, zeznania świadka J. K., k. 76-79, zeznania J. T.,k. 79-81).

W trakcie odczytywania przez notariusza treści aktów notarialnych J. T. przeliczał pieniądze, które w kwocie 10.000 zł wręczył pozwanej A. P.. J. T. zapewniał pozwaną, że są to dokumenty niezbędne do otrzymania pożyczki. Po odczytaniu treści aktów notarialnych pozwana po pobieżnym przeczytaniu ich treści podpisała jej. Pozwana nie zapytała J. T. w jakiej wysokości zostanie jej udzielona pożyczka, nie zapytała również o warunki jej spłaty. Pozwana nie miała żadnego wpływu na treść podpisywanych dokumentów. Wiedziała, że podpisywała weksle. Podczas odczytywania aktu notarialnego notariusz, nie zweryfikował, czy pozwana rozumie treść odczytanych aktów, czy ma jakieś pytania. Podczas spotkania u notariusza J. T. poinformował ją również, że z kwoty pożyczki spłaci obciążenie hipoteczne pozwanej (zeznania pozwanej A. P., k. 299- 302). Z przekazanych pozwanej pieniędzy J. T. pobrał kwotę 2.000 zł tytułem pośrednictwa finansowego świadczonego przez J. K. (dowód wpłaty na rzecz (...) J. K. nr (...), w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11) oraz kwotę 3.500 zł tytułem zapłaty za pierwszy weksel (dowód wpłaty na rzecz (...), w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). Ostatecznie pozwana otrzymała kwotę 4.500 zł, z której to kwoty uiściła koszty notarialnej w wysokości 2.258,84 zł (pokwitowanie, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). Również w dniu 20 lipca 2007 roku pozwana A. P. złożyła dla (...) M. R. (1) dyspozycję wypłaty środków do oświadczenia z dnia 20/07/2007 roku w kwocie 2.500 zł tytułem zapłaty zadłużenia czynszu w kwocie 2.500 zł oraz 1.200 zł tytułem pozostałe różnicy z przyznanych środków oraz kwotę 28.300 zł (dyspozycja A. P., w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). Po powrocie do domu pozwana A. P. spokojnie odczytała treść aktów notarialnych i zrozumiała, co zrobiła, zrozumiała, że wystawiła weksle i że udzieliła pełnomocnictwa do sprzedaży mieszkania. Po kilku dniach od wizyty u notariusza pozwana A. P. ustaliła, że jej kredyt hipoteczny i zadłużenie czynszowe w spółdzielni został spłacony. Dodatkowo otrzymała przekazem kwotę 1.200 zł. Pozwana popadła w zwłokę z wykupem weksli, odbierała telefony od J. T. i J. K. oraz pisma, w których wzywano ją do wykupu weksli, bo jak nie to dojdzie do sprzedaży jej mieszkania (zeznania pozwanej A. P., k. 299-302)

Dnia 5 września 2007 roku pozwana M. R. (1) złożyła oświadczenie o wyrażeniu zgody na wykreślenie ustanowionej na jej rzecz hipoteki nr KW (...) Sądu Rejonowego w Z., w sytuacji wykupu weksli, zgodnie z oświadczeniem A. P. z dnia 20 lipca 2007 roku: weksla nr 2 o nominale 3.000 zł do dnia 20/09/2007, weksla nr 3 o nominale 45.000 zł do dnia 20/10/2007 (oświadczenie M. R. (1) z dnia 05/09/2007r., w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

W dniu 14 września 2007 roku pozwana A. P. zwróciła się z prośbą do M. R. (1) o przedłużenie terminu wykupu weksla numer 2 o nominale 3.000 zł, z terminem wykupu do dnia 20 października 2007 roku uzasadniając wniosek przedłużającą się procedurą uzyskania kredytu (oświadczenie A. P. z dnia 14/09/2007, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). Pismem z dnia 24 września 2007 roku pozwana M. R. (1) poinformowała pozwaną A. P. o opatrzeniu datą płatności na dzień 21 października 2007 roku weksli numer 4 i 5 (zawiadomienie z dnia 24/09/2007, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). Wówczas to pozwana A. P. zdała sobie sprawę, że nie jest w stanie wykupić pozostałych weksli.

