Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 28 października 2013 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach Wydział II Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący:

Sędziowie: SSO Teresa Kołbuc

SSO Monika Kośka

SSO Beata Piwko (spr.)

Protokolant: sekr. sądowy Agnieszka Baran

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 października 2013 r. sprawy

z wniosku D. P.

z udziałem H. P., R. Z., K. T. (1), T. R.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji uczestniczki T. R.

od postanowienia Sądu Rejonowego w Pińczowie

z dnia 22 listopada 2012 r. sygn. akt I Ns 373/12

postanawia: uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Busku – Zdroju pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postepowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 475/13

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 22 listopada 2012r. w sprawie I Ns 373/12 Sąd Rejonowy w Pińczowie stwierdził, że spadek po A. Z., zmarłej dnia 19 maja 1981r. na podstawie testamentu sporządzonego w dniu 24 lutego 1981r. nabyła córka D. P. i zięć H. P. po ½ części każde z nich wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym.

Sąd Rejonowy ustalił stan faktyczny, z którego wynika, że A. Z. w dacie śmierci była wdową i miała czworo dzieci: D. P., R. Z., J. Z. i K. T. (2). K. T. (2) zmarła w dniu 23 stycznia 2005r., pozostawiając dwoje dzieci: T. R. i K. T. (1). J. Z. zmarła w dniu 4 lipca 2012r. jajko bezdzietna panna. W dniu 24 lutego 1981r. A. Z. sporządziła w Urzędzie Miasta i Gminy D. testament, w którym do spadku powołała córkę D. P. i jej męża H. P.. Testament ten został otwarty i ogłoszony w Państwowym Biurze Notarialnym w M. w dniu 3 maja 1984r., o czym powiadomieni zostali wszyscy spadkobiercy.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał zasadność wniosku D. P., która domagała się stwierdzenia nabycia spadku po A. Z. zgodnie z treścią pozostawionego przez nią testamentu. Sąd Rejonowy podkreślił, że testament sporządzony został zgodnie z obowiązującymi w dacie jego spisania przepisami i nie zachodzi żadna z okoliczności wskazanych w art. 945 § 1 k.c., skutkująca uznaniem go za nieważny. Stwierdził ponadto, że spadkobiercy w3 nim powołani spełniają kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, bowiem zgodnie z ich oświadczeniami pracowali oni we własnym gospodarstwie rolnym oraz w gospodarstwie spadkodawczyni.

Postanowienie powyższe zaskarżyła apelacją T. R.. Zarzuciła naruszenie art. 232 k.p.c. poprzez przyjęcie, że wnioskodawczyni udowodniła ważność testamentu oraz art. 233 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, przejawiające się w oparciu ustaleń faktycznych na nieważnym testamencie, sporządzonym pod wpływem błędu; brak wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału oraz oddalenie wniosku dowodowego w postaci aktu własności spadkodawczyni. Uczestniczka wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu, a także zasądzenie kosztów postępowania za obie instancje.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja prowadzi do uchylenia zaskarżonego postanowienia.

Na wstępie zaznaczyć należy, że w sprawie zastosowanie znajdują przepisy obowiązujące w dacie otwarcia spadku, tj. 19 maja 1981r., zgodnie bowiem z podstawową zasadą prawa spadkowego o zastosowaniu określonych przepisów decyduje data śmierci spadkodawcy. W myśl art. 924 k.c. spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. W tym okresie obowiązywały szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Należy tutaj wspomnieć, że przepisy dotyczące ograniczenia kręgu spadkobierców, którzy dziedziczą wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne, zostały uchylone z dniem 14 lutego 2001r. na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001r. (sygn. akt. P 4/99). Rozstrzygnięto w nim, że przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych nie są zgodne z Konstytucją RP. Jeżeli zgon spadkodawcy miał miejsce przed dniem wejścia w życie wyroku TK (przed 13 lutego 2011r.), szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych znajdą zastosowanie do ustalenia spadkobierców. Stosownie do art. 926 § 1 k.c. powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W dacie otwarcia spadku po A. Z. obowiązywał skreślony na mocy ustawy z 28 lipca 1990r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) przepis art. 1065 k.c., sankcjonujący ograniczenia w zakresie testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. Przepis ten stanowił w § 3, że jeżeli gospodarstwo rolne zostało przeznaczone w testamencie osobie nie odpowiadającej wymaganiom przewidzianym w paragrafach poprzedzających, dziedziczą je spadkobiercy ustawowi. Z powyższego wynika, że Sąd Rejonowy winien był zbadać kwalifikacje spadkobierców do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Postępowanie w tym zakresie nie mogło ograniczyć się jedynie do uwzględnienia oświadczeń wnioskodawczyni, że ona i jej mąż pracowali w gospodarstwie rolnym. Szczególne przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego wprowadzał art. 1059 k.c. W myśl tego art. w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku (§ 1) dzieci spadkodawcy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie; w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni; w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców; w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół albo w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy. Bliżej przesłanki wymienione w art. 1059 pkt 2-4 k.c. określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 89, poz. 519 z późn. zm.). Przygotowanie zawodowe do produkcji rolnej (art. 1059 pkt 2 k.c.) konkretyzuje § 1 wymienionego rozporządzenia w następujący sposób: "Spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli: 1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej; 2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończenia studiów daje przygotowania do prowadzenia produkcji rolnej; 3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne albo 4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres przynajmniej roku". Z kolei przesłankę trwałej niezdolności do pracy (art. 1059 pkt 4 k.c.) określa § 3 ww. rozporządzenia, stanowiąc, iż spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli: osiągnęli wiek - kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania lub zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

