Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 listopada 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Joanna Walentkiewicz – Witkowska (spr.)

Sędziowie: SA Małgorzata Stanek

SA Dorota Ochalska - Gola

Protokolant: stażysta Weronika Skalska

po rozpoznaniu w dniu 24 listopada 2016 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa G. M.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w Ł.

o zadośćuczynienie, odszkodowanie i rentę

i z powództwa A. M. (1)

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w Ł.

o zadośćuczynienie, odszkodowanie i rentę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Kaliszu

z dnia 16 listopada 2015 r. sygn. akt I C 1398/12

I. z apelacji powodów zmienia zaskarżony wyrok w punktach 1 a i b, 2 a i b i 3 sentencji w ten sposób, że:

1) w punktach 1 a i 2 a zasądza odsetki ustawowe za opóźnienie, poczynając od dnia 1 2 czerwca 2009 roku, w miejsce 25 lipca 2009 roku,

2) w punktach 1 b i 2 b zasądza odsetki ustawowe za opóźnienie, poczynając od dnia 21 sierpnia 2009 roku, w miejsce 25 września 2009 roku;

II. z apelacji strony pozwanej uchyla rozstrzygnięcie zawarte w punkcie 6 sentencji wyroku oraz zmienia zaskarżony wyrok w punktach 4, 5, 7 sentencji
w ten sposób, że:

1)  w punkcie 4 obniża kwotę podlegającą pobraniu na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Kaliszu z 19.480,51 złotych do kwoty 16.863,75 ( szesnaście tysięcy osiemset sześćdziesiąt trzy i 75/100) złotych,

2)  w punkcie 5 podwyższa kwotę wynagrodzenia na rzecz adwokat A. S. za pomoc prawną świadczoną powodom z urzędu z kwoty 12.044,16 złotych do kwoty 17.712 ( siedemnaście tysięcy siedemset dwanaście) złotych brutto w tym po 8.856 ( osiem tysięcy osiemset pięćdziesiąt sześć) złotych brutto z tytułu pomocy prawnej świadczonej dla każdego z powodów;

3)  w punkcie 7 a obniża kwotę zasądzoną od G. M. z 5.051,90 złotych do kwoty 2.615,83 ( dwa tysiące sześćset piętnaście i 83/100) złotych z tytułu kosztów procesu , a w punkcie 7 b kwotę 4.763,22 złote zasądzoną od A. M. (1) obniża do kwoty 2.081 złotych (dwa tysiące osiemdziesiąt jeden) złotych z tytułu kosztów procesu,

4)  doty chczasowe punkty 7 i 8 sentencji oznacza jako punkty 6 i 7;

III. oddala obie apelacje w pozostałej części;

IV. zasądza od G. M. i A. M. (1) na rzecz (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w Ł. kwoty po
2 . 700 ( dwa tysiące siedemset) złotych tytułem kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym co do oddalonej apelacji przeciwnika procesowego ;

V. zasądza od (...) Towarzystwa (...) ółki Akcyjnej w Ł. na rzecz G. M. i A. M. (1) kwoty po 2 . 214 ( dwa tysiące dwieście czternaście) złotych brutto tytułem zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej powodom z urzędu w postępowaniu apelacyjnym co do oddalonej apelacji przeciwnika procesowego oraz kwoty po 156,50 (sto pięćdziesiąt sześć 50/100) złotych tytułem zwrotu kosztów dojazdu;

VI. przyznaje adwokat A. S. prowadzącej Kancelarię Adwokacką w P. kwotę 6.642 ( sześć tysięcy sześćset czterdzieści dwa) złote brutto
z tytułu pomocy prawnej świadczonej powodom z urzędu w postępowaniu apelacyjnym .

Sygnatura akt I ACa 499/16

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 16 listopada 2015 r., wydanym w sprawie sygn. akt I C 1398/12 Sąd Okręgowy w Kaliszu:

1. zasądził od (...) S.A. w Ł. na rzecz G. M. kwotę 145.000 złotych w tym:

a) kwotę 75.000 zł. z odsetkami ustawowymi od dnia 25 lipca 2009r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia,

b) kwotę 70.000 zł. z odsetkami ustawowymi od dnia 25 września 2009r. do dnia zapłaty tytułem odszkodowania,

2. zasądził od (...) S.A. w Ł. na rzecz A. M. (1) kwotę 165.000 złotych w tym:

a) kwotę 95.000 zł. z odsetkami ustawowymi od dnia 25 lipca 2009r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia,

b) kwotę 70.000 zł. z odsetkami ustawowymi od dnia 25 września 2009r. do dnia zapłaty tytułem odszkodowania.

3. oddalił oba powództwa w pozostałym zakresie.

4. nakazał pobrać od (...) S.A. w Ł. na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Kaliszu kwotę 19.480,51 złotych tytułem części nieuiszczonych kosztów sądowych.

5. przyznał adwokat A. S., prowadzącej Kancelarię Adwokacką w P. kwotę 12.044,16 zł. brutto w tym:

a) kwotę 6.199,20 zł. brutto tytułem zwrotu części kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej powódce G. M. z urzędu,

b) kwotę 5.844,96 zł. brutto tytułem zwrotu części kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej powodowi A. M. (1) z urzędu

i kwoty te nakazał wypłacić ze Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w Kaliszu.

6. zasądził od pozwanego na rzecz adwokat A. S. kwotę 4.608,00 zł. w tym:

a) kwotę 2.160,00 zł. tytułem zwrotu części kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce G. M. z urzędu,

b) kwotę 2.448,00 zł. tytułem zwrotu części kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi A. M. (1) z urzędu.

7. zasądził na rzecz pozwanego tytułem zwrotu części kosztów zastępstwa procesowego:

a) od powódki G. M. kwotę 5.051,90 zł.

b) od powoda A. M. (1) kwotę 4.763,22 zł.

8. nie obciążył powodów pozostałymi nieuiszczonymi kosztami sądowymi.

Rozstrzygnięcie to poprzedziły następujące ustalenia faktyczne, z których najistotniejsze są następujące:

W dniu 31 października 2008 r. w P. R. R., kierując samochodem marki F. (...) nr rej. (...), jadąc z nadmierną prędkością wyprzedzał motorowerzystę M. M. (1), sygnalizującego skręt w lewo i doprowadził do zderzenia się pojazdów. W wyniku wypadku M. M. (1) doznał obrażeń mózgu, wskutek czego w dniu 1 listopada 2008r. zmarł. Sprawca zdarzenia został uznany prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Pleszewie z dnia 11 marca 2009 r sygn. akt II K 12/09 za winnego przestępstwa spowodowania wypadku ze skutkiem śmiertelnym (art. 177 § 2 k.k.) . Sprawca wypadku w dacie zdarzenia posiadał samochód ubezpieczony w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC) w pozwanym towarzystwie ubezpieczeń.