Dnia 9 listopada 2007 roku w B. przed notariuszem R. R. (1) M. R. (1) działając w imieniu A. P. i powołując się na udzielone jej pełnomocnictwo, sprzedała za kwotę 100.000 zł mieszkanie swojemu bratu R. S., który nabył tę nieruchomość w celach inwestycyjnych. O możliwości zakupu nieruchomości pozwany S. dowiedział się od siostry M. R. (2), którą wcześniej poprosił o pomoc w zakupie mieszkania (Rep. A 6220/2007, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11, zeznania pozwanego R. S., k.401). O sprzedaży mieszkania pozwana została poinformowana otrzymując odpis aktu notarialnego sporządzonego przez notariusza R. R. (1) przysłanego przez J. K.. Pozwana A. P. nie otrzymała żadnych pieniędzy za sprzedaż mieszkania, nie dostała również żadnego rozliczenia tej transakcji od J. K. i J. T.. Nie toczyła się żadna sprawa sądowa o wykup tych weksli (zeznania pozwanej A. P., k. 299-302).

M. R. (1) w oświadczeniu złożonym dnia 25 lutego 2008 roku potwierdziła, że zobowiązanie wynikające z oświadczenia wystawcy weksli A. P. z dnia 20 lipca 2007 roku zostało w pełni uregulowane, w związku z czym wyraża zgodę na wykreślenie ustanowionej na jej rzecz hipoteki umownej kaucyjnej w kwocie 91.500 zł w księdze wieczystej numer (...) Sądu Rejonowego w Z. (oświadczenie z dnia 25/02/2008, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

Dnia 26 lutego 2008 roku pozwana A. P. złożyła pozwanej M. R. (1) oświadczenie o wypowiedzeniu pełnomocnictwa (oświadczenie z dnia 26/02/2008). Natomiast w dniu 19 marca 2008 roku wysłała oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu (oświadczenie pozwanej A. P. z dnia 19/03/2008, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

Dnia 20 marca 2008 roku, w związku z informacjami o nadciągającym kryzysie gospodarczym, R. S. za kwotę 120.000 zł zbył mieszkanie M. G. (2) (umowa sprzedaży, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11, zeznania pozwanego R. S., k.401).

Dnia 31 marca 2008 roku pozwana A. P. złożyła do Sądu Okręgowego w Gliwicach, Wydział I Cywilny pozew przeciwko R. S. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Dnia 18 stycznia 2011 roku postępowanie umorzono albowiem od daty zawieszenia upłynął rok, w czasie którego nie złożono skutecznie wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania (pozew oraz postanowienie o umorzeniu postępowania z dnia 18/01/2010r., akta sprawy I C 199/08).

Pismem z dnia 1 kwietnia 2008 roku pozwana M. R. (1) poinformowała A. P., że z otrzymanej w wyniku sprzedaży nieruchomości objętej KW numer (...) Sądu Rejonowego w Zabrzu kwoty dokonała wzajemnych potrąceń między innymi na poczet zobowiązania pozwanej A. P. z tytułu niewykupionych weksli i należnego wynagrodzenia (oświadczenie z dnia 01/04/2007, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11). Natomiast pismem z dnia 4 kwietnia 2008 roku M. R. (1) w odpowiedzi na oświadczenie A. P. o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu stwierdziła, że złożone oświadczenie jest bezzasadne. Pismem z dnia 2 kwietnia 2008 roku pozwany R. S. poinformował pozwaną, że jej oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu jest bezzasadne i działania pozwanej A. P. dotyczące dalszego zajmowania przez nią mieszkania uznaje za bezprawne (wezwanie R. S. z dnia 02/04/2014r., w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

Po zbyciu mieszkania J. T. i J. K. zwrócili się do pozwanej A. P. z żądaniem opuszczenia mieszkania, co też ona uczyniła w nocy z 14/15 lipca 2008 roku.

M. G. (1) dnia 20 października 2008 roku sprzedał mieszkania za kwotę 135.000 zł P. S. i M. S. (umowa sprzedaży, w aktach o sygnaturze V Ds. 158/11).

Powyżej wskazany stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o przeprowadzone dowody.

