Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 marca 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Dariusz Limiera

Sędziowie: SA Lilla Mateuszczyk (spr.)

del. SO Bożena Rządzińska

Protokolant: st. sekr. sąd. Julita Postolska

po rozpoznaniu w dniu 15 marca 2017 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W.

przeciwko Instytutowi Centrum (...) w Ł.

o zapłatę

na skutek apelacji strony pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 28 kwietnia 2016 r. sygn. akt I C 1868/15

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza od (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. na rzecz Instytutu Centrum (...) w Ł. kwotę 3.600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

2.  zasądza od (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. na rzecz Instytutu Centrum (...) w Ł. kwotę 5.400 (pięć tysięcy czterysta) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

I A Ca 1200/16

UZASADNIENIE

(...) Spółka z o.o. w W. wystąpiła w dniu 25 listopada 2015 r. z pozwem przeciwko Instytutowi : Centrum (...)” w Ł. żądając bądź wydania przez stronę pozwaną towarów wskazanych w pozwie, a dostarczonych jej przez stronę powodową w kwietniu i maju 2012 r., za które należność przez stronę pozwaną nie została uiszczona, bądź zapłaty kwoty 117.773,62 zł., na którą składa się kwota 114.608,52 zł. stanowiąca ekwiwalent pieniężny spełnionego na rzecz strony pozwanej świadczenia i kwota 3.165,10 zł. z tytułu odsetek skapitalizowanych za czas od dnia 21 lipca 2015 r., tj. od dnia doręczenia stronie pozwanej oświadczenia o odstąpieniu od umowy sprzedaży do dnia 24 listopada 2015 r., tj. dnia poprzedzającego złożenie pozwu. Jako podstawę prawną swoich roszczeń strona powodowa powołała art. 494 kc wyjaśniając, że ostatecznie, wobec zużycia dostarczonych towarów przez stronę pozwaną w toku jej działalności, przedmiotem sporu jest odszkodowanie należne stronie powodowej, zgodnie z treścią tego przepisu, w związku z odstąpieniem przez nią od umowy sprzedaży po upływie terminu wyznaczonego stronie pozwanej na zapłatę należności.

Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2016 r., zasądził od strony pozwanej na rzecz strony powodowej całą dochodzoną kwotę 117.773,62 zł. wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 25 listopada 2015 r., tj. od dnia złożenia pozwu do dnia zapłaty oraz kwotę 9.523 zł. tytułem zwrotu kosztów procesu.

Stan faktyczny sprawy, stanowiący podstawę rozstrzygnięcia, nie był sporny między stronami. Zasadnicze jego ustalenia, poczynione przez Sąd Okręgowy, były następujące:

Strona pozwana nie uiściła należności za dostarczone jej przez stronę powodową w 2012 r. produkty medyczne. Wytoczone przez stronę powodową powództwo o zapłatę tej należności zostało oddalone prawomocnym już wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 27 lutego 2015 r. ze względu na skutecznie podniesiony przez stronę pozwaną zarzut przedawnienia roszczenia o zapłatę (sygn. I C 975/14 Sądu Okręgowego w Łodzi). W dniu 30 czerwca 2015 r. strona powodowa wezwała stronę pozwaną do zapłaty tej należności pod rygorem odstąpienia od zawartych przez strony umów, a wobec jej nie uiszczenia, w piśmie z dnia 15 lipca 2015 r., złożyła oświadczenie o odstąpieniu od zawartych przez strony w 2011 r. umów o dostawę produktów medycznych w części dotyczącej zobowiązań wynikających z objętych sporem faktur. Jednocześnie strona powodowa wezwała stronę pozwaną do zapłaty na jej rzecz kwoty 114.608,52 zł. jako równowartości jej nie zrealizowanego świadczenia wzajemnego oraz kwoty 9.306.84 zł. z tytułu odsetek za opóźnienie w zapłacie.

W przedstawionym wyżej stanie faktycznym sprawy, Sąd Okręgowy za nieuzasadniony uznał zarzut strony pozwanej, twierdzącej, że wystąpienie z niniejszym powództwem zmierza do obejścia przepisów o przedawnieniu roszczeń.

Sąd wskazał, że strona powodowa nie realizuje obecnie roszczenia o zapłatę ceny za dostarczone towary, ale roszczenie wywodzone z art. 494 kc, niezależne od roszczeń wynikających ze stosunku umownego, którego źródłem jest odstąpienie od umowy kształtujące między stronami nowy stan prawny: z chwilą odstąpienia od umowy przestaje ona strony wiązać ze skutkiem ex tunc, co oznacza, że żadna ze stron nie może już dochodzić roszczeń wywodzonych z umowy, a jedynie może wywodzić roszczenia przewidziane w art. 494 kc. Roszczenia te przedawniają się na zasadach ogólnych, a bieg terminu ich przedawnienia rozpoczyna się od daty wezwania do spełnienia świadczenia (art. 455 kc).

Występując z roszczeniem wywodzonym z art. 494 kc strona powodowa wykazała wypełnienie wszystkich przesłanek warunkujących skuteczność odstąpienia od umowy, wymienionych w art. 491 § 1 kc, w tym także przesłankę pozostawania w zwłoce przez stronę pozwaną w spełnieniu jej świadczenia (zapłaty należności). Zdaniem Sądu – stanu zwłoki w spełnieniu świadczenia nie wyłącza fakt przedawnienia roszczenia ze stosunku umownego. Skutkiem przedawnienia jest przekształcenie się zobowiązania do zapłaty w zobowiązanie naturalne, co oznacza tylko tyle, że wierzyciel nie może domagać się przymusu państwowego w realizacji tego świadczenia. Świadczenie to zatem nie wygasa, a na dłużniku nadal spoczywa obwiązek jego spełnienia. Stąd też nie można przyjąć, by wskutek przedawnienia roszczeń ze stosunku umownego, doszło do przekreślenia możliwości dochodzenia innych roszczeń wynikających ze zwłoki dłużnika, w tym także roszczeń wynikających z odstąpienia od umowy.

Zdaniem Sądu, zachowanie strony powodowej nie może być traktowane jako nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 kc, w sytuacji bowiem, gdy strona pozwana nie wypełniła swoich obowiązków wynikających z umowy wzajemnej, strona powodowa, która swoje zobowiązania z tej umowy wypełniła, może podejmować wszelkie dopuszczalne prawem działania celem zaspokojenia przysługujących jej praw, realizując w ten sposób społeczno-gospodarczy cel umów wzajemnych.

Nie można również przyjąć, by działanie strony powodowej pozostawało w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, na zasady te nie może bowiem powoływać się podmiot, który sam postępuje wbrew tym zasadom.

Za nieuzasadniony uznał Sąd podniesiony przez stronę pozwaną zarzut rzeczy osądzonej opisany w art. 199 § 1 pkt 2 kpc. Zgodnie z jego treścią zarzut ten jest skuteczny, gdy zachodzi tożsamość roszczenia, czyli jego podstawy faktycznej i prawnej oraz tożsamość stron. Tymczasem przedmiotem rozpoznania sprawy sygn. I C 975/14 Sądu Okręgowego w Łodzi było roszczenie o zapłatę należności za dostarczone towary, zaś przedmiotem roszczenia w sprawie niniejszej jest zwrot świadczenia z umowy wzajemnej na podstawie art. 494 kc. Nie może więc być mowy o tożsamości roszczeń.

Z tych przyczyn Sąd Okręgowy uznał żądanie pozwu za uzasadnione.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 kpc – zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu.

Od wyroku Sądu Okręgowego strona pozwana złożyła apelację. Wniosła o zmianę orzeczenia poprzez odrzucenie pozwu lub oddalenie powództwa w całości, bądź o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, zarzucając naruszenie:

- art. 199 § 1 pkt 2 kpc przez jego niezastosowanie, mimo że sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami została już prawomocnie osądzona,

- art. 102 kpc przez jego niezastosowanie mimo zaistnienia przesłanek do nieobciążania strony pozwanej kosztami procesu,

- art. 494 w zw. z art.. 491 § 1 kc przez niewłaściwe ich zastosowanie, choć odstąpienie przez stronę powodową od umowy nie było dopuszczalne, gdyż strona pozwana, w chwili tego odstąpienia, nie pozostawała już w zwłoce z zapłatą, ze względu na wcześniejsze prawomocne oddalenie powództwa strony powodowej o zapłatę z powodu przedawnienia,

- art. 5 kc przez błędne uznanie, że strona powodowa nie nadużywa swoich praw podmiotowych, choć odstąpienie od umowy i żądanie zapłaty należności po uprawomocnieniu się orzeczenia oddalającego powództwo wynikające z tej samej podstawy faktycznej, jednakże oparte na innej podstawie prawnej, należy potraktować jako próbę obejścia prawa, niezgodną ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.

Sąd Apelacyjny zważył:

Apelację strony pozwanej uznać należało za uzasadnioną.

Przy niespornym stanie faktycznym, do rozstrzygnięcia pozostała kwestia prawna: czy po upływie terminu przedawnienia roszczenia strony powodowej o zapłatę należności za dostarczony towar (skutecznie podniesionego w toku sprawy sygn. I C 975/14), służyło jej prawo do odstąpienia od umowy w trybie art. 491 § 1 kc z powołaniem się na zwłokę w wykonaniu świadczenia wzajemnego strony pozwanej (zapłaty należności). Strona pozwana kwestionowała w toku procesu i w apelacji fakt pozostawania w zwłoce z zapłatą w związku z upływem terminu przedawnienia roszczenia o zapłatę. Sąd Apelacyjny pogląd ten podziela.

Wskutek przedawnienia roszczenia o zapłatę, zobowiązanie strony pozwanej do zapłaty należności przekształciło się w zobowiązanie naturalne, niemożliwe do zrealizowania przy pomocy przymusu państwowego, a to oznacza brak możliwości skutecznego żądania tej zapłaty.

Odstąpienie od umowy ze względu na zwłokę jednej ze stron umowy z punktu widzenia możliwości zastosowania przymusu państwowego, skuteczne jest tylko do czasu upływu terminu przedawnienia roszczenia o zapłatę ceny. Dokonane przez stronę powodową odstąpienie od zawartej przez strony umowy mogło ewentualnie odnieść skutek tylko dla dobrowolnego zwrotu przez stronę pozwaną sprzedanych towarów, nie ulega bowiem przedawnieniu uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej. W wypadku jednak, gdy nastąpiło przekształcenie roszczenia o zapłatę w roszczenie naturalne, dla realizacji powództwa, tj. zastosowania przymusu państwowego, nie można już przyjąć, że strona pozwana pozostaje w zwłoce z zapłatą ceny w rozumieniu art. 491 kc. W takiej sytuacji bowiem, przesłanką rozstrzygnięcia jest skuteczność odstąpienia przez powódkę od umowy ze względu na zwłokę jednej ze stron umowy z punktu widzenia możliwości zastosowania przymusu państwowego. Należało więc przyjąć, że nie zachodziła w objętym sporem przypadku podstawowa przesłanka wynikająca z art. 491 kc do odstąpienia przez stronę powodową od zawartej przez strony umowy sprzedaży, tj. pozostawania przez kupujących w zwłoce z zapłatą reszty ceny

Przedstawiony wyżej pogląd utrwalony był w doktrynie jeszcze przed wejściem w życie kodeksu cywilnego, gdzie podniesiono, że „jeżeli wierzyciel chce odstąpić od umowy musi to uczynić w pewnym czasokresie. Nie bez znaczenia jest tu także to, że przedawnieniu, względnie prekluzji, ulegają roszczenia o spełnienie świadczenia. Ponieważ terminy przedawnienia, jak i prekluzji tych roszczeń mogą rozpocząć bieg, a nawet całkowicie upłynąć zanim wierzyciel skorzysta z prawa odstąpienia od umowy wzajemnej, w sytuacji takiej bezprzedmiotowe może się stać dla wierzyciela i samo prawo odstąpienia od umowy wzajemnej” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2016 r. II CSK 67/15, Legalis nr 1433138).

Podobne stanowisko zajął w komentarzu do art. 491 kc O.: „w przypadku przedawnienia roszczenia z umowy wzajemnej przed wyznaczeniem przez drugą stronę terminu na jej wykonanie pod rygorem nabycia prawa do odstąpienia od tej umowy, podniesienie przez stronę pozostającą w zwłoce zarzutu przedawnienia będzie ubezskuteczniało wyznaczenie dodatkowego terminu, a tym samym uniemożliwiać będzie nabycie uprawnienia do odstąpienia od umowy”. Podobnie G. w komentarzu do tego przepisu (L.).

Zatem – wobec nie wystąpienia koniecznej przesłanki art. 491 § 1 kc, warunkującej skuteczność odstąpienia od umowy, czyli zwłoki strony pozwanej w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, powództwo o zwrot wzajemnego świadczenia wywodzone z treści art. 494 kc uznać należało za nieuzasadnione. Z tej przyczyny Sąd Apelacyjny, uznając apelację strony pozwanej za uzasadnioną, zmienił, na podstawie art. 386 § 1 kpc, zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił i na podstawie art.98 kpc zasądził od strony powodowej na rzecz strony pozwanej zwrot poniesionych kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

Dodatkowo tylko podnieść trzeba, że za nieuzasadniony uznał Sąd Apelacyjny podniesiony w apelacji zarzut rzeczy osądzonej. Wbrew twierdzeniom strony pozwanej, nie można przyjąć, by przedmiotem sprawy niniejszej, toczącej się o zwrot świadczenia wzajemnego na podstawie art. 494 kc i sprawy sygn. I C 975/14, której przedmiotem było roszczenie o zapłatę należności na podstawie art. 535 kc, zachodziła tożsamość roszczeń.