Poszkodowany M. M. (1) był drugim mężem powódki, z którym pozostawała w związku małżeńskim od l99l r. Małżonkowie mieli dwoje dzieci - powoda A. M. (1) lat 14 i A. M. (2) lat 15. W chwili zdarzenia powódka miała 46 lat. Powódka ma troje dzieci z pierwszego małżeństwa, które w dacie wypadku mieszkały z nią, jej mężem i rodzeństwem przyrodnim. Pierwszy mąż powódki zmarł w 1984 r. Relacje małżeńskie i M. M. (1) z dziećmi były bardzo dobre. Małżonkowie wspólnie podejmowali decyzje dotyczące wychowania i wykształcenia dzieci. Powódka mogła liczyć na pomoc i wsparcie męża. M. M. (1) nigdy nie odmawiał synowi pomocy, służył radą. Powód jeździł z ojcem na targi rolnicze, pomagał w pracach w gospodarstwie rolnym. Planował, że w przyszłości ojciec wybuduje mu warsztat samochodowy. Powód wówczas uczęszczał do gimnazjum. Powódka z mężem prowadziła gospodarstwo rolne o łącznej powierzchni 26, 15.36 ha, w tym wspólne gospodarstwo o powierzchni 10,45.79 ha oraz 15,34 ha, w którym udziały miała powódka i jej dzieci z pierwszego małżeństwa. Małżonkowie uprawiali ziemniaki, owies, żyto, pszenicę, kukurydzę oraz łąkę, prowadzili hodowlę trzody chlewnej ok. 60 szt. rocznie i bydła mieli 5 krów oraz 4 byki i 3 jałówki. Gospodarstwo było wyposażone w maszyny rolnicze i ciągnik. Część zboża sprzedawali, a resztę przeznaczali na pasze dla zwierząt. Małżonkowie sprzedawali trzodę chlewną i bydło oraz pobierali dopłaty bezpośrednie. Małżonkowie korzystali z płatnych usług kombajnem.

M. M. (1) pracował w gospodarstwie rolnym i dorabiał dorywczo, jako murarz. Po dokonaniu wiosennych zasiewów pracował dorywczo z przerwą na żniwa. Natomiast zimą w razie zleceń tynkował wewnątrz budynków. M. M. (1) budował garaże, domy, wykonywał prace remontowe u okolicznych mieszkańców. Murował sam, a zaprawę dostarczali mu inwestorzy. Z prac dorywczych uzyskiwał ok. 1.000 zł miesięcznie. Powódka prowadziła dom, wychowywała dzieci oraz oprzątała inwentarz, dokonywała zakupów paszy, pomagała przy zbiorze ziemniaków, przy sianokosach. M. M. (1) oprzątał zwierzęta, wyrzucał obornik, wykonywał prace w polu, konserwował maszyny, zawoził zwierzęta na sprzedaż. Po porannych pracach w gospodarstwie przez kilka godzin dziennie pracował jako murarz.

Małżonkowie osiągali dochody z gospodarstwa rolnego sprzedając trzodę chlewną, bydło, ziemniaki i żyto oraz uzyskując dopłaty bezpośrednie. Pozostałą część zboża i kukurydzę przeznaczali na paszę dla zwierząt.

Małżonkowie z gospodarstwa rolnego osiągali dochody w kwocie:

- 34.917 zł w 2004 r. (2.910 zł miesięcznie),

- 30.958 zł w 2005 r. (2.580 zł miesięcznie),

- 36.275 zł w 2006 r. (3.023 zł miesięcznie),

- 48.083 zł w 2007 r. (4.007 zł miesięcznie),

- 41.499 zł do 31 października 2008 r. (4.150 zł miesięcznie).

Powódka nie pożegnała się z mężem, bo nie odzyskał przytomności po wypadku. Mąż był jedynym żywicielem rodziny, wykonywał wszystkie ciężkie prace w gospodarstwie rolnym oraz obsługiwał wszystkie maszyny rolnicze. Sytuacja finansowa rodziny pogorszyła się. Powoda nie stać na budowę warsztatu samochodowego. Powódka nie korzystała z pomocy psychologa, ani psychiatry. Po zdarzeniu powód załamał się, utracił autorytet ojca, przez 2 tygodnie nie chodził do szkoły, spał z matką, bał się wychodzić z domu, nawet na podwórko. Powód kilka razy korzystał z pomocy psychologa szkolnego. Nadal odczuwa brak ojca.

W maju 2009 r. upubliczniono zdjęcia A. M. (2) w niekompletnym stroju. A. M. (2) popełniła samobójstwo. Powód po ukończeniu gimnazjum rozpoczął naukę w szkole zawodowej w P. w zawodzie mechanika. Powód nie zaliczył pierwszego roku i zrezygnował ze szkoły. Kontynuował naukę na kursach w cechu w K. z przyuczeniem do zawodu mechanika samochodowego i z tego tytułu otrzymywał wynagrodzenie 180 zł miesięcznie. Dwoje dzieci powódki z pierwszego małżeństwa usamodzielniło się i wyprowadziło się. Syn R. nadal mieszka z powódką, choruje na schizofrenię, pracuje zawodowo i pomaga powodowi przy inwentarzu.

Powódka po śmierci męża nie była w stanie samodzielnie prowadzić gospodarstwa rolnego. W grudniu 2008 r. wydzierżawiła gospodarstwo rolne (...) za czynsz dzierżawny w wysokości 2 tony żyta i 4 tony owsa. Powódka pobierała dopłaty bezpośrednie, płaciła podatek rolny. Powódka zlikwidowała hodowlę bydła i zmniejszyła ilość trzody chlewnej. W dniu 22 grudnia 2008 r. powódka darowała dzieciom z pierwszego małżeństwa S. S., T. B. i R. S. swój udział w gospodarstwie rolnym o powierzchni 15,34 ha. Dzieci powódki wydzierżawiły to gospodarstwo rolne.

Powódka po wydzierżawieniu gospodarstwa rolnego o powierzchni 10,45.79 ha uzyskiwała dochody z dzierżawy w postaci zboża o wartości 3.900 zł oraz dopłaty bezpośrednie w kwocie 10.050 zł pomniejszone o podatek rolny w kwocie 1.014 zł, łącznie 12.936 zł rocznie (1.078 zł miesięcznie).

Spadkobiercami M. M. (1) są po 1/3 części są powodowie oraz A. M. (2). Powódka i powód są spadkobiercami A. M. (2) po 1/2 części.

W 2008 r. KRUS przyznał powodowi i A. M. (2) rentę rodzinną w kwocie 636 zł brutto (564,30 zł netto) miesięcznie. Rentę waloryzowano do kwoty 600,1O zł netto miesięcznie w 2009 r., 625,29 zł w 201O r., 643, 18 zł w 2011 r., 702, 18 zł w 2012 r., 717,15 zł w 2013 r., 728,45 zł w 2014 r., 757,45 zł w 2015 r. Po śmierci A. M. (2) rentę wypłacano tylko powodowi. Powód rentę otrzymywał do sierpnia 2014 r. Od września 2014 r. rentę rodzinną uzyskuje powódka.

Powódka rozwiązała umowę dzierżawy i we wrześniu 2014r. gospodarstwo rolne przekazała powodowi. Aktualnie powódka ma 53 lata, choruje na nadciśnienie i gruczolaka nadnerczy. Razem z powodem i synem z pierwszego małżeństwa prowadzi wspólnie gospodarstwo domowe. Powódka prowadzi dom, gotuje i służy pomocą synowi w prowadzeniu gospodarstwa, doradza i podpowiada, pomaga w obejściu. Powód prowadzi gospodarstwo rolne, uprawia zboża, kukurydzę i łąkę, hoduje trzodę chlewną sprzedając rocznie ok. 15-20 tuczników. Powódka i przyrodni brat pomagają powodowi w pracach rolniczych. Od czerwca 2015 r. powód pracuje też jako mechanik samochodowy na 1/4 etatu z wynagrodzeniem 400-500 zł miesięcznie.

Powodowie szkodę zgłosili pismem doręczonym pozwanemu w dniu 11 maja 2009 r., domagając się od ubezpieczyciela zapłaty na ich rzecz i A. M. (2) po 200.000zł. odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, po 500.000zł. tytułem zadośćuczynienia, po 1000 zł. renty, a nadto powódka domagała się zwrotu kosztów pogrzebu w kwocie 10.502 zł. i kwoty 2.194,75 zł. odszkodowania za zniszczony skuter.