Sąd pominął dowód z przesłuchania pozwanej M. R. (1), albowiem pomimo wezwania nie stawiła się ona na wyznaczony termin rozprawy. W związku z faktem, że nie brała ona bezpośredniego udziału w żadnej czynności z pozwaną i w świetle zeznań złożonych przez pozwaną A. P. i reprezentującego pozwaną M. R. (1) J. T. Sąd uznał sprawę za dostatecznie wyjaśnioną i pominął dowód z jej przesłuchania. Sąd częściowo pominął zeznania pozwanego R. S. w części dotyczącej okoliczności wystawienia przez pozwaną A. P. weksli oraz szczegółów dotyczących tej transakcji, albowiem sam pozwany przyznał, że ich nie zna. Jego zeznań były zatem przydatne w ustalaniu okoliczności faktycznych dotyczących dokonywanych przez niego transakcji. Sąd pominął również zeznania tego pozwanego w zakresie dotyczącym zamiaru sprzedaży, że pozwaną A. P. nieruchomości – sprzeczne są one bowiem z twierdzeniami pozwanej A. P., którym Sąd dał wiarę. Pozwany S. nie kontaktował się nigdy z pozwaną A. P. nie mógł zatem posiadać bezpośredniej wiedzy na temat ewentualnego zamiaru sprzedaży jej nieruchomości. Sąd oddalił wniosek pozwanych o zawieszenie postępowania do czasu zakończenia postępowania karnego uznając, że brak jest podstaw do jego uwzględnienia. Zgromadzony w postępowaniu cywilnym materiał dowodowy dawał wystarczająca podstawę do wydania orzeczenia, a ewentualny wynik postępowania karnego nie miał znaczenia dla rozstrzygnięcia cywilnej sprawy w ustalenie nieważności czynności prawnej. Sąd dał wiarę w całości zgromadzonym w sprawie dokumentom, albowiem ich treść jak i prawdziwość nie była kwestionowana przez żadną ze stron postępowania. Sąd dał wiarę w całości zeznaniom pozwanej A. P., albowiem jej zeznania są spójne, logiczne i korelują z dokumentami zgromadzonymi w sprawie. Sąd dał wiarę zeznaniom pozwanej co do okoliczności towarzyszących podpisywaniu dokumentów podczas spotkania u notariusza, jak również faktu, że pozwana nie miała wpływu na treść podpisywanych dokumentów. Odnosząc się do zeznań świadków Sąd dał wiarę zeznaniom świadka J. K. co do pośrednictwa podczas transakcji pomiędzy pozwaną A. P., a pozwaną M. R. (1), podpisania przez pozwaną A. P. oświadczenia o wystawieniu weksli, ustanowieniu hipoteki i udzielenia przez nią pełnomocnictwa, jak również uzyskanych przez pozwaną środków finansowych, albowiem są one spójne z zeznaniami samej pozwanej A. P., jak i zgromadzonymi w sprawie dokumentami. Sąd nie dał natomiast wiary zeznaniom świadka w zakresie dotyczącym jego znajomości z J. T. i okoliczności związanych ze sprzedażą mieszkania A. P., albowiem są one sprzeczne w tym zakresie z zasadami logiki i panującymi zwyczajami. Trudno bowiem dać wiarę w świetle doświadczenia życiowego, iż pozwana dobrowolnie zgodziła się sprzedać mieszkanie, w którym mieszkała wraz z bratem i siostrzenicą nie posiadając innego miejsca, do którego wszyscy mogliby się przeprowadzić. Sprzeczne jest również samo w sobie zeznanie świadka co do jego znajomości z J. T., albowiem z jednej strony świadek ten zeznaje, że nie zna J. T., a z drugiej oświadcza, że współpracował z nim przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Biorąc pod uwagę, że świadek prowadził działalność pod tym samym adresem w R. przy ulicy (...) i dzielił z J. T. wspólny sekretariat, nie sposób uznać za wiarygodne zeznania, że świadkowie Ci się nie znali. Świadek J. T. wprost przyznał, że zna świadka J. K., a pozwana A. P. oświadczyła, że Panowie razem oglądali jej mieszkanie i pośredniczyli w transakcji.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Odnosząc się do podniesionych przez pozwanych M. R. (1) i R. S. zarzutów dotyczących powagi rzeczy osądzonej, przedawnienia roszczenia, sformułowania powództwa sprzecznie z zasadą rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, braku interesu prawnego ani ochrony interesu publicznego w zakresie roszczenia objętego pozwem, naruszenia interesu prawnego osób trzecich, tj. R. S., M. G. (1) oraz P. i M. S., braku możliwości dochodzenia roszczenia w trybie powództwa ustalającego wobec ewentualnych podstaw kierowania roszczenia z art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (k.37-38) Sąd nie znalazł podstaw do ich uwzględnienia.

