Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 września 2016 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, XVII Wydział Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
w składzie:

po rozpoznaniu 9 września 2016 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z odwołania (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W.

przeciwko Prezesowi Urzędu Transportu Kolejowego

z udziałem (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W.

o udostępnienie infrastruktury kolejowej

na skutek odwołania (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. od decyzji Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego z 12 grudnia 2014 r. Nr (...)

1.  oddala odwołanie;

2.  zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego kwotę 360 (trzysta sześćdziesiąt) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

3.  zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 377 (trzysta siedemdziesiąt siedem) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

SSO Małgorzata Perdion-Kalicka

Sygn. akt XVII AmK 8/15

UZASADNIENIE

Decyzją z 12 grudnia 2014 r. o Nr (...) Prezes Urzędu Transportu Kolejowego (dalej Prezes UTK) działając z urzędu w sprawie zawarcia między spółką (...) S.A. z siedzibą w W. (dalej: (...), Przewoźnik) a spółką (...) S.A. z siedzibą w W. (dalej: (...), Zarządca) – zwanymi dalej Stronami, umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej do przewozu osób, ustalił jej warunki na rozkład jazdy pociągów obowiązujący od 14 grudnia 2014 r. do 12 grudnia 2015r. Decyzja zastępująca umowę pomiędzy (...) a zarządcą infrastruktury (...) regulowała szczegółowo obowiązki i uprawnienia stron, w tym między innymi warunki udostępniania oraz korzystania z infrastruktury kolejowej, opłaty za korzystanie z infrastruktury kolejowe i inne opłaty i rozliczenia w tym także terminy i sposoby uiszczania opłat i innych zobowiązań finansowych, określała jednostki organizacyjne Zarządcy i Przewoźnika oraz stanowiska wyznaczone do współpracy, precyzowała też zasady dokumentowania świadczonych usług. Integralną część Decyzji stanowiły załączniki i dokumenty w niej wymienione. Decyzji nadano rygor natychmiastowej wykonalności.

W uzasadnieniu Decyzji Prezes wskazał, iż na skutek bezskutecznego upływu wyznaczonego na 17 listopada 2014 r. terminu na zakończenie negocjacji, korzystając
z uprawnienia wynikającego z treści art. 29 ust. 1i ustawy z dnia 28 marca 2003 r.
o transporcie kolejowym (tj. Dz.U. z 2013, poz. 1594, dalej jako u.t.k.) oraz ze względu na brak porozumienia między stronami spełnione zostały warunki do określenia niezbędnych warunków umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej w drodze decyzji.

Prezes UTK wskazał ponadto, iż przedmiotowa decyzja zawiera wszystkie postanowienia samodzielnie uzgodnione przez strony w negocjacjach, przy czym niektóre zapisy negocjowanej umowy zostały usunięte a inne w szerszy sposób uregulowane, zaś kwestie sporne między stronami, Organ poddał pod rozstrzygnięcie. Wskazał nadto, iż podczas analizy zapisów umowy proponowanych przez (...), Prezes UTK brał pod uwagę, czy ustalenia te nie naruszają przepisów prawa, a także jaki jest ich wpływ na sytuację stron i dobro rynku kolejowego.

Powyższą Decyzję w części dotyczącej ustalenia treści § 1 pkt 4 oraz § 15 ust. 6 umowy zaskarżyła (...) S.A., wnosząc o zmianę przedmiotowej decyzji w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez:

- wykreślenie z § 1 pkt 4 in fine sformułowania „stanowiący wzorzec umowy
w rozumieniu art. 384-385 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r. poz. 121) zwanej dalej „Kodeksem cywilnym” lub „k.c.” dostępny na stronie internetowej (...) ”,

- wykreślenie z § 15 ust. 6 in fine sformułowania „Zapłata kar umownych nie pozbawia Stron prawa do dochodzenia odszkodowania – w granicach określonych przepisami Kodeksu cywilnego – przewyższającego wysokość zastrzeżonych kar”,

ewentualnie o jej uchylenie w zaskarżonym zakresie.

Dodatkowo (...) wniosła o zasądzenie od pozwanego Prezesa UTK na jej rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Na podstawie art. 479 ⁷⁴ k.p.c. odwołujący wniósł o wstrzymanie wykonania zaskarżonej decyzji do czasu merytorycznego rozstrzygnięcia odwołania.