Pismem z dnia 12 maja 2009r. pozwany wezwał powodów do uzupełnienia brakujących dokumentów. Powodowie dokumenty uzupełnili pismem doręczonym pozwanemu w dniu 6 sierpnia 2009 r. Decyzją z dnia 24 lipca 2009 r. pozwany przyznał każdemu z powodów i A. M. (2) po 25.000 zł zadośćuczynienia oraz powódce 10.502 zł odszkodowania za koszty pogrzebu. Decyzją z dnia 24 września 2009 r. pozwany przyznał każdemu z powodów i A. M. (2) po 10.000 zł odszkodowania z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej. Pozwany wypłacał powodowi i A. M. (2) rentę w kwocie po 300 zł miesięcznie każdemu.

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o dokumenty znajdujące się w aktach niniejszej sprawy. Sąd uznał także opinie biegłego z dziedziny rolnictwa za rzetelne, fachowe i sporządzone zgodnie ze standardami zawodowymi i należycie uzasadnione. Wskazać należy, iż biegła przygotowując opinię oparła się na materiale dowodowym zgromadzonym w aktach sprawy, a także przeprowadziła oględziny gospodarstwa rolnego. Strony nie kwestionowały opinii.

Uwzględniając częściowo oba powództwa Sąd meriti odwołał się, dla przyjęcia podstaw odpowiedzialności za sprawce wypadku do treści art. 822 k.c.- § 1 i 4, art. 34 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. 2013.392 j.t.) i art. 36 cytowanej ustawy, a także art. 436 w zw. z art. 435 k.c.

Sąd zanalizował nadto art. 446 § 4 k.c. w zw. z art. 446 § 1 k.c. i przyjął, że nie można podzielić stanowiska pozwanego o adekwatności zadośćuczynienia wypłaconego w postępowaniu przedsądowym. Zmarły był dla powodów odpowiednio mężem i ojcem, z którym spędzili całe swoje życie (powód) i kilkanaście lat (powódka). Pozostawali z nim w bardzo bliskiej więzi emocjonalnej z uwagi na wspólne zamieszkiwanie, prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, porady w trudnych sytuacjach życiowych. Był on ich jedynym żywicielem i gwarantował bezpieczeństwo i spokojne utrzymanie. Powódka miała wsparcie w mężu, dzieliła się z nim. Natomiast powód dzielił z ojcem zainteresowania, razem jeździli na targi rolnicze. Ponadto wspólna praca małżonków w gospodarstwie rolnym i pomoc syna w tych pracach zbliżała ich. Powodowie doznali z tytułu śmierci M. M. (1) olbrzymich cierpień psychicznych, przejawiających się między innymi płaczem, smutkiem, przygnębieniem, poczuciem lęku, małomównością, brakiem ochoty do wychodzenia z domu. Powód przez 2 tygodnie po śmierci ojca nie chodził do szkoły, bał się wychodzić nawet na podwórko i spał z matką. Powódka nie miała możliwości dalszego prowadzenia gospodarstwa rolnego, dlatego swoje udziały w gospodarstwie z pierwszego małżeństwa przekazała dzieciom, które pracując wydzierżawiły je. Natomiast wspólne gospodarstwo rolne wydzierżawiła i zlikwidowała hodowlę bydła oraz ograniczyła hodowlę trzody chlewnej. Powód musiał zrezygnować z planów budowy warsztatu samochodowego. Aktualnie to powód zdecydował się prowadzić gospodarstwo i rozwiązano umowę dzierżawy. Powód nie może liczyć na rady ojca co do sposobu wykonywania prac rolniczych. Powódka po raz drugi została wdową, a wkrótce powodowie przeżyli samobójstwo A. M. (2). Sąd Okręgowy ocenił ostatecznie, że kwota 1OO. (...) zł zadośćuczynienia za doznaną przez powódkę krzywdę z tytułu śmierci jej męża oraz kwota 120.000 zł po śmierci ojca, jest kwotą odpowiednią do doznanych do tej pory oraz grożących w przyszłości cierpień psychicznych. Po uwzględnieniu wypłaconych przez pozwanego kwot po 25.000 zł na rzecz każdego z powodów Sąd zasądził kwotę 75.000 zł na rzecz powód ki i 95.000 zł na rzecz powoda. (punkt 1a i 2a sentencji wyroku).

Sąd meriti oddalił powództwo w zakresie przekraczającym zasądzone sumy uznając, że pozostała kwota żądanego zadośćuczynienia byłaby zbyt wygórowana i nie adekwatna do stopnia pokrzywdzenia powodów. (punkt 3 sentencji wyroku)

Rozstrzygając w przedmiocie zasądzenia odsetek ustawowych od przyznanej kwoty, Sąd wskazał, że powodowie wnieśli o odsetki od dnia 12 czerwca 2009 r., natomiast wezwanie do zapłaty doręczono pozwanemu w dniu 11 maja 2009 r. Z analizy akt szkody wynika, że powodowie brakujące dokumenty uzupełnili pismem doręczonym pozwanemu w dniu 6 sierpnia 2009 r, a pozwany przyznał zadośćuczynienie decyzją z dnia 24 lipca 2009 r., czym zakończył postępowanie likwidacyjne w tym zakresie. W związku z tym Sąd zasądził odsetki od dnia następnego po dacie decyzji pozwanego, oddalając roszczenie za okres wcześniejszy.

Co się tyczy zgłoszonego przez powodów żądania zapłaty odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej na skutej śmierci męża i ojca, to Sąd wskazał, że przepis art. 446 § 3 k.c. jest dziś podstawą do kompensaty wyłącznie szkody majątkowej. Powodowie domagali się zasądzenia kwot po 190.000zł. tytułem odszkodowania. Roszczenie o odszkodowanie przewidziane w art. 446 § 3 k.c. przechodzi na spadkobierców uprawnionego, co wprost wynika z uchwały 7 sędziów SN - zasady prawnej z dnia 26 października 1970 r., (...), OSNC 1971/7-8/120). Powodowie nie wykazali, że A. M. (2) przysługiwałoby dalsze świadczenie z tytułu znacznego pogorszenia jej sytuacji życiowej, a pozwany wypłacił jej kwotę 10.000 zł.

Sąd doszedł do wniosku, że roszczenie powodów w zakresie żądania odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej na skutek śmierci odpowiednio ojca i męża jest usprawiedliwione co do zasady. Powodowie wykazali, że ich aktualna sytuacja życiowa - w tym rodzinna i majątkowa, zmieniła się w stosunku do sytuacji, jaka istniała za życia M. M. (1). Poszkodowany przed zdarzeniem zamieszkiwał razem z powodami oraz wspólnie z nimi prowadził gospodarstwo domowe. Pracował dorywczo jako murarz i prowadził gospodarstwo rolne. Powodowie wykazali, że poszkodowany, pracując dorywczo kilka godzin dziennie osiągał dochody ok. 1.000 zł miesięcznie. Sąd w okolicznościach sprawy uznał jednak, że należy odliczyć okres zimowy oraz co najmniej miesiąc na zasiewy i żniwa oraz inne prace w gospodarstwie rolnym i przyjął, że dochody te osiągał przez 8 miesięcy. W związku z tym Sąd przyjął, że dochód z prac dorywczych wynosił ok. 8.000 zł rocznie. Natomiast dochód z gospodarstwa rolnego w okresie od 2004r. do 31.10.2008r. wyniósł kwotę 191.732 zł, co średnio stanowi 38.346 zł rocznie. Łącznie powodowie utracili dochody roczne w kwocie ok. 33.410 zł (dochody z gospodarstwa i z prac murarskich). Za życia M. M. (1) z tych dochodów utrzymywała się czteroosobowa rodzina, więc roczne pogorszenie sytuacji życiowej każdego z powodów wynosiło ok. 8.350 zł.