W pierwszej kolejności należy odnieść się do braku legitymacji Prokuratora Okręgowego w Gliwicach, którą pozwani upatrują w braku interesu prawnego i ochrony interesu publicznego w zakresie roszczenia objętego pozwem, naruszenie interesu prawnego osób trzecich, tj. R. S., M. G. (1) oraz P. i M. S..

Zgodnie z treścią art. 7 k.p.c. prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Stosownie do treści art. 57 k.p.c. jeżeli prokurator wytaczając powództwo nie działa na rzecz oznaczonej osoby, wnosi on pozew przeciwko wszystkim osobom będącymi stronami stosunku prawnego, którego dotyczy powództwo. Za ugruntowane w orzecznictwie, jak i doktrynie należy uznać stanowisko, że w procesie, w którym prokurator nie wytacza powództwa na rzecz oznaczonej osoby posiada własną legitymację procesową materialną. Stosownie do treści art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Przesłankami powództwa o ustalenie są zatem istnienie interesu prawnego po stronie powoda w dokonaniu żądanego ustalenia oraz istnienie prawa, którego powództwo dotyczy. Uprawnienie prokuratora do wszczęcia postępowania cywilnego na podstawie art. 7 k.p.c. legitymuje go również do zgłaszania na podstawie art. 57 k.p.c. powództwa o ustalenie nieważności czynności prawnej (por. SN z dnia 2 sierpnia 2007 roku, V CSK 109/07). Działający z mocy art. 7 i 57 k.p.c. prokurator zawsze działa w interesie publicznym dla ochrony praworządności, a przesłanki tego działania nie podlegają kontroli ani ocenie sądu (por. wyrok SN z dnia 9 marca 1993r., I CR 3/93).

Sąd uznał zatem, że Prokurator działający w celu ochrony praworządności, praw obywateli i interesu społecznego i w celu wyeliminowania z porządku prawnego nieważnej czynności prawnej posiada interes prawny w dokonaniu żądanego ustalenia.

Brak jest również podstaw do uwzględnienia zarzutu pozwanych co do braku możliwości dochodzenia roszczenia w trybie powództwa ustalającego wobec ewentualnych podstaw kierowania roszczenia z art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Powództwo o ustalenie ma bowiem inny cel niż powództwo o uzgodnienie treści wpisu z rzeczywistym stanem prawnym. Art. 10 stanowi, że w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności. Nie ma znaczenia w świetle rozważań dotyczących legitymacji prawnej prokuratora do ustalenia nieważności czynności prawnej fakt ewentualnej możliwości wytoczenia powództwa o którym mowa w art. 10 ustawy, gdyż interes w uzgodnieniu treści księgi wieczystej mają osoby, których wpis dotyczy czy też które zostały pominięte przy wpisie i to one mogą taki proces wszcząć, natomiast rzeczą prokuratora działającego w interesie publicznym było wskazanie wadliwości nieważności czynności prawnej i wyeliminowanie jej z obrotu prawnego, a nie korygowanie wpisów w księgach wieczystych i doprowadzenie ich do stanu prawidłowego. Biorąc zatem pod uwagę odmienność podstawy prawnej i funkcji powództwa o ustalenie w trybie art. 189 k.p.c. i powództwa z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece Sąd uznał zgłoszony przez pozwanych zarzut za bezzasadny.