Zaskarżonej decyzji zarzucono:

I.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 32 ust. 1-2 u.t.k., art. 35 pkt 6 u.t.k. oraz § 8 rozporządzenia Ministra Infrastruktury i Rozwoju z 5 czerwca 2014 r. w sprawie warunków dostępu i korzystania z infrastruktury kolejowej (Dz.U. z 2014, poz. 788, dalej - rozporządzenie MIR) w zw. z art. 384, 384 ¹ i 385 k.c. poprzez ich błędną wykładnię
i przyjęcie, że opracowany przez zarządcę regulamin, o którym mowa w art. 32 u.t.k. „stanowi wzorzec umowy w rozumieniu art. 384 - 385 KC”, podczas gdy przywołane przepisy u.t.k. oraz Rozporządzenia MIR w sposób odmienny regulują sposób opracowywania, treść i tryb ogłaszania regulaminu i – jako stanowiące lex specialis – wyłączają w przedmiotowym zakresie możliwość stosowania odnośnych przepisów k.c.;

II.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 29 ust. 1i u.t.k. oraz § 9 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia MIR w zw. z art. 483 § 1 k.c. oraz w zw. z art. 15-18 i art. 11 w zw. z zał. I do rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2007 r. dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym (dalej – rozporządzenie 1371/2007) poprzez ich błędną wykładnię i przyjęcie, iż Prezes UTK jest uprawniony do rozszerzania odpowiedzialności stron ponad zastrzeżone w umowie kary umowne, mimo że strony, na wypadek określonych naruszeń umowy (decyzji), przyjęły sposób regulowania odpowiedzialności na podstawie szerokiego katalogu kar umownych, zaś odpowiedzialność przewoźnika względem pasażerów jest zasadniczo limitowana przepisami rozporządzenia 1371/2007;

III.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 6 k.p.a. w zw. z art. 10 ust. 1 pkt 1
i art. 13 ust. 1 pkt 6c oraz art. 29 ust. 1i u.t.k. w zw. z art. 32 ust. 1-2 u.t.k., art. 35 pkt 6 u.t.k.
i § 8 Rozporządzenia MIR oraz w zw. art. 384, 384 ¹ i 385 k.c. poprzez przekroczenie ustawowych kompetencji organu administracji publicznej i orzeczenie, że opracowany przez zarządcę regulamin, o którym mowa w art. 32 u.t.k. „stanowi wzorzec umowy w rozumieniu art. 384 - 385 KC”, podczas gdy przepisy art. 13 ust. 1 pkt 6c oraz art. 29 ust. 1i u.t.k. uprawniają Prezesa UTK jedynie do sprawowania nadzoru nad zawieraniem umów
o udostępnienie infrastruktury kolejowej, nie zaś do przesądzania – w treści decyzji zastępującej umowę – o charakterze prawnym regulaminu, o którym mowa w art. 32 u.t.k.

W uzasadnieniu odwołania Powód wskazał, iż co do zasady nie kwestionuje uprawnienia Prezesa UTK do wydania decyzji w sprawie udostępnienia infrastruktury kolejowej zastępującej umowę pomiędzy Przewoźnikiem a Zarządcą, jednakże kwestionuje nieograniczoną swobodę Organu w tym zakresie.

Podniósł, iż niezależnie od charakteru prawnego regulaminu, który zdaniem Powoda stanowi wewnętrzny akt zarządcy infrastruktury kolejowej, wiążący w określonym zakresie wszystkich przewoźników kolejowych, to nie znajdują do niego zastosowania przepisy art. 384-385 k.c. Wbrew twierdzeniom Pozwanego, mimo iż oparty jest on na konstrukcji wzorca umownego, to nie stanowi wzorca umownego sensu stricto, o którym mowa w art. 384 § 1 k.c. Zdaniem (...) przepisy u.t.k. w sposób odmienny od przepisów k.c. regulują kwestie przedmiotowego regulaminu, a regulacja ta jest wyczerpująca i całościowa, i jako lex specialis w całości wyłącza możliwość stosowania przytoczonych przez Prezesa UTK art. 384, 384 ¹ i 385 k.c.

Możliwości stosowania normy wynikającej z art. 385 § 1 k.c., sprzeciwia się w ocenie Powoda przede wszystkim zasada równego (niedyskryminacyjnego) traktowania wszystkich przewoźników kolejowych. Regulamin jest bowiem w tym kontekście dokumentem, od którego nie jest możliwe wprowadzanie odstępstw na rzecz żadnego z podmiotów, gdyż mogłoby to prowadzić do nierównego ukształtowania sytuacji poszczególnych przewoźników. Stanowi on zatem akt nadrzędny w stosunku do umowy, do którego muszą się stosować wszyscy przewoźnicy i zarządca w taki sam sposób.