Poszkodowany w chwil i śmierci miał 47 lat, był osobą zdrową, zdolną do pracy. Gdyby nie zdarzenie, poszkodowany mógłby pracować przez wiele lat i uzyskiwać w tym czasie dochód, który pozwoliłby jego rodzinie na funkcjonowanie na poprzednim poziomie materialnym.

Sąd przy ustalaniu wysokości odszkodowania uwzględnił również cierpienie powodów związane ze stratą osoby bliskiej i związane z tym osłabienie ich aktywności życiowej oraz motywacji do przezwyciężania trudności życia codziennego, gdyż te zmiany w sferze ich dóbr niematerialnych rzutowały na ich sytuację materialną. Tym samym należne powodom odszkodowanie winno stanowić kwoty po 80.000zł. Wobec uiszczenia z tego tytułu przez pozwany zakład ubezpieczeń kwot po 10.000 zł na rzecz każdego z powodów, należało zasądzić pozostałą kwotę po 70.000 zł. (punkt Ib i 2 b sentencji wyroku). Sąd oddalił powództwo w zakresie przekraczającym zasądzone sumy, stwierdzając brak podstaw do przyznania wyższego odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej powodów po śmierci M. M. (1). (punkt 3 sentencji wyroku)

O odsetkach ustawowych od przyznanego odszkodowania Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 14 ust. 12 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. Powodowie wnieśli o odsetki od dnia 12 czerwca 2009r. natomiast wezwanie do zapłaty doręczono pozwanemu w dniu 11 maja 2009r. Powodowie brakujące dokumenty uzupełnili pismem doręczonym pozwanemu w dniu 6 sierpnia 2009 r. Pozwany rozstrzygnął o odszkodowaniu decyzją z dnia 24 września 2009, czym zakończył postępowanie likwidacyjne w tym zakresie. Sąd zasądził odsetki od dnia następnego po dacie decyzji ostatecznej, oddalając je za wcześniejszy okres.

Sąd oddalił w całości roszczenie o rentę powoda A. M. (1), ponieważ powód zgodnie z art. 6 k.c. nie udowodnił wysokości usprawiedliwionych potrzeb w okresie od 1 listopada 2008r. ponad kwoty świadczeń otrzymywanych z KRUS i od pozwanego. Powód na skutek śmierci ojca uzyskał świadczenie z tytułu renty rodzinnej w połowie z kwoty 568 zł oraz rentę od pozwanego w kwocie 300 zł miesięcznie. Natomiast po śmierci siostry uzyskał pełną rentę rodzinną w kwocie 600 zł miesięcznie, którą waloryzowano każdego roku, do kwoty 844,45 zł, którą uzyskiwał do sierpnia 2014 r. Natomiast od września 20l4r. powód jest samodzielny, jest właścicielem gospodarstwa rolnego, z którego dochodów utrzymuje się i uzyskuje dodatkowe dochody z pracy, jako mechanik samochodowy. Natomiast za wcześniejszy okres powodowi nie przysługuje renta, gdyż ojciec uzyskiwał dochody roczne w kwocie 46.346 zł pozwalające łożyć na utrzymanie powoda rocznie ok. 11.580 zł (czteroosobowa rodzina), a więc miesięcznie ok. 965 zł, którą zabezpieczały wypłacane świadczenia rentowe. Ponadto należy wziąć pod uwagę, że powód uzyskał już świadczenie z art. 446 § 3 k.c., które częściowo zrekompensowało powodowi utratę uprawnienia alimentacyjnego wobec ojca, co łącznie z dochodami uzyskiwanymi z renty rodzinnej i renty od pozwanego pozwala przyjąć, że pokrywały w całości obowiązek alimentacyjny wobec powoda.

Także roszczenie rentowe powódki podlegało zdaniem Sądu Okręgowego oddaleniu. Powódka utrzymywała się z dochodów z wydzierżawionego gospodarstwa rolnego, hodowli trzody chlewnej i dopłat bezpośrednich, a potrzeby dzieci były zaspokajane rentą rodzinną oraz rentą od pozwanego. Natomiast od września 2014r. uzyskała źródło utrzymania w postaci renty rodzinnej w kwocie 844 zł miesięcznie, a obecnie 880 zł miesięcznie, co zbiegło się z czasem usamodzielnienia się powoda. Mąż osiągał dochody, pozwalające zaspokoić potrzeby powódki w kwocie ok. 965 zł miesięcznie, natomiast powódka uzyskiwała dochody z dzierżawy gospodarstwa rolnego w kwocie 12.936 zł rocznie, a zatem w kwocie ok. 1.080 zł miesięcznie. Potrzeby syna zaspokajały świadczenia rentowe, a więc dochody z gospodarstwa mogła w całości przeznaczyć na własne utrzymanie.

O kosztach Sąd orzekł odrębnie dla roszczeń każdego z powodów, przy uwzględnieniu okoliczności, że powodowie uiścili część opłaty sądowej w kwocie 1.000zł. każdy. Powodowie byli reprezentowani przez adwokata ustanowionego z urzędu. Pozwany zaś poniósł wydatki na wynagrodzenie radcy prawnego po 7217 zł. wobec każdego powoda. W toku postępowania powstały wydatki związane z opiniami biegłego z zakresu budownictwa i rolnictwa w łącznej wysokości 7.512,1 O zł.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 1OO k.p.c. stosując zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów. Pozwany przegrał sprawę w 30 % wobec powódki i 34 % wobec powoda, więc powinien ponieść koszty procesu w takim zakresie. Z tego tytułu na podstawie art. 113 ust. 1 u.k.s.c. Sąd nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Kaliszu kwotę 19.480, 51 zł tytułem części nieuiszczonych kosztów sądowych. Na powyższe koszty w zakresie przegranej części powództwa składają się: opłata od roszczenia powódki w kwocie 7.455 zł i od roszczenia powoda w kwocie 8.388 zł oraz wydatki na biegłych w kwocie 3.637,51 zł (po potrąceniu zaliczki). (punkt 4 sentencji wyroku)

Ponadto Sąd zasądził od pozwanego na rzecz adwokata A. S. kwotę 2.106 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego udzielonego z urzędu powódce i kwotę 2.448 zł z tytułu pomocy z urzędu powodowi w zakresie przegranego powództwa. Natomiast w zakresie , w którym powodowie przegrali powództwo Sąd zasądził na rzecz adwokata wynagrodzenie od Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Kaliszu w kwocie 6.199,20 zł (pomoc powódce) i kwotę 5.844,96 zł (pomoc powodowi). Wynagrodzenie pełnomocnika zostało obliczone wraz z VAT na podstawie § 6 pkt 7 w zw. z § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (t.jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 461 ze zm.) za każdego z powodów. (punkt 5 i 6 wyroku)

Uwzględniając przyznane powodom częściowe zwolnienie od kosztów sądowych oraz charakter zgłoszonych roszczeń Sąd nie obciążył powodów kosztami sądowym i w części oddalającej powództwo (art. 113 ust. 1 u.k.s.c. w zw. z art. 102 k.p.c.) - punkt 8 wyroku.

Zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia powodów od obowiązku zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na rzecz pozwanego w części, w której przegrali powództwo. Z tego tytułu Sąd zasądził od powódki kwotę 5.051,90 zł (70 % z 7.217 zł) i kwotę 4.763,22 zł od powoda (66 % z 7.217 zł) - (art. 108 u.k.s .c.) - punkt 7 wyroku ..

Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły apelacją obie strony:

Powodowie zaskarżyli ten wyrok w części to jest w zakresie:

1) oddalenia żądania powódki:

- o zadośćuczynienie ponad kwotę 75. 000,00 złotych, o odszkodowanie ponad kwotę 70. 000,00 złotych, o odsetki od żądanego zadośćuczynienia od dnia 12 czerwca 2009 roku do dnia 25 lipca 2009 roku i od żądanego odszkodowania od dnia 12 czerwca 2009 roku do dnia 25 września 2009 roku,

- o rentę,

2) zasądzenia od powódki na rzecz pozwanej zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Powódka wniosła o zmianę w/w wyroku w zaskarżonej części poprzez:

1) zasądzenie od pozwanej na jej rzecz kwoty 325. 000,00 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2009 roku w tym:

- kwoty 175. 000,00 złotych tytułem zadośćuczynienia wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2009 roku

kwoty 150. 000,00 złotych tytułem odszkodowania wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2009 roku

2) zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki renty w kwocie po:

- 500,00 złotych miesięcznie za okres od 1 listopada 2008 roku do dnia 31 sierpnia 2014 roku wraz z ustawowymi odsetkami od każdej z rat od terminu płatności każdej z rat przypadającego 1O - go dnia każdego miesiąca,

- 650,00 złotych miesięcznie za okres od 1 września 2014 roku, płatnej do 1O - go dnia każdego miesiąca wraz z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat.

3) nieobciążanie powódki kosztami zastępstwa procesowego pozwanej.

Apelująca wniosła także o nieobciążanie powódki kosztami postępowania apelacyjnego, zarówno co do opłaty sądowej, jak i co do kosztów zastępstwa procesowego strony przeciwnej oraz o przyznanie pełnomocnikowi powódki kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu wg norm przepisanych.

A. M. (1) zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego w części – w zakresie:

1) oddalenia żądania powoda: o zadośćuczynienie ponad kwotę 95. 000,00 złotych, o odszkodowanie ponad kwotę 70. 000,00 złotych, o odsetki od żądanego zadośćuczynienia od dnia 12 czerwca 2009 roku do dnia 25 lipca 2009 roku i od żądanego odszkodowania od dnia 12 czerwca 2009 roku do dnia 25 września 2009 roku,

2) zasądzenia od powoda na rzecz pozwanej zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Wniósł o zmianę w/w wyroku w zaskarżonej części poprzez:

1) zasądzenie na jego rzecz kwoty 350. 000,00 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2009 roku w tym:

kwoty 200.000 złotych tytułem zadośćuczynienia wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2009 roku

kwoty 150. 000,00 złotych tytułem odszkodowania wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2009 roku

2) nieobciążanie powoda kosztami zastępstwa procesowego pozwanej.

Ponadto wniósł o nieobciążanie kosztami postępowania apelacyjnego, zarówno co do opłaty sądowej, jak i co do kosztów zastępstwa procesowego strony przeciwnej,

2) przyznanie pełnomocnikowi powoda kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu wg norm przepisanych.

Zaskarżonemu wyrokowi powodowie zarzucili błędy w ustaleniach faktycznych, błędy w ocenie dowodów, naruszenie przepisów prawa materialnego i mające wpływ na wynik sprawy naruszenie przepisów o postępowaniu.

Z kolei strona pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego w Kaliszu w części tj.:

- co do rozstrzygnięcia w punkcie 1b ponad kwotę 20.000 złotych;

- co do rozstrzygnięcia w punkcie 2b) ponad kwotę 40.000 złotych;

- co do rozstrzygnięcia o kosztach procesu w punkcie 4, 5, 6, 7.

Wyrokowi w zaskarżonej części strona pozwana zarzuciła:

1. naruszenie prawa materialnego poprzez nieprawidłowe zastosowanie i błędną wykładnie art. 446 par. 3 kc:

-przez ustalanie zakresu pogorszenia sytuacji życiowej powodów w oparciu o przesłanki właściwe dla ustalenia zasadności roszczeń o rentę;

-przez zasądzenie odszkodowania niespełniającego kryterium „stosowności", czyli odpowiedniego dla ustalonego i prognozowanego pogorszenia sytuacji życiowej powodów w odniesieniu do aspektów majątkowych;

2. naruszenie przepisów postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy ,tj.:

- art. 316 § 2 k.p.c. i art. 233 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i: - ustalenie pogorszenia sytuacji majątkowej powodów bez uwzględnienia okoliczności darowizny części majątku, z którego za życia M. M. (1) powodowie uzyskiwali środki finansowe na zabezpieczenie swoich potrzeb życiowych,

- pominięcie przy orzekaniu okoliczności, iż w chwili śmierci M. M. (1) w gospodarstwie domowym zamieszkiwały także dzieci powódki z pierwszego małżeństwa, tym samym dochody zmarłego wykorzystywane były także na pokrycie kosztów utrzymanie tych osób, a nie tylko powodów oraz zmarłego i zmarłej A. M. (2);

- art. 322 kpc poprzez dowolne, a nie oparte na zasadzie logicznego rozumowania i ocenie całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego ustalenie, że zmarły uzyskiwał dochody rzędu 1.000,00 złotych z prac budowlanych w okresie 8 miesięcy w ciągu roku, gdy okres wykonywania tych usług w ciągu roku zgodnie z zeznaniami powódki był krótszy, a - jak wynika z zeznań świadków - faktycznie wykonane prace budowalne rozliczane były usługami o nieustalonej wartości;

- naruszenie art. 98 kpc poprzez ustalenie przez Sąd uzasadnionych kosztów procesu w odniesieniu do opinii biegłych w kwocie 7.512,10 złotych, podczas gdy z doręczonych pozwanemu postanowień wynika, że koszty te wynoszą 7.450, 19 złotych;

- naruszenie art. 100 kpc poprzez niezastosowanie stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu w odniesieniu do kosztów opinii biegłych, którymi Sąd obciążył pozwanego w kwocie 6.137,51 złotych (przy całkowitym koszcie opinii w kwocie 7.450,19 zł), mimo przegrania przez pozwanego procesu tylko w zakresie 30% wobec powódki i 34% wobec powoda.

Wobec powyższego strona pozwana wniosła o:

1. zmianę zaskarżonego wyroku w pkt 1b) poprzez oddalenie powództwa G. M. o odszkodowanie w kwocie 50.000,00 złotych;

2. zmianę zaskarżonego wyroku w pkt 2b) poprzez oddalenie powództwa A. M. (1) o odszkodowanie w kwocie 30.000,00 złotych;

3. zmianę pkt 4,5,6,7 wyroku, zawierających rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów procesu, poprzez prawidłowe rozliczenie kosztów procesu i rozdzielenie kosztów stosownie do wyniku postępowania odwoławczego oraz zasądzenie ich na rzecz pozwanej;

4. zasądzenie od powodów na rzecz pozwanej kosztów postępowania za drugą instancję, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Strona pozwana wniosła o oddalenie apelacji powodów, zaś powodowie domagali się oddalenia apelacji strony przeciwnej.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Częściowo zasadna okazała się apelacja powodów, a jej uwzględnienie skutkowało zmianą rozstrzygnięcia w zakresie odsetek ustawowych za opóźnienie zarówno w odniesieniu do odszkodowania, jak i zadośćuczynienia. ( art. 386 § 1 k.p.c. )

Sąd Okręgowy zasądził odsetki ustawowe za opóźnienie od zadośćuczynienia od dnia następnego po dacie wydania przez stronę pozwaną decyzji przyznającej zadośćuczynienie, zaś odsetki za opóźnienie od odszkodowania od dnia następnego po wydaniu decyzji kończącej postępowanie likwidacyjne w tym przedmiocie.