Nie zasługuje również na uwzględnienie zarzut powagi rzeczy osądzonej. Zgodnie bowiem z treścią art. 199 k.p.c. Sąd odrzuci pozew, jeżeli to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona. Z powyższego wynika, że tożsamość roszczenia w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. zachodzi tylko wówczas, gdy identyczne są nie tylko przedmiot, ale i podstawa sporu (postanowienie SN z dnia 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSNCP 1971, nr 12, poz. 226), jak również występuje identyczność stron procesowych, która zachodzi wówczas, gdy w obu sprawach uczestniczą te same strony, lub ich następcy prawni, chociażby w odwróconych rolach procesowych. W przedmiotowej sprawie taka sytuacja nie zachodzi.

Zgodnie z treścią art. 58 k.c. czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy, Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Artykuł ten określa, od strony negatywnej, zakres dopuszczalnej treści czynności prawnej i ma zastosowanie do wszystkich czynności prawnych zarówno jednostronnych jak i do umów. W stosunku do umów zasada swobodnego kształtowania treści stosunku prawnego jest wyraźnie stwierdzona od strony pozytywnej w art. 353 ¹ k.c. Jednakże granice swobody umów określone w tym przepisie uzupełniają kryteria dopuszczalnej treści czynności prawnej w stosunku do wskazanych w art. 58 poprzez odwołanie do właściwości stosunku. Naruszenie granic swobody umów oznaczonych w art. 353 ¹ k.c. prowadzi do skutku określonego w art. 58 k.c. Sankcją naruszenia zakazów z art. 58 k.c. jest bezwzględna nieważność czynności prawnej. Zasadniczo w każdym przypadku, gdy czynność prawna narusza ustawę lub zasady współżycia społecznego aktualizuje się sankcja nieważności bezwzględnej określona w tym przepisie. Ograniczenia w wystąpieniu nieważności bezwzględnej są przewidziane w art. 58 k.c. i pierwsze dotyczy przypadku, gdy ustawa przewiduje inny skutek, a po drugie, gdy nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, ponieważ w takim przypadku czynność pozostaje w mocy co do pozostałej części, chyba, że nie zostałaby dokonana bez postanowień dotkniętych nieważnością.

Czynności mające na celu obejście ustawy zawierają pozór zgodności z ustawą. Ich treść nie zawiera elementów wprost sprzecznych z ustawą, ale skutki, które wywołują i które objęte są zamiarem stron naruszają zakazy lub nakazy ustawowe. Chodzi tu zatem o wywołanie skutku sprzecznego z prawem poprzez dokonanie samej czynności. Ustalenie, że czynność została podjęta w celu obejścia ustawy wymaga uwzględnienia nie tylko jej funkcji i określonego motywu, ale również całokształtu konsekwencji prawnych z niej wynikających dla podmiotów danego stosunku prawnego.

Czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, to czynność sprzeczna z uznawanymi w społeczeństwie lub w danej grupie wartościami i zasadami przyzwoitego zachowania. Ocena czynności prawnej w płaszczyźnie zasad współżycia społecznego uzasadniona jest dopiero wtedy, gdy nie występuje sprzeczność czynności z ustawą. W pierwszej kolejności należy zawsze dokonać oceny czynności według kryteriów formalnoprawnych. Ustalając sprzeczność czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego, sąd powinien wskazać przyczyny uzasadniające tę ocenę.

Odnosząc się do złożonego „Oświadczenia wystawcy weksla” należy podkreślić, że zgodnie z treścią art. 65 k.c. oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak wymagają tego, ze względu na okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. W umowach należy badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na ich dosłownym brzmieniu. Przeprowadzone postępowanie dowodowe wykazało, że złożenie :oświadczenia wystawcy weksla” zobowiązujące do wykupu weksli podpisanych przez pozwaną A. P. w określonych w oświadczeniu terminach i kwotach zostało złożone w celu ukrycia umowy pożyczki. Zgodnie z treścią art. 720 k.c. przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną kwotę pieniędzy albo rzeczy oznaczonych co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo te samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Istotą zobowiązania wynikającego z umowy pożyczki jest zatem przeniesienie własności pożyczki z pożyczkodawcy na pożyczkobiorcę i odwrotnie przy zwrocie pożyczki. Umowa zawarta pomiędzy A. P. jako „oświadczenie wystawcy weksla” jest umową pożyczki, bowiem zawiera wszystkie istotne elementy tej czynności, tj. pozwana M. R. (1) przeniosła na rzecz A. P. określoną kwotę pieniędzy, a ta z kolei zobowiązała się zwrócić pieniądze w terminach w nim określonych i w powiększonej kwocie. Tym samym „oświadczenie wystawcy weksli” stanowi upozorowanie nabycia weksli przez M. R. (1) dla ukrycia odpłatnego charakteru pożyczki w postaci zastrzeżenia odsetek. Zawarta zatem między pozwanymi umowa pożyczki w ocenie Sądu stanowi rażące naruszenie interesów pożyczkobiorcy i naruszenie zasady swobody umów. Jak była już o tym mowa powyżej kodeks cywilny przewiduje podwójne zabezpieczenie przed zawieraniem umów pożyczek zapewniających pożyczkodawcy nadmierne korzyści, mianowicie art. 58 § 2 k.c. przewidujący skutek nieważności dla czynności prawnej sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, jak i art. 353 ¹ k.c., który stanowi, że treść lub cel umowy nie może sprzeciwiać się zasadom współżycia społecznego. W ramach swobody umów mieści się również przyzwolenie na faktyczną nierówność stron umowy. Nieekwiwalentność świadczeń nie wymaga, co do zasady, istnienia okoliczności, które by ją usprawiedliwiały, skoro stanowi ona wyraz woli stron. Obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy będzie prowadziła do uznania za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, gdy do takiego ukształtowania stosunków umownych dojdzie w sposób rażąco krzywdzący dla strony i w wyniku świadomego wykorzystania przez drugą stronę swojej silniejszej pozycji (SA w Łodzi z dnia 24/04/2013r., I ACa 1363/12). Z przeprowadzonego postępowania dowodowego wynika, że pozwana M. R. (1) działająca za pośrednictwem J. K. i J. T. w sposób ewidentny wykorzystała trudną sytuację, w jakiej znalazła się A. P., zadłużona i przekonana o braku możliwości zaciągnięcia kredytu czy pożyczki w komercyjnym banku. Swoimi działaniami i przy pełnej świadomości trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się pozwana A. M. R. doprowadziła do zawarcia przez A. P. umowy, której warunków pozwana spełnić nie mogła, a w konsekwencji doprowadziła do przejęcia własności jej nieruchomości stanowiącej zabezpieczenie umowy. Celem pozwanej było zaciągnięcie pożyczki na spłatę wcześniejszych długów i uzyskanie środków na wyremontowanie mieszkania. Jak wynika z przeprowadzonego postępowania pozwana nie została poinformowana, jaka kwota pieniędzy zostanie jej udzielona, na jakich warunkach, na jakich zasadach i tę niewiedzę wykorzystała M. R. (1) działająca za pośrednictwem J. T.. Pozwana, reprezentowana przez J. T., zaproponowała A. P. takie rozwiązanie, które doprowadziło do niekorzystnego dla niej rozporządzenia swoim majątkiem, przy czym działający w imieniu M. R. (1) J. T. przedstawił je w taki sposób, że nie wiedziała ona co właściwie podpisuje. Zamiarem pozwanej A. P. było uzyskanie pożyczki i z taką świadomością podpisywała ona kolejne oświadczenia. Pozwana M. R. (1) miała pożyczyć A. P. określoną kwotę pieniędzy (która nie została w ogóle sprecyzowana) i w tym celu ustanowiono na rzecz M. R. (1) szereg zabezpieczeń, ale w żaden sposób nie zabezpieczono interesów A. P.. Nadto określenie tak krótkich terminów wykupu weksla przy świadomości dochodów pozwanej A. P. i wysokości jej zobowiązań uniemożliwiło jej wywiązanie się ze swoich zobowiązań względem pozwanej M. R. (1). M. R. (1) prowadząca działalność w zakresie obrotu wierzytelnościami, w tym skupem i sprzedażą papierów wartościowych, w tym weksli zupełnych (4/04/2008) działała w celu obejścia przepisów ustawy. Pozwana M. R. (1) nie postępowała uczciwie, lojalnie i zgodnie z celem składanych oświadczeń. Doprowadziła ona do zawarcia umowy w zamiarze przejęcia nieruchomości pozwanej A. P. za niewielką cenę odbiegającą od wartości rynkowej. M. R. (1) przed podjęciem działań dotyczących sprzedaży nieruchomości nie skierowała do egzekucji ani weksli ani hipoteki. Podkreślić również należy, że M. R. (1) w umowie obciążyła A. P. niewspółmiernie do jej zobowiązania, albowiem umowa przewidywała, jako zabezpieczenie wykupu weksli numer 1,2,3 w określonych w niej terminach zobowiązanie wykupu weksli weksel numer 4 i 5 na łączną kwotę 40.000 zł. Nadto w złożonym przez A. P. oświadczeniu ukryte były odsetki kapitałowe, co sprzeczne jest z treścią art. 359 § 2 ¹ k.c., zgodnie z którym wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP. Jeżeli natomiast wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne. Tymczasem, wbrew wskazanemu przepisowi A. P. sprzedała weksle za kwotę 42.000 zł, a miała je odkupić za 51.500 zł, a zatem różnica ceny kupna i sprzedaży, stanowiąca ukryte wynagrodzenie w formie odsetek wyniosła 9.500 zł. Dodatkowym zabezpieczeniem umowy pożyczki było ustanowienie przez pozwaną A. P. na nieruchomości stanowiącej jej własność hipoteki kaucyjnej do kwoty 91.500 zł oraz udzielenie pełnomocnictwa do sprzedaży nieruchomości według własnego uznania.