Pozostawienie na końcu § 1 pkt 4 Decyzji sformułowania „stanowiący wzorzec umowy w rozumieniu art. 384-385 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r. poz. 121) zwanej dalej „Kodeksem cywilnym” lub „k.c.” dostępny na stronie internetowej (...) ” może jedynie, zdaniem (...) wprowadzać w błąd w zakresie możliwości stosowania tych przepisów do regulaminu, o którym mowa w art. 32 u.t.k.

Dodatkowo, Powód podkreślił, iż dodanie powyższego sformułowania zostało dokonane z przekroczeniem ustawowych kompetencji tego organu. Przepisy u.t.k. uprawniają bowiem Prezesa UTK jedynie do sprawowania nadzoru nad zawieraniem umów
o udostępnienie infrastruktury kolejowej i ewentualnie do wydania decyzji zastępującej umowę o takie udostępnienie, nie zaś do przesądzania o charakterze prawnym regulaminu,
o którym mowa w art. 32 u.t.k. Nie sposób uznać, zdaniem (...), aby przepis art. 29 ust. 1i u.t.k. dawał Prezesowi UTK uprawnienie do dokonywania wiążącej strony wykładni prawa w zakresie charakteru prawnego regulaminu, a tym bardziej do czynienia tego na gruncie umowy (decyzji) o udostępnianie infrastruktury kolejowej.

Odnośnie zarzutu II, Powód stoi na stanowisku, że strony powinny się rozliczać albo
w oparciu o kary umowne, albo na zasadach ogólnych. Postanowienia § 15 pkt 6 ab initio oraz in fine pozostają ze sobą w sprzeczności. Skoro bowiem obowiązującą formą odszkodowań mogą być kary umowne, to strony nie powinny już mieć możliwości dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych.

Zaznaczył, że rozbudowany system kar umownych powstał na skutek postulatów składanych przez przewoźników w zakresie uproszczenia zasad rozliczania się z zarządcą na wypadek niedotrzymania warunków umowy. Powód nie widzi zatem celu dla wprowadzania rozbudowanego systemu kar umownych przy jednoczesnym pozostawieniu sobie przez przewoźników możliwości dochodzenia roszczeń na zasadach ogólnych. Wskazał także, że przepisu rozporządzenia 1371/2007 wprowadzają limitowaną odpowiedzialność przewoźników względem pasażerów, natomiast odpowiedzialność stron umowy (decyzji)
w przedmiotowej sprawie, mimo zastrzeżonych kar umownych, byłaby niczym nie ograniczona.

W odpowiedzi na odwołanie Prezes Urzędu Transportu Kolejowego wniósł o oddalenie w całości odwołania (...), oddalenie wniosku o wstrzymanie wykonalności decyzji, przeprowadzenie dowodów z dokumentów znajdujących się w aktach administracyjnych sprawy na okoliczności wskazane w odpowiedzi na odwołanie oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych z uwzględnieniem nakładu pracy radcy prawnego, charakteru i szczególnego stopnia zawiłości sprawy.

Odnosząc się do zarzutu I i III Prezes UTK podtrzymał wyrażone w zaskarżonej decyzji stanowisko, iż regulamin przydzielania tras pociągów i korzystania z tych tras przez licencjonowanych przewoźników w ramach rozkładu jazdy, opracowany przez zarządcę stanowi wzorzec umowny w rozumieniu art. 384 k.c. Stwierdził ponadto, że regulamin spełnia przesłanki wzorca umownego.

Podkreślił, iż okoliczność konsultowania regulaminu z przewoźnikami, na którą powołuje się Powód, nie oznacza, że regulamin ten nie jest narzucany przewoźnikom przez Powoda. Konsultowanie, w ocenie Pozwanego polega jedynie na wyrażaniu opinii przez przewoźników kolejowych odnośnie treści poszczególnych zapisów regulaminu, które jednak nie są wiążące dla zarządcy infrastruktury, nie prowadzi też do ostatecznego uzgodnienia treści jego zapisów, gdyż to do Powoda będzie należała decyzja o ich ostatecznej treści. Konsultowanie treści regulaminu z przewoźnikami dotyczy zatem jedynie procesu tworzenia projektu, nie odbierając mu przy tym przymiotu bycia „opracowanym” przez zarządcę, czyli „ustalonym” jako wzorzec umowny.