Powodowie twierdzą, że datą początkową naliczania odsetek za opóźnienie – tak od zadośćuczynienia, jak i odszkodowania winien być 12 czerwca 2009 roku, a więc upływ 30-dniowego terminu do dokonania likwidacji szkody po dniu jej zgłoszenia.

Zgodnie z art. 14 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (t.j. Dz. U. z 2013 poz.392 ze zm. ) dalej "ustawa ubezpieczeniowa"), zakład wypłaca odszkodowanie w terminie 30 dni licząc od dnia złożenia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia o szkodzie, a w przypadku gdyby wyjaśnienie w tym terminie okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń albo wysokości odszkodowania okazało się niemożliwe, odszkodowanie wypłaca się w terminie 14 dni od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe. W terminie 30 dni zakład ubezpieczeń zawiadamia na piśmie uprawnionego o przyczynach niemożności zaspokojenia jego roszczeń w całości lub w części, jak również o przypuszczalnym terminie zajęcia ostatecznego stanowiska względem roszczeń uprawnionego, a także wypłaca bezsporną część odszkodowania.

To oznacza, że spełnienie świadczenia w terminie późniejszym może być usprawiedliwione jedynie wówczas, gdy zakład ubezpieczeń powoła się na istnienie przeszkód w postaci niemożności wyjaśnienia okoliczności koniecznych do ustalenia odpowiedzialności albo wysokości świadczenia, pomimo działań podejmowanych ze szczególną starannością (zob. wyrok SN z dnia 18 listopada 2009 r., II CSK 257/09, LEX nr 551204). R. legis wskazanego przepisu, podobnie jak i art. 817 k.c., opiera się na uprawnieniu do wstrzymania wypłaty odszkodowania w sytuacjach wyjątkowych, gdy istnieją niejasności odnoszące się do samej odpowiedzialności ubezpieczyciela albo wysokości szkody. Ustanawiając krótki termin spełnienia świadczenia ustawodawca wskazał na konieczność szybkiej i efektywnej likwidacji szkody ubezpieczeniowej. Rolą sądu w ewentualnym procesie może być jedynie kontrola prawidłowości ustalenia przez ubezpieczyciela wysokości odszkodowania (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 stycznia 2000 r., III CKN 1105/98, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 134, z dnia 19 września 2002 r., V CKN 1134/2000, niepubl. i z dnia 15 lipca 2004 r., V CK 640/03, niepubl.).

Odsetki należą się, zgodnie z art. 481 k.c., za samo opóźnienie w spełnieniu świadczenia, choćby więc wierzyciel nie poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Stanowią one zatem opartą na uproszczonych zasadach rekompensatę typowego uszczerbku majątkowego doznanego przez wierzyciela wskutek pozbawienia go możliwości czerpania korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, OSNC 2000, nr 9, poz. 158, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2011 r . V CSK 38/11)

Na tle badanego stanu faktycznego rozmiar krzywdy ujawnił się w pełni już w momencie zgłoszenia szkody ubezpieczycielowi, więc żądanie zasądzenie odsetek ustawowych po bezskutecznym upływie terminu, o którym mowa w art. 14 ust. 1 ustawy ubezpieczeniowej, zgodnie art. 481 § 1 k.c. było zasadne.

Natomiast w odniesieniu do odszkodowania należy przyjąć, że dokumenty złożone wraz ze zgłoszeniem szkody nie były kompletne , zostały uzupełnione w dniu 6 sierpnia 2009 roku, wymagały analizy i po upływie 14 dni od uzupełnienia dokumentów winno nastąpić spełnienie świadczenia. Stąd odsetki od odszkodowania zostały zasądzone od 21 sierpnia 2009 roku, od tej bowiem daty ubezpieczyciel pozostawał w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia, obejmującego to roszczenie.

Za niezasadną należało uznać apelację powodów w części obejmującej żądanie podwyższenia zadośćuczynienia i zasądzenia renty dla powódki, a także apelacje obu stron w zakresie odnoszącym się do wysokości odszkodowania. Podlegały one oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

Apelacja powodów , w odniesieniu do zadośćuczynienia, zawiera zarzut naruszenia art. 446 § 4 w zw. z art. 446 § 1 k.c. Sąd Apelacyjny nie przyjął, jak chcą skarżący, że zasądzone na ich rzecz zadośćuczynienie nie ma cech odpowiedniości. Należy podkreślić, że to judykatura wypracowuje zasady ustalania zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, jakie może być przyznane najbliższym członkom rodziny na mocy analizowanego przepisu. Wskazuje się, że zadośćuczynienie przewidziane w art. 446 § 4 k.c. jest odzwierciedleniem w formie pieniężnej rozmiaru krzywdy, która nie zależy od statusu materialnego pokrzywdzonego. Nie jest ono zależne od pogorszenia sytuacji materialnej osoby uprawnionej i poniesienia szkody majątkowej. Jedynie rozmiar zadośćuczynienia może być odnoszony do stopy życiowej społeczeństwa, która pośrednio może rzutować na jego umiarkowany wymiar i to w zasadzie bez względu na status społeczny i materialny pokrzywdzonego. Przesłanka "stopy życiowej" ma więc charakter uzupełniający i ogranicza wysokość zadośćuczynienia tak, by jego przyznanie nie prowadziło do wzbogacenia osoby uprawnionej, nie może jednak pozbawić zadośćuczynienia jego zasadniczej funkcji kompensacyjnej i eliminować innych czynników, kształtujących jego wymiar. Jego celem jest kompensacja doznanej krzywdy, a więc złagodzenie cierpienia psychicznego, wywołanego śmiercią osoby najbliższej i pomoc pokrzywdzonemu w dostosowaniu się do zmienionej w związku z tym jego sytuacji ( tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 października 2012 r. I ACa 439/12 LEX nr 1223149, wyrok SN z 10 maja 2012 r. IV CSK 416/11 Lex nr 1212823).

W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że na rozmiar krzywdy, o której mowa w powołanym przepisie, mają wpływ przede wszystkim: wstrząs psychiczny i cierpienia moralne wywołane śmiercią osoby bliskiej, poczucie osamotnienia i pustki po jej śmierci, rodzaj i intensywność więzi łączącej pokrzywdzonego ze zmarłym, rola w rodzinie pełniona przez osobę zmarłą, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem śmierci osoby bliskiej, stopień, w jakim pokrzywdzony będzie umiał odnaleźć się w nowej rzeczywistości i zdolność do jej zaakceptowania, wiek pokrzywdzonego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10, LEX 279/10 wyrok SN z 10 maja 2012 r. IV CSK 416/11 Lex nr 1212823).

Krzywdę doznaną w wyniku śmierci osoby bliskiej bardzo trudno ocenić i wyrazić w formie pieniężnej. Każdy przypadek należy traktować indywidualnie z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy, przy czym ocena ta powinna opierać się na kryteriach obiektywnych, a nie na wyłącznie subiektywnych odczuciach pokrzywdzonego.

Wyważenie odpowiedniej kwoty, w relacji do okoliczności sprawy, należy do sfery swobodnego uznania sędziowskiego. Zarzut niewłaściwego określenia wysokości zadośćuczynienia mógłby być uwzględniony tylko wtedy, gdyby nie zostały wzięte pod uwagę wszystkie istotne kryteria, wpływające na tę postać kompensaty, bądź też gdyby sąd uczynił jedno z wielu kryteriów, decydujących o wysokości zadośćuczynienia, elementem dominującym. ( tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 24 stycznia 2000 roku III CKN 536/98- LEX 6942276, ten sam Sąd w uzasadnieniu wyroku z dnia 18 kwietnia 2002 roku II CKN 605/00- LEX 484718 i w wyroku z dnia 26 września 2002 roku III CKN 1037/00 LEX 56905).

W analizowanej sprawie nie można poczynić skutecznie zarzutu zaniżenia zadośćuczynienia. Sąd uwzględnił wszystkie istotne okoliczności wpływające na jego wysokość w odniesieniu do obojga powodów. Sąd podkreślił, że M. M. (1) był dla powodów osobą najważniejszą- odpowiednio mężem i ojcem, z którym spędzili całe swoje życie (powód) i kilkanaście lat (powódka). Pozostawali z nim w bardzo bliskiej więzi emocjonalnej z uwagi na wspólne zamieszkiwanie, prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspieranie w trudnych sytuacjach życiowych. Był on ich jedynym żywicielem i gwarantował bezpieczeństwo i spokojne utrzymanie. Powódka miała wsparcie w mężu. Powód dzielił z ojcem zainteresowania, razem jeździli na targi rolnicze. Ponadto wspólna praca małżonków w gospodarstwie rolnym i pomoc syna w tych pracach zbliżała ich. Powodowie doznali z tytułu śmierci M. M. (1) olbrzymich cierpień psychicznych. Powódka straciła możliwość prowadzenia gospodarstwa rolnego w dotychczasowym zakresie. Powód musiał zrezygnować z planów budowy warsztatu samochodowego.

Apelacja w tym zakresie nie odwołuje się do żadnych innych kryteriów czy okoliczności, których Sąd Okręgowy nie wziąłby pod uwagę. Zdaniem Sądu Apelacyjnego Sąd I Instancji odwołał się do wszystkich istotnych okoliczności wyeksponowanych przez autora apelacji i nadał im odpowiednią rangę, oceniając krzywdę obojga powodów. Ważne jest, że śmierć dotknęła głowy rodziny, osoby stanowiącej autorytet dla wszystkich jej członków, osoby młodej i zdrowej. Oceniając sprawę wg kryteriów obiektywnych można z całą stanowczością stwierdzić, że krzywda wywołana śmiercią męża i ojca jest jedną z najbardziej dotkliwych z uwagi na rodzaj i siłę więzów oraz rolę pełnioną w rodzinie. Sąd meriti podkreślił, tak jak apelujący, wiodącą rolę M. M. (1) w rodzinie. Natomiast założenie, że powódka spędzi samotnie resztę życia, bo przylgnie do niej zła sława nie jest uzasadnione. Powódka ma szansę na to, by jej życie poukładało się na nowo wedle przyjętych planów, więc ten argument apelacji nie mógł wpłynąć na zmianę rozstrzygnięcia. Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego wpisuje się w wypracowywany nurt orzecznictwa na tle spraw o podobnym stanie faktycznym, których znaczna ilość jest poddawana osądowi.

Przechodząc do obu apelacji w odniesieniu do odszkodowania Sąd Apelacyjny przyjął, co następuje:

Argumenty przemawiające za podwyższeniem odszkodowania, zawarte w apelacji powodów są równoważone przez argumenty, przemawiające za obniżeniem odszkodowania, zwarte w apelacji strony pozwanej.

Apelacja powodów zarzuca w tej materii naruszenie prawa materialnego – art. 446 § 3 k.p.c., a w odniesieniu do przepisów postępowania naruszenie art. 322 k.p.c. Apelacja strony pozwanej - poza tymi samymi zarzutami, zawiera także zarzuty naruszenia art. 316 § 2 k.p.c. i art. 233 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i ustalenie pogorszenia sytuacji majątkowej powodów bez uwzględnienia okoliczności darowizny części majątku, z którego za życia M. M. (1) powodowie uzyskiwali środki finansowe na zabezpieczenie swoich potrzeb życiowych oraz pominięcie przy orzekaniu okoliczności, że w chwili śmierci M. M. (1) w gospodarstwie domowym zamieszkiwały także dzieci powódki z pierwszego małżeństwa, tym samym dochody zmarłego wykorzystywane były także na pokrycie kosztów utrzymania tych osób, a nie tylko powodów oraz zmarłego i zmarłej A. M. (2);

Zarzut strony pozwanej, obejmujący pominięcie przy orzekaniu okoliczności, że w chwili śmierci M. M. (1) w gospodarstwie domowym zamieszkiwały także dzieci powódki z pierwszego małżeństwa obejmuje de facto naruszenie prawa materialnego, bowiem ustalenie tej okoliczności znajduje odzwierciedlenie w stanie faktycznym uzasadnienia wyroku, natomiast nie zostało wzięte pod uwagę przy szacowaniu odszkodowania.

To samo dotyczy darowizny części majątku.

Powyższe nie wpływa jednak na zmianę rozstrzygnięcia w kierunku postulowanym przez stronę pozwaną, a przemawia za nieuwzględnieniem apelacji powodów. Zgodnie z treścią § 3 przepisu art. 446 sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.

Celem tego odszkodowania jest zrekompensowanie szkód o charakterze majątkowym, w postaci niepomyślnych skutków ekonomicznych wynikłych ze śmierci osoby bliskiej dla poszkodowanych, które nie ulegają wyrównaniu na innych podstawach, z tym że zgodnie z powołanym przepisem wynagrodzone może być jedynie znaczne pogorszenie sytuacji życiowej. Przy ocenie znacznego pogorszenia sytuacji życiowej najbliższych członków rodziny zmarłego, jako przesłanki odszkodowania z art.446 § 3 k.c. należy brać pod uwagę ogół czynników mających wpływ na ukształtowanie sytuacji życiowej tych osób.

Ocena „znacznego pogorszenia” zależna jest od rozmiarów ujemnych następstw natury majątkowej wywołanych przez śmierć osoby najbliższej, zarówno już istniejących, jak i dających się na podstawie zasad doświadczenia życiowego przewidzieć w przyszłości..

W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, że na skutek wypadku powodowie utracili najbliższą im osobę. Śmierć M. M. (1) skutkowała znacznym pogorszeniem sytuacji materialnej i życiowej jego żony oraz początkowo dzieci, a ostatecznie syna.

Dla powodów zmarły był osobą, która ich wspierała, u której mogli szukać rady, pomocy, osobą wykonującą wiodącą w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, zapewniającą byt rodzinie.

W związku z zaistniałym wypadkiem cały ciężar utrzymania siebie i dzieci, sprawowania pieczy nad nimi oraz prowadzenia gospodarstwa domowego spadł na powódkę, wyręczaną dotychczas z szeregu obowiązków przez męża. Niemożność wykonywania wszystkich czynności przez samą powódkę zmusiła ją do znacznego ograniczenia produkcji rolnej. Podjęła ona w grudniu 2008 roku decyzję o darowaniu jej udziału w gospodarstwie rolnym dzieciom z poprzedniego związku, zaś gospodarstwo jej i drugiego męża –zmarłego na skutek obrażeń doznanych w wypadku ostatecznie przekazała synowi z drugiego związku małżeńskiego, powodowi w sprawie. Sama nie była w stanie podołać wszystkim obowiązkom.

Nie bez znaczenia dla szacowania należnego odszkodowania jest i fakt, że utrata pomocy, jakiej powodowie mogli oczekiwać od męża i ojca w przyszłości jest nieodwracalna. Oczywiste jest, że małżonkowie stanowią dla siebie wsparcie nawzajem, a rodzice stanowią wsparcie dla dorastających dzieci, nie tylko emocjonalne, ale przede wszystkim finansowe. Syn zmarłego bezpowrotnie utracił możliwość liczenia w przyszłości na takie właśnie wsparcie finansowe, w szczególności, gdy chodzi o budowę warsztatu samochodowego. Kolejnym elementem składającym się na znaczne pogorszenie sytuacji życiowej powoda jest utrata znaczących osobistych starań ojca o wychowanie, co też nie pozostaje bez wpływu na przyszłe życie, także zawodowe.

Argumenty podnoszone w apelacji powodów, dotyczące niewzięcia pod uwagę okoliczności, że gospodarstwo rodziny M. mogło się rozwijać, mogło powiększać areał , produkcję i uzyskiwać wyższe dochody, uzyskiwać jeszcze wyższe dopłaty, a M. M. (1) mógł z powodzeniem wykonywać prace dodatkowe w zakresie murarstwa przez cały rok z uwagi na lekkie zimy i nowe technologie równoważą argumenty, że mało realnym jest uzyskiwanie stałych dodatkowych dochodów przez M. M. (1) na poziomie 1000 złotych miesięcznie, nawet przy lekkich zimach i nowych technologiach, że także powódka, a nie tylko jej dzieci z poprzedniego związku mogłaby uzyskiwać dodatkowe dochody, dzierżawiąc gospodarstwo o powierzchni 15,34 ha. Jej dochód stanowiłyby także dopłaty unijne w tego gospodarstwa. Tego źródła dochodów powódka wyzbyła się, podobnie jak i dochodów z gospodarstwa małżonków M., choć prowadząc wspólne gospodarstwo z synem czerpie z niego źródło bieżącego utrzymania.

Istotnym argumentem jest i to, że przy wyliczaniu dochodów na jednego członka rodziny w momencie tragicznego zdarzenia Sąd meriti nie uwzględnił, mimo że poczynił prawidłowe ustalenia, że wówczas z małżonkami M. zamieszkiwały także dzieci powódki z poprzedniego związku, którymi A. M. (1) troskliwie się przez lata zajmował, zastępując im ojca.

Ostatecznie więc Sąd Apelacyjny uznał, ważąc argumenty obu apelacji, że nie ma podstaw do zakwestionowania prawidłowości rozstrzygnięcia w zakresie wysokości odszkodowania przysługującego obojgu powodom na skutek śmierci ich ojca i męża.

W tych warunkach nie sposób było także podważyć - z uwagi na wyrównanie szkody majątkowej poprzez zasądzenie odszkodowania i uwzględnienie powyższych argumentów - prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu w zakresie renty dla powódki. W tej części apelacja zarzuca naruszenie art. 446 § 2 k.c. Z przyczyn , o których wyżej nie było podstaw do przyjęcia zdolności zarobkowych M. M. (1) na poziomie 4.830 złotych miesięcznie, a nadto należało uwzględnić, że w chwili wypadku z małżonkami M. zamieszkiwały także pozostałe dzieci z pierwszego związku( troje), a nie tylko A. M. (2). W tych warunkach renta rodzinna w kwocie 844 złote pokrywa tę część dochodów rodziny, która przypadała na utrzymanie powódki.

Sąd Apelacyjny w ramach zarzutu naruszenia art. 98 i 100 k.p.c, zawartego w apelacji strony pozwanej, rozstrzygnął odmiennie o kosztach procesu. Dla rozliczenia kosztów postępowania przyjął zasadę stosunkowego ich rozdzielenia, wynikającą z art. 100 k.p.c. Współuczestnictwo formalne nakazywało rozliczenie kosztów w obu sprawach odrębnie.

Powódka wygrała proces w 30%. Koszty podlegające rozliczeniu z jej powództwa obejmują łącznie 17.816,90 złotych w tym: koszty zastępstwa procesowego powódki 8.856 zł, obejmujące także -poza stawką podstawową podatek VAT, 1.000 złotych uiszczona opłata od pozwu, 7.217 –koszty zastępstwa procesowego strony pozwanej oraz 743,90 złotych- połowa kosztów opinii biegłych, rozliczonych z zaliczki uiszczonej przez stronę pozwaną. Z zaliczki pozwanego pozostała nierozliczona kwota 950,23 złote, dotychczas niezwrócona. Stawka wynagrodzenia pełnomocnika powódki została ustalona podstawie § 6 pkt. 7 oraz § 2 ust. 3 i § 19 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu / t. jedn. Dz. U. z 2013 poz. 461/, zaś stawka wynagrodzenia pełnomocnika strony pozwanej na podstawie § 6 pkt. 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu/ t. jedn. Dz. U. z 2013 poz. 490/.

Strona pozwana winna ponieść te koszty do kwoty 5.345,07 złotych ( 30 % z całości), a poniosła do kwoty 7.960,90 złotych, wobec tego na rzecz strony pozwanej przypada kwota 2.615,83 złote.

Powód wygrał proces w 33 %. Łączne koszty procesu są tożsame, jak w przypadku powódki. Pozwany winien je ponieść do kwoty 5.880 złotych, poniósł do kwoty 7.961 złotych, wobec tego na rzecz trony pozwanej należało zasądzić kwotę 2.081 złotych.

Równocześnie Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do zastosowania dobrodziejstwa wynikającego z przepisu art. 102 k.p.c. w odniesieniu do powyższych kosztów, o co wnosili powodowie. Ani charakter sprawy, ani ich sytuacja majątkowa po wydaniu wyroku nie usprawiedliwia zwolnienia powodów od obowiązku pokrycia kosztów należnych stronie pozwanej.

Wobec powyższego rozliczenia kosztów całe wynagrodzenie należne pełnomocnikowi z urzędu powodów podlegało wypłacie ze Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Kaliszu.

Nieuiszczone koszty sądowe wynoszą : 6.024,35 złotych, jako wydatki pokryte ze Skarbu Państwa na opinie biegłych, a także 23.670 i 23.850 złotych, jako brakujące opłaty od obu powództw. Przepis zaś art. 113 ust. 1ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych sprawach cywilnych ( tekst jednolity Dz.U. z 2016 poz.623 ze zm.) stanowi, że kosztami sądowymi, których strona nie miała obowiązku uiścić lub których nie miał obowiązku uiścić kurator albo prokurator, sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji obciąży przeciwnika, jeżeli istnieją do tego podstawy, przy odpowiednim zastosowaniu zasad obowiązujących przy zwrocie kosztów procesu. Część przypadająca na stronę pozwaną z powództwa G. M. wynosi 8.058,65 złotych, zaś część przypadająca na stronę pozwaną w sprawie z powództwa A. M. (1) wynosi 8.085,10 złotych, łącznie 16. 863,75 złotych. W związku z tym Sąd nakazał ściągnąć od strony pozwanej nieuiszczoną opłatę od pozwu i wydatki w części odpowiadającej stopniowi przegrania sprawy w tym postępowaniu.

Kosztami sądowymi od oddalonej części powództw powodowie nie zostali obciążeni.

Każda ze stron przegrała własne postępowanie apelacyjne i winna ponieść koszty strony przeciwnej – na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c.

Koszty zastępstwa procesowego strony pozwanej zostały ustalone na podstawie § 6 pkt. 6 w zw. z § 13 ust. 1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu/ t. jedn. Dz. U. z 2013 poz. 490/ w relacji do wartości przedmiotu zaskarżenia w apelacji każdego z powodów.

Strona pozwana winna pokryć koszty pomocy prawnej, udzielonej powodom z urzędu w postępowaniu apelacyjnym w związku z oddaleniem jej apelacji w relacji do wartości przedmiotu zaskarżenia. Koszty to zostały ustalone zgodnie z § 6 pkt. 5 oraz § 2 ust. 3 i § 19 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu / t. jedn. Dz. U. z 2013 poz. 461/. Koszty dojazdu zostały ujęte na podstawie art. 98 § 3 k.p.c.

Koszty należne pełnomocnikowi z urzędu powodów z związku z ich apelacją zostały przyznane zgodnie z § 6 pkt. 6 oraz § 2 ust. 3 i § 19 powołanego wyżej rozporządzenia