Takie działanie pozwanej sprzeczne z granicami dotyczącymi swobody umów określonymi w kodeksie cywilnym prowadzi do sankcji nieważności na podstawie art. 58 k.c. Działanie pozwanej M. R. (1) miało na celu obejście ustawy i było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co w świetle treści art. 58 § 1 i § 2 k.c. skutkuje nieważnością czynności w postaci „oświadczenia wystawcy weksla”.

Sąd uwzględnił również powództwo w zakresie ustalenia nieważności czynności prawnej w postaci „ustanowienia hipoteki” oraz „udzielenia pełnomocnictwa”. Podkreślenia wymaga, że zarówno jednostronna czynność prawna w postaci ustanowienia hipoteki jak i udzielenie pozwanej M. R. (1) pełnomocnictwa do sprzedaży nieruchomości miały na celu zabezpieczenie wierzytelności przysługującej jej z tytułu udzielonej A. P. pożyczki. Stosownie do treści art. 75 zd. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, chyba że z nieruchomości dłużnika jest prowadzona egzekucja przez administracyjny organ egzekucyjny. Przepis ten wprowadza zatem zakaz zastrzeżenia w umowie przepadku rzeczy zabezpieczającej wierzytelność. Celem ustanowionego w art. 75 ustawy zakazu przepadku rzeczy jest ochrona dłużnika przed ryzykiem straty majątkowej nieproporcjonalnej wobec wysokości zabezpieczonej wierzytelności oraz potencjalnym nadużyciem przez wierzyciela silniejszej względem dłużnika pozycji w celu zawłaszczenia przedmiotu zabezpieczenia. R. legis zakazu umowy o przepadek przedmiotu zabezpieczenia należy również dostrzegać w ochronie interesu ogólnego uzasadniającego wyłączność kompetencji państwa w dziedzinie egzekucji zobowiązań. Przyznanie w drodze umowy wierzycielowi kompetencji do samodzielnego zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia łączy się z ryzykiem spowodowania nieusprawiedliwionej straty majątkowej dłużnika, wyposaża bowiem wierzyciela w niepodlegającą kontroli sądowej kompetencję do autonomicznego zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności, a w konsekwencji zmierza do realizacji interesów sprzecznych z funkcją odpowiedzialności majątkowej. Zakaz umowy o przepadek przedmiotu zabezpieczenia ustanowiony w przepisie art. 75 ustawy o księgach wieczystych i hipotece jest normą generalną w tym znaczeniu, że znajduje zastosowanie nie tylko do hipoteki, ale również do wszystkich zabezpieczeń rzeczowych. Przepis ten bowiem wprowadza normę zakazującą realizacji rezultatu w postaci zawłaszczenia przez wierzyciela dłużnika stanowiącej przedmiot zabezpieczenia, z tego zaś punktu widzenia nie ma znaczenia rodzaj środka technicznego użytego przez strony dla osiągnięcia tego rezultatu. O zakresie zastosowania tego zakazu nie rozstrzyga typ dokonanej przez strony czynności prawnej, lecz doniosłe są jej praktyczne skutki. Jeżeli dokonana przez strony czynność prawna (lub funkcjonalnie powiązane czynności prawne) stwarza dla dłużnika ryzyko uzasadniające ustanowienie zakazu umowy o przepadek przedmiotu zabezpieczenia, czynność tę należy uznać za dokonaną contra legem i z mocy art. 58 § 1 k.c za nieważną.

Dokonana przez pozwaną A. P. czynność prawna powiązana ze względu na jej funkcję zabezpieczenia wierzytelności wobec M. R. (1) (udzielenie pełnomocnictwa do sprzedaży samej sobie nieruchomości) zmierzała w swej istocie do przyznania M. R. (1) kompetencji do samodzielnego zaspokojenia jej wierzytelności z przysługującego A. P. własnościowego prawa do nieruchomości. Czynność ta stwarzała dla A. P. takie same ryzyko, które uzasadnia ustanowienie zakazu umowy o przepadek przedmiotu zabezpieczenia, a nadto prowadziła do naruszenia kompetencji organów państwowych w zakresie zobowiązań. W konsekwencji należało ją uznać za sprzeczną z ustawą, a wobec tego – z mocy artykułu 58 § 1 k.c. – nieważną. Skoro natomiast na mocy nieważnego pełnomocnictwa pozwana M. R. (1) sprzedała pozwanemu R. S. nieruchomość A. P., to w konsekwencji umowę tę również należy uznać za nieważną.

Dodatkowo wskazać należy, że z przeprowadzonego postępowania dowodowego wynika, iż A. P. nie miała wpływu na treść złożonych oświadczeń o ustanowieniu hipoteki i udzieleniu pełnomocnictwa przygotowanych uprzednio przez J. T.. Pozwana podpisała treść przygotowanych aktów notarialnych po pobieżnym zapoznaniu się z nimi i bez możliwości uprzedniego spokojnego i dogłębnego zapoznania się z ich treścią. Treści tych dokumentów zostały więc narzucone pozwanej, podsunięte do podpisania po odczytaniu ich pośpieszenie przez notariusza. Czynności te sprzeczne są również z zasadami współżycia społecznego, albowiem ich celem było przejęcie na własność nieruchomości A. P.. Gdy pozwana A. P. popadła w zwłokę z wykupem weksli, pozwana nie skorzystała z ustanowionego zabezpieczenia hipotecznego, nie przedłużyła zgodnie z wnioskiem A. P. terminu wykupu kolejnych weksli, a zamiast tego sprzedała nieruchomość swojemu bratu. Uznając zatem nieważność czynności prawnej, na podstawie której pozwana A. P. upoważniła M. R. (3) do sprzedaży dowolnym osobom za cenę nie niższą niż 51.500 zł według uznania pełnomocnika należącej do niej nieruchomości Sąd ustalił, że nieważna jest czynność prawna dokonana pomiędzy pozwaną A. P. reprezentowaną przez pełnomocnika M. R. (3) a R. S. w postaci umowy sprzedaży nieruchomości.

Uznając, że sytuacja finansowa pozwanej jest trudna, albowiem pozwana A. P. straciła swój jedyny wartościowy składnik majątku i mieszka w wynajmowanym mieszkaniu, a nadto uznała powództwo przy pierwszej czynności procesowej, Sąd uznał, że w oparciu o treść art. 102 k.p.c. nie należy jej obciążać kosztami sądowymi.

Z kolei kosztami tymi Sąd obciążył pozwanych nakazując pobrać od pozwanego R. S. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Gliwicach kwotę 6.750 złotych tytułem zwrotu kosztów sądowych, na które złożyła się opłata sądowa ustalona od wartości przedmiotu sporu w postaci zawartej umowy sprzedaży nieruchomości w oparciu o art. 98 k.p.c. w zw. z art. 13 ust. 1 oraz art. 113 ust. 1 u.o.k.s.c. W oparciu o powołane przepisy Sąd obciążył również kosztami procesu pozwaną M. R. (1) w kwocie 11.625 złotych tytułem zwrotu kosztów sądowych.

SSO Katarzyna Sznajder