Niezbadanie kwalifikacji spadkobierców do dziedziczenia gospodarstwa rolnego skutkuje uznaniem nierozpoznania przez Sąd I instancji istoty sprawy.

Dodatkowo Sąd Okręgowy podkreśla, że w sprawie I Ns 98/07 (poprzednia sygn. Ns 201/86) Sądu Rejonowego w Miechowie toczyło się już postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po A. Z., umorzone postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2012r. Z analizy dowodów zgromadzonych w tej sprawie wynika, że spadkodawczyni A. Z.była właścicielką jeszcze innego majątku niż ten, którym rozporządziła w testamencie. Koniecznym zatem jest zbadanie tej okoliczności. Sąd Rejonowy musi przeprowadzić dowód z dokumentów zawartych w aktach sprawy I Ns 98/07, w szczególności z dokumentu w postaci postanowienia Sądu Powiatowego w Kazimierzy Wielkiej z dnia 22 grudnia 1972r. w sprawie Ns 340/72 (k. 30-31 akt sprawy I Ns 98/07) celem ustalenia charakteru rozrządzeń testamentowych A. Z., bowiem możliwym jest, że stanowią one zapis w rozumieniu przepisów k.c. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 kwietnia 2009r. II CSK 637/08 w sprawie (lex 610215) wskazał, że nieprecyzyjność dyspozycji spadkodawcy zawartych w testamencie nie przesądza jego nieważności. Pociąga natomiast za sobą konieczność dokonania wykładni, ustalenia treści dokonanych w nim rozrządzeń z uwzględnieniem reguł określonych w art. 948 § 1 i 2 k.c. Sąd I instancji winien był więc przede wszystkim zbadać treść testamentu stosownie do wytycznej co do reguł interpretacyjnych zawartej w art. 948 k.c. (,,testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy; jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść”), ewentualnie zaś – po dokonaniu ustaleń co do składników spadku – ustalenia te rozważyć poprzez pryzmat treści art. 961 k.c. (,,jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów”). Tylko stan rzeczy z chwili sporządzenia testamentu, który oceniał i uwzględniał sam testator, jest miarodajny dla wykładni jego oświadczenia na podstawie art. 961 k.c. i tylko w ten sposób można zapewnić możliwe najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 k.c.) – tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 23 stycznia 2008r. sygn. V CSK 378/07 (lex 515714). Przywołać w tym miejscu należy również pogląd tego Sądu, wyrażony w postanowieniu z dnia 28 października 1997r. w sprawie I CKN 276/97 (OSNC 1998/4/63), wskazujący, że przy ocenie, czy przedmiot przeznaczony w testamencie określonej osobie wyczerpuje prawie cały spadek, uwzględnieniu podlegają w zasadzie jedynie przedmioty (prawa) należące do spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu. Jeżeli jednak spadkodawca zadysponował przedmiotem nie należącym do niego lub w chwili sporządzenia testamentu zaliczał do swego majątku przedmioty, które mu nie przysługują, także one powinny być uwzględniane przy wspomnianej ocenie.

Ubocznie wskazania wymaga, że zarzut nieważności testamentu, do którego sprowadzały się zarzuty apelacji, jako spóźniony nie podlegał badaniu w postępowaniu apelacyjnym. Zgodnie bowiem z treścią art. 945 § 2 k.c. na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Okręgowy na zasadzie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania.

Rozpoznając sprawę ponownie, Sąd I instancji uwzględni wskazane powyżej aspekty i przeprowadzi postępowanie dowodowe na okoliczność składników majątku wchodzącego w skład spadku po A. Z., ustalenia, czy wszystkie one stanowią gospodarstwo rolne, a także kwalifikacji spadkobierców do jego dziedziczenia.