Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 lutego 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA Mariusz Łodko

Sędziowie: SA Małgorzata Kuracka (spr.)

SO del. Tomasz Szanciło

Protokolant: Izabela Nowak

po rozpoznaniu w dniu 7 lutego 2017 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa Z. K.

przeciwko M. S.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 4 maja 2015 r.

sygn. akt IV C 948/14

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt VI ACa 1797/15

UZASADNIENIE

Powód Z. K. wniósł przeciwko M. S. o uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda czynności prawnej w postaci umowy darowizny udziału w nieruchomości z dnia 17.01.2014 r. Rep. A nr (...), na podstawie której J. S. (1) darował małżonce M. S. udział stanowiący (...) we współwłasności nieruchomości, stanowiącej działki o nr ewidencyjnym (...) i (...) (przed podziałem (...)), położonych w J., Gmina S., dla których Sąd Rejonowy w Pruszkowie prowadzi księgę wieczystą o nr (...). Nadto powód wnosił o zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 4 maja 2015 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 7200 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Okręgowy ustalił, że Z. K. prowadził wraz z małżonkiem pozwanej, J. S. (1) działalność gospodarczą, początkowo od lutego 1998 r. w formie spółki cywilnej, ponadto od 26.09.2002 r. do 16.12.2011 r. w formie spółki akcyjnej (...) S.A. z siedzibą w S.. W dniu 26.07.2007 r. (...) S.A. w likwidacji złożyło wniosek o ogłoszenie upadłości spółki, obejmującej likwidację majątku upadłego. Postanowieniem z dnia 8.08.2007 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy, wydanym w sprawie o sygn. akt XGU 215/07 ogłosił upadłość w/w podmiotu, obejmującą likwidację majątku dłużnika. Nakazem zapłaty wydanym w sprawie XVI GNc 502/08 w dniu 20.11.2008 r. J. S. (1) (jako akcjonariusz obowiązany do uzupełnienia kapitału zakładowego spółki) został zobowiązany do zapłaty na rzecz Syndyka masy upadłości (...) S.A. kwoty 150.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od 17.05.2008 r. do dnia zapłaty oraz kwoty 5.492 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Powyższy nakaz zapłaty został utrzymany w mocy wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 30.06.2009 r., sygn. akt XVI GC 12/09, a apelacja od tego wyroku oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18.01.2011 r., sygn. akt I ACa 1220/09, przy czym od J. S. (1) zasądzone zostały również koszty postępowania apelacyjnego w kwocie 2.700 zł. Do zapłaty analogicznej należności, wynikającej z konieczności wpłaty na akcje (...) S.A., został zobowiązany również sam powód (sygn. akt XX GNc 352/08). W dniu 21.04.2011 r. Z. K. zawarł z J. S. (1) umowę pożyczki pieniężnej w kwocie 56.782,30 zł, którą to kwotę Z. K., jako pożyczkodawca, zobowiązał się do przekazania w tym samym dniu na rachunek bankowy wskazany przez pożyczkobiorcę - J. S. (1). Od powyższej czynności J. S. (1) odprowadził podatek w wysokości 1.136 zł. Ponadto J. S. (1) w kwietniu 2011 r. odprowadził do Urzędu Skarbowego w P. podatek w kwocie 3.000 zł tytułem: „umowa pożyczki pieniężnej na kwotę 150.000 zł (…)”. Umową z dnia 22.09.1999 r. M. S. zawarła z małżonkiem J. S. (1) umowę o wyłączenie wspólności ustawowej. W tym samym dniu Z. K. i jego ówczesna małżonka B. K. sprzedali J. i M. S. część należących do nich udziałów w nieruchomości położonej w J., Gmina S., stanowiącej działkę ewidencyjną nr (...) (obecnie działki o nr (...)), w efekcie czego pozwana stała się współwłaścicielką udziału w w/w nieruchomości, stanowiącym 1612/97500 części, a J. S. (1) stał się współwłaścicielem udziału w w/w nieruchomości wynoszącym 30830/97500 części. W dniu 17.01.2014 r. swój udział J. S. (1) darował na rzecz żony M. S. (Rep A nr (...)). W tym samym dniu J. S. (1) darował swojej córce J. S. (2) własność nieruchomości położonej w K., dla której Sąd Rejonowy w Pruszkowie prowadzi księgę wieczystą KW nr (...) (Rep A nr (...)), która następnie w dniu 20.08.2014 r. została sprzedana A. A., I. A., M. G. oraz D. G. (Rep A nr (...)).

W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne, dokonując subsumpcji w płaszczyźnie art. 527 k.c., Sąd Okręgowy uznał, że powód nie udowodnił istnienia wierzytelności, która podlegałaby ochronie prawnej w oparciu o instytucję skargi pauliańskiej, gdyż nie wykazał, by J. S. (1) był jego dłużnikiem.

Jak wyjaśnił Sąd, dla skutecznego dochodzenia roszczenia ze skargi paulińskiej wierzytelność winna być stwierdzona stosownym dokumentem, tymczasem w aktach sprawy takiego dowodu potwierdzającego istnienie wierzytelności przysługującej Z. K. względem J. S. (1) brak. Za niewystarczające Sąd I instancji uznał dołączenie odpisu umowy z dnia 21.04.2011 r., czy też wydruku umowy z dnia 4.04.2011 r. Sąd zwrócił uwagę, że jeśli chodzi o pierwszą z w/w umów, to powód nie wykazał, by przedmiot tej umowy pożyczki został kiedykolwiek wydany J. S. (1). Z kolei umowa z dnia 4.04.2011 r. nie została opatrzona podpisami, co oznacza, że nie może zostać uznana za miarodajny dowód w sprawie.

Dostatecznego wykazania istnienia długu po stronie J. S. (1), nie mogła również stanowić okoliczność dokonania przelewów w wysokości odpowiadającej deklarowanym przez powoda kwotom pożyczek, w sytuacji gdy przelewy te dokonane zostały na rachunek (...) S.A w upadłości.

Za niewystarczające dla wykazania istnienia wierzytelności powoda, Sąd uznał też przedłożone do akt deklaracje (...), gdyż nie stanowią one źródła zobowiązania. Nawet przy założeniu, że pośrednio ich treść może wskazywać, iż do zawarcia umów pożyczek doszło, to nie ma podstaw do przeprowadzania w ramach postępowania ze skargi paulińskiej dowodów na okoliczność istnienia roszczenia o zapłatę.

Sąd Okręgowy zwrócił przy tym uwagę, że powód nie dysponował w sprawie ewentualnym tytułem egzekucyjnym/wykonawczym, który potwierdzałby, że do zawarcia opisywanych w pozwie umów doszło, jak również, że prowadzona na podstawie przedmiotowego tytułu egzekucja z majątku J. S. (1) okazała się bezskuteczna.

Wobec niewykazania przez powoda istnienia po jego stronie godnego ochrony interesu prawnego, badanie dalszych przesłanek z art. 527 k.c. Sąd Okręgowy uznał natomiast za zbędne.

Apelację od powyższego wyroku, zaskarżając go w całości, złożył powód, który zarzucił:

1. naruszenie art. 217 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c., polegające na oddaleniu wniosków dowodowych powoda, które to wnioski zmierzały do wykazania okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, co w konsekwencji doprowadziło do orzekania przez Sąd I instancji na podstawie niepełnego materiału dowodowego, ale też do przyjęcia przez Sąd, że powód nie wykazał istnienia swojego roszczenia;

2. naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 720 § 2 k.c., polegające na wadliwym ustaleniu, że powód nie udowodnił istnienia wierzytelności względem J. S. (1), podczas gdy już nawet z dokumentów złożonych przez powoda w toku postępowania, z których to dokumentów Sąd dopuścił dowód, a strona przeciwna ich nie kwestionowała (w szczególności z umowy pożyczki z dnia 21 kwietnia 2011 r.) jednoznacznie wynika, że powód udzielił J. S. (1) pożyczek pieniężnych, a deklaracje (...) podpisane przez J. S. (1) oraz niepodpisana umowa pożyczki z 4 kwietnia 2011 r. stanowią wystarczający dowód na istnienie wierzytelności;

3. naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., polegające na braku wyprowadzenia z materiału dowodowego zgromadzonego w aktach sprawy logicznych wniosków, a mianowicie faktu istnienia wierzytelności powoda względem J. S. (1), podczas gdy już z dokumentów załączonych do pozwu (które to dokumenty stanowiły podstawę do ustalania stanu faktycznego) wynika, że powód nie tylko udzielił J. S. (1) pożyczek pieniężnych, ale również wbrew twierdzeniu Sądu I instancji wydał przedmiot tych pożyczek w ten sposób, że spłacił dług J. S. (1) względem spółki (...) SA w upadłości (czemu zresztą strona pozwana nie zaprzeczyła);

4. naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., polegające na wadliwym, niezgodnym z zasadami logicznego rozumowania przyjęciu, że dowodem na istnienie długu po stronie J. S. (1) nie może być fakt dokonania na rzecz spółki (...) SA w upadłości przelewów w wysokości odpowiadającej deklarowanym przez powoda kwotom pożyczek, podczas gdy przeniesienie własności przedmiotu pożyczki może nastąpić w każdy prawem przewidziany sposób, w tym poprzez uiszczenie długu obciążającego pożyczkobiorcę;

- co doprowadziło do nierozpoznania istoty sprawy, tj. zasadności roszczenia powoda wywiedzionego ze skargi pauliańskiej.

5. obrazę art. 527 k.c., polegającą na jego błędnej wykładni i nieusprawiedliwionym przyjęciu, że:

- powód winien udowodnić „stosownym dokumentem” istnienie wierzytelności przysługującej mu względem J. S. (1), podczas gdy z powyższego przepisu (ani z jakiejkolwiek innej regulacji prawnej) taki warunek nie wynika;

- w postępowaniu ze skargi pauliańskiej Sąd „nie ma podstaw do przeprowadzania dowodów na okoliczność istnienia roszczenia o zapłatę”, skoro zgodnie z treścią art. 527 k.c. właśnie jedną z okoliczności podlegających udowodnieniu jest wierzytelność podlegająca ochronie;

- w celu wykazania zasadności roszczenia ze skargi pauliańskiej powód winien dysponować tytułem egzekucyjnym/wykonawczym oraz winien wykazać, że prowadzona na podstawie tego tytułu egzekucja z majątku dłużnika okazała się bezskuteczna, podczas gdy nie wynika to z żadnej normy prawa materialnego, a w szczególności z wykładni art. 527 k.c.

Podnosząc powyższe skarżący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa w całości, ewentualnie, w razie podzielenia stanowiska skarżącego o nierozpoznaniu przez Sąd I instancji istoty sprawy, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Nadto skarżący wnosił o zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje. Apelacja okazała się zasadna w zakresie w jakim zmierzała do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Zasadny okazał się zarzut naruszenia art. 527 k.c., poprzez jego błędną wykładnię, co zdeterminowało sposób rozstrzygnięcia żądania pozwu i w konsekwencji doprowadziło do nierozpoznania istoty sprawy. Należy zauważyć, iż niewątpliwie jedną z przesłanek roszczenia pauliańskiego jest istnienie zaskarżalnej wierzytelności, która w wyniku uwzględnienia skargi podlega ochronie. Brak jest jednak jakichkolwiek podstaw do konstatacji, iż wierzytelność ta winna być stwierdzona tytułem wykonawczym (por. E. Gniewek (red.), P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2016, komentarz do art. 527 k.c., Legalis; a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.10.2010 r., I CSK 594/09, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.04.2011 r., V CSK 313/10), względnie innym, „stosownym dokumentem”. Wierzytelność ta winna być realna i skonkretyzowana (por. wyrok Sądu Najwyższego z 13.02.1970 r., III CRN 546/69), niemniej jednak może być niewymagalna, a według niektórych poglądów - nawet niedookreślona ściśle kwotowo. W tej ostatniej sytuacji powód winien jedynie wskazać jej maksymalną wysokość (por. Konrad Osajda (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, Wyd. 16, Warszawa 2017, komentarz do art. 527 k.c., Legalis; oraz E. Gniewek (red.), P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2016, komentarz do art. 527 k.c., Legalis). Winna ona zasadniczo istnieć w chwili dokonywania przez dłużnika zaskarżanej czynności, choć dopuszczalna jest też ochrona wierzytelności przyszłych /art. 530 k.c./. Brak jest również podstaw do stawiania wymogu wykazywania bezskuteczności egzekucji toczącej się na podstawie takiego tytułu /w szczególności składania postanowienia komornika w tym przedmiocie/, niewypłacalność dłużnika może być wykazywana dowolnymi środkami dowodowymi.

W niniejszej sprawie powód winien więc wykazać istnienie wierzytelności, na które się powoływał, jako jednej z przesłanek roszczenia, mógł to jednak czynić przy pomocy innych dowodów, niż to wskazał Sąd I instancji. W konsekwencji zasadny okazał się również zarzut naruszenia art. 720 § 2 k.c., ale poprzez niezastosowanie tego przepisu. Stosownie do jego treści, obowiązującej w datach wskazywanych w pozwie czynności w przedmiocie pożyczek, umowa pożyczki, której wartość przenosi 500 zł, winna zostać stwierdzona pismem. Umowa zatem może zostać zawarta w dowolnej formie, nawet ustnej czy per facta concludentia. Oznacza to jedynie konieczność spełnienia powyższego wymogu stwierdzenia pismem /nie stanowiącego przy tym obligu formy pisemnej/ dla celów dowodowych /ad probationem/ - art. 74 k.c. Zastosowanie tego ostatniego przepisu oznacza, iż strona powodowa może wykazywać fakt dokonania czynności dowodem ze świadków, względnie z przesłuchania stron, jednakże jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, względnie fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma /§2 art. 74 k.c./. W niniejszej sprawie powód złożył jedynie umowę pożyczki zawartą między stronami w dniu 21.04.2011 r. na kwotę 56 783,30 zł /k - 42/. Natomiast co do umów: z dnia 11.02.2011 r. na kwotę 8 192 zł oraz z dnia 4. 04.2011 r. na kwotę 150 000 zł - potwierdzenia przelewów /k - 44-46/, jak również co do tej ostatniej umowy, jak i umowy z dnia 21.04.2011 r.- deklaracje podatkowe /k-50, k-47/. Dokumenty te winny być zatem przez Sąd ocenione, czy spełniają wymogi uprawdopodobnienia czynności pożyczek z dnia 11.02.2011 r. i z dnia 4.04.2011 r. w rozumieniu art. 74 § 2 k.c. W przypadku pozytywnej konstatacji dopuszczalne było przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków oraz stron na okoliczność dokonania tych czynności, w tym zawarcia porozumienia co do spłaty długów J. S. (1) przez Z. K., względem (...) S.A. w upadłości. Strona powodowa wnioskowała powyższe dowody też na okoliczność wykonania zawartych umów, a w tym ostatnim zakresie nie ma żadnych zakazów dowodowych. Natomiast oddalenie składanych wniosków dowodowych, w tym również z dokumentów, nierozważenie faktów wynikających z przeprowadzonych dowodów, w tym w zakresie wskazywanej sekwencji zdarzeń, a następnie zarzucanie powodowi, iż nie udowodnił istotnych okoliczności jest niekonsekwentne i niezrozumiałe. Trudno natomiast podzielić tezę co do potencjalnego spowodowania przewlekłości, poprzez dowody wnioskowane już w pozwie. Dlatego też zarzuty naruszenia art. 217 § 1 k.p.c. i art. 227 k.p.c. należało uznać za trafne. Taki, niewłaściwy sposób rozumienia /wykładni/ art. 527 k.c. doprowadził do sytuacji, iż Sąd I instancji przyjął w sposób dowolny, nie poparty analizą przeprowadzonych dowodów, brak istnienia wierzytelności podlegających ochronie, co w konsekwencji spowodowało, iż nie rozważał w ogóle wszystkich pozostałych przesłanek art. 527 k.c.

W tej sytuacji należało uznać, iż Sąd Okręgowy nie rozpoznał w ogóle istoty sprawy, zaś nierozważenie przesłanek przedmiotowego roszczenia, czyniło niemożliwym wydanie przez Sąd Apelacyjny wyroku reformatoryjnego. Odnoszenie się do pozostałych zarzutów apelacyjnych jest w tej sytuacji przedwczesne. Skutkowało to na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Ponownie rozpoznając sprawę, Sąd Okręgowy przeprowadzi ponownie postępowanie, rozważy jego wyniki, dokonując klarownych ustaleń faktycznych i oceni spełnienie przesłanek skargi pauliańskiej, stosownie do treści art. 527 i nast. k.c. Sąd winien mieć na uwadze, niezależnie od wyników postępowania, iż skoro sentencja wyroku uwzględniającego powództwo powinna określać wierzytelność, która podlega ochronie, pod względem podmiotowym i przedmiotowym, to oznacza, iż na powodzie ciąży obowiązek wskazania tej wierzytelności w żądaniu pozwu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.02.2015 r., V CSK 305/14, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5.06.2002 r., II CKN 1336/00, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.09.2003 r., II CK 10/02, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.10.2010 r., I CSK 594/09). Ochrona pauliańska nie może być abstrakcyjna, a zatem dotyczyć dowolnych zobowiązań danego dłużnika, musi służyć ochronie konkretnie wskazanej przez powoda wierzytelności. W niniejszej sprawie Z. K. w uzasadnieniu pozwu wymienił trzy umowy pożyczki, których według swych twierdzeń udzielił pozwanemu: z dnia 11.02.2011r., z dnia 4.04.2011 r. i z dnia 21.04.2011 r., a których ochronę ma zapewnić przedmiotowa skarga. Przewodniczący w trybie art. 130 § 1 k.p.c., ani potem Sąd /pod rygorem z art.177 § 1 pkt. 6 k.p.c./ nie wezwał go jednak do sprecyzowania pozwu stosownie do powyższych wymogów, mimo że roszczenie zawarte w pkt.1. petitum pozwu zawiera jedynie żądanie uznania wskazanej tam czynności za bezskuteczną względem powoda. Skoro przy tym wierzytelności zostały czytelnie podane w uzasadnieniu pozwu, a ich tożsamość nie budzi wątpliwości, brak było zdaniem Sądu Apelacyjnego, podstaw do oddalenia powództwa z przyczyn jedynie formalnych, z uwagi na niewłaściwe sprecyzowanie żądania w punkcie 1. pozwu. Dlatego też Sąd winien przy ponownym rozpoznaniu sprawy zobowiązać powoda do prawidłowego sprecyzowania roszczenia, pod stosownym rygorem, a następnie je rozpoznać w płaszczyźnie art. 527 i następnych k.c.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. art. 108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.