Organ wskazał, że nie ma przy tym znaczenia, że zarządca infrastruktury ustalając treść regulaminu zobowiązany jest do zachowania zasady równego i niedyskryminującego traktowania wszystkich przewoźników kolejowych. Są to bowiem umowy indywidualne, personalizujące prawa i obowiązki każdego przewoźnika kolejowego z osobna. Możliwe zatem, w ocenie Prezesa UTK jest wprowadzenie zasad odmiennych dla jednego bądź kilku przewoźników, pod warunkiem, że spersonalizowane zapisy nie naruszają zasady równego
i niedyskryminującego traktowania pozostałych.

Także w zakresie udostępniania regulaminu, Prezes wskazał, że okoliczność fizycznego niedostarczania regulaminu przewoźnikom kolejowym nie przesądza o tym, że przepisy art. 384 i 384 ¹ k.c. nie znajdują zastosowania w niniejszej sprawie. Regulamin jest bowiem „dostarczany” w formie elektronicznej, tj. publikowany na stronie internetowej zarządcy
z możliwością pobrania go przez przewoźników, natomiast o tym gdzie należy go szukać są oni informowani przez samego zarządcę infrastruktury.

Pozwany nie zgodził się także z tezą Powoda, jakoby kompetencja Prezesa UTK do odmiennego niż w umowie orzekania o zasadach odpowiedzialności stron umowy była ograniczona wyłącznie do treści spornego załącznika. Wskazując na treść przepisu art. 29 ust 1i u.t.k. podkreślił, iż wynika z niej wprost, że decyzja administracyjna wydana w tym przedmiocie zastąpić ma całą umowę o udostępnienie infrastruktury kolejowej, a nie tylko jej część.

Wskazał także, iż celem regulacji zawartych w art. 29 ust. 1e-1i u.t.k. było właśnie wzmocnienie funkcji regulacyjnej Prezesa UTK nad działaniami podejmowanymi przez zarządcę i przewoźników kolejowych oraz zapobieżenie sytuacji, w której strony umowy pomimo wejścia w życie nowego rozkładu jazdy pociągów nie wiedziałyby w jaki sposób wykonywać swoje prawa i obowiązki, z uwagi na brak regulacji w tym zakresie.

W zakresie zarzutu II Prezes UTK podniósł dodatkowo, iż § 15 pkt 6 był jednym
z zapisów spornych pomiędzy Stronami. Brak wyłączenia możliwości dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonych kar umownych postulował bowiem właśnie (...). Przychylając się z jednej strony do propozycji samego Przewoźnika, Prezes UTK wprowadził zapis umożliwiający nadto dochodzenie odszkodowania w tym zakresie również dla Zarządcy.

Podkreślił jednak, iż nawet w sytuacji gdyby nie była to sporna między Stronami kwestia, to Prezes UTK uprawniony był do jej odmiennego uregulowania, mając na uwadze treść art. 29 ust. 1i u.t.k. oraz potrzeby rynku kolejowego. Możliwość dochodzenia przez podmiotu stosunku zobowiązaniowego odszkodowania przewyższającego wysokość ustalonych kar umownych daje bowiem stronom umowy wprost art. 484 § 1 k.c. Zaproponowane kary umowne przez (...) mogą bowiem okazać się niewspółmierne
w stosunku chociażby do utraconych przez Przewoźnika przychodów, co więcej wysokość kary z tytułu nienależytej realizacji rozkładu jazdy pociągów może okazać się niewystarczająca do pokrycia roszczeń pasażerów z tytułu opóźnień pociągów, jak również wywiązania się z nałożonych przepisami prawa obowiązków.

Odpowiedź na odwołanie (...) wniósł także przewoźnik kolejowy – (...) wnosząc o oddalenie odwołania w całości oraz zasądzenie od Powoda na rzecz Przewoźnika kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. W uzasadnieniu wskazał, iż zarzuty Powoda nie są trafne i nie zasługują na uwzględnienie.

Odnośnie I zarzutu (...) wskazał, iż charakter prawny Regulaminu, jako wzorca umowy został wyraźnie potwierdzony chociażby w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie, sygn. akt VI ACa 1473/13, natomiast Powód nie dostarczył żadnego argumentu uzasadniającego jego stanowisko.

Przewoźnik wskazał także na bezzasadność tezy Powoda kwestionującej Decyzję
w zakresie odpowiedzialności Zarządcy i Przewoźnika. Podkreślił, iż nie uzgodnili oni ograniczenia wzajemnej odpowiedzialności do kar umownych, zatem nie było ”wyraźnej dyspozycji stron” w tym zakresie, a także nie znajduje żadnego uzasadnienia dla stwierdzenia aby strony umowy o udostępnienie infrastruktury musiały rozliczać się albo w oparciu o kary umowne, albo na zasadach ogólnych. Wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej przenoszącej wysokość kary umownej narażałoby natomiast (...) na ryzyko poniesienia szkody, która nie zostanie naprawiona przez Powoda, nawet w razie wykazania przed sądem, że ponosił on za taką szkodę odpowiedzialność.

Odwołując się natomiast do argumentacji (...) odnośnie III zarzutu, wskazał iż kompetencja ustawowa wynikająca z art. 29 ust. 1i u.t.k. zezwala Prezesowi UTK na wydanie decyzji, zawierającej elementy, które zastępować będą postanowienia niedoszłej do skutku umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej, dlatego zarzut ten uznać należy za oczywiście bezzasadny. Zdefiniowanie w Decyzji terminu „Regulamin” poprzez odniesienie się do pojęcia „wzorca umowy, o którym mowa w art. 384-385 k.c.” stanowi, zdaniem Przewoźnika jedynie odzwierciedlenie obiektywnego charakteru prawnego przedmiotowego Regulaminu, a także odzwierciedlenie woli jednej ze stron umowy – przewoźnika kolejowego, którą Decyzja zastępuje, by miała ona właśnie takie brzmienie.

Postanowieniem z 21 kwietnia 2015 r. Sąd Okręgowy w Warszawie odmówił wstrzymania wykonania zaskarżonej Decyzji.

Na rozprawie w dniu 9 września 2016 r. strony podtrzymały dotychczasowe stanowiska, z tym, że powód przyznał, że istotnie sporna była pomiędzy stronami umowy kwestia odszkodowania przenoszącego odpowiedzialność wynikającą z kary umownej, czego domagał się (...), jednak dotyczyło to tylko jednego zakresu kar umownych, a nie wszystkich, jak o tym orzekł Prezes UTK w zaskarżonej decyzji.

Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ustalił następujący stan faktyczny:

Pomiędzy (...) prowadzone były negocjacje w sprawie zawarcia umowy o udostępnienie licencjonowanemu przewoźnikowi jakim jest (...) infrastruktury kolejowej przez zarządcę tej infrastruktury, którym jest (...). Negocjowana umowa miała dotyczyć udostępnienia infrastruktury na potrzeby przewozu osób w rozkładzie jazdy pociągów 2014/2015. Strony nie doszły jednak do porozumienia/ okoliczność bezsporna/.

7 listopada 2014 r. Prezes UTK na podstawie art. 61 § 1 i § 4 k.p.a. w zw. z art. 13 ust. 1 pkt 6c, art. 29 ust. 1i, oraz art. 14 ust. 4 ustawy u.t.k. wszczął z urzędu postępowanie administracyjne w przedmiocie zawarcia umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej do przewozu osób w rozkładzie jazdy pociągów 2014/2015 między (...), zawiadamiając o powyższym wskazane podmioty. /k. 5-7 akt adm./

Postanowieniem z 7 listopada 2014 r. Prezes UTK wyznaczył powyższym Stronom termin zakończenia negocjacji dotyczących zawarcia umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej na dzień 17 listopada 2014 r. oraz nałożył na obie strony obowiązek dostarczenia
w terminie 5 dni roboczych od otrzymania postanowienia, projektu umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej oraz aktualnych stanowisk Stron z zaznaczeniem części spornych umowy. /k. 9-11 akt adm./

Rozkład jazdy 2014/2015 wchodził w życie w nocy z 13 na 14 grudnia 2014 r. /k. 10 akt adm./

Pismem z 17 listopada (...) przesłał w odpowiedzi projekt umowy wraz
z załącznikami oraz pismo zawierające wykaz rozbieżności Stron dotyczące projektu Umowy /k. 15-89 akt adm./

Zgodnie z zobowiązaniem nałożonym na Strony przez Prezesa UTK, także (...) pismem z 17 listopada 2014 przekazał projekt umowy o udostępnienie infrastruktury kolejowej wraz z zestawieniem zapisów co do których Strony nie osiągnęły porozumienia. /k. 107-205 akt adm./

Pismem z 5 grudnia 2014 r. Prezes UTK poinformował strony, iż wyznaczył im trzydniowy termin od dnia otrzymania pisma na zgłoszenia ostatecznych oświadczeń
i stanowisk w postępowaniu administracyjnym oraz na wypowiedzenie się co do zebranych materiałów i dowodów oraz zgłoszonych żądań. W obu przypadkach doręczenie nastąpiło
w dniu 8 grudnia 2014 r. /k. 223-225 akt adm./

Po bezskutecznym upływie zakreślonego terminu, Prezes UTK 12 grudnia 2014 r. wydał Decyzję o Nr (...).

W decyzji znalazły się m.in. następujące, kwestionowane przez powoda postanowienia :

– § 1 pkt 4 zawarto definicję Regulaminu określając go jako „ Regulamin przydzielania tras pociągów i korzystania z przydzielonych tras pociągów przez licencjonowanych przewoźników kolejowych w ramach rozkładu jazdy pociągów 2014/2015 opracowany przez Zarządcę , stanowiący wzorzec umowy w rozumieniu art. 384-385 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r. poz. 121) zwanej dalej „Kodeksem cywilnym” lub „k.c.” dostępny na stronie internetowej (...) ”,

- § 15 ust. 6 „Zapłata kar umownych nie pozbawia Stron prawa do dochodzenia odszkodowania – w granicach określonych przepisami Kodeksu cywilnego – przewyższającego wysokość zastrzeżonych kar” ,

Powyżej opisany stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o przywołane dowody, zgromadzone w toku postępowania administracyjnego i sądowego. Dowody te nie były kwestionowane przez strony, a i Sąd nie znalazł podstaw, by odmówić im mocy dowodowej.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Odwołanie jest bezzasadne, w szczególności poszczególne zarzuty odwołania nie znajdują aprobaty Sądu, gdyż przy wydawaniu zaskarżonej decyzji nie doszło do naruszenia norm prawa powołanych w zarzutach.

Zasadniczo należy wskazać, że zaskarżona Decyzja znajduje podstawę prawną w treści art. 29 ust 1i u.t.k., w myśl którego Prezes UTK wydaje, po bezskutecznym upływie terminu zakończenia negocjacji, decyzję w sprawie udostępnienia infrastruktury kolejowej, która zastępuje umowę o udostępnienie infrastruktury kolejowej. Umowa o udostępnianie infrastruktury kolejowej zawarta z zarządcą infrastruktury lub zastępująca ją decyzja daje przewoźnikowi kolejowemu prawo do korzystania z przydzielonych i wyznaczonych
w rozkładzie jazdy pociągów tras pociągów i umożliwia mu korzystania z niezbędnej infrastruktury kolejowej (art. 29 ust.1 u.t.k.), a w zamian za udostępnienie infrastruktury kolejowej jej zarządca nabywa prawo do opłat, o których mowa w art. 33 u.t.k. (art. 29 ust. 4 u.t.k.). Umowa zawierana jest na okres obowiązywania rozkładu jazdy pociągów.

W myśl § 9 ust 1 pkt 7 Rozporządzenia Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 5 czerwca 2014r. w sprawie warunków dostępu i korzystania z infrastruktury kolejowej (Dz.U.2014.788 dalej jako rozporządzenie w sprawie warunków dostępu) obowiązującego w dacie wydania przedmiotowej Decyzji, w umowie o korzystanie z przydzielonych tras pociągów w szczególności określa się:

1) roczny rozkład jazdy pociągów przewoźnika ;

2) warunki udostępniania oraz korzystania z infrastruktury kolejowej związanej
z przydzieloną trasą pociągu;

3) usługi, które zarządca zapewnia na rzecz przewoźnika;

4) jednostki organizacyjne zarządcy i przewoźnika wyznaczone do współpracy;

5) zasady dokumentowania świadczonych usług;

6) termin, a także sposób uiszczenia:

a) opłaty podstawowej,

b) opłat dodatkowych,

c) opłaty rezerwacyjnej,

d) innych zobowiązań finansowych wynikających z umowy;

7) zakres i sposób ustalania odpowiedzialności stron umowy w przypadku wystąpienia szkody;

8) zasady postępowania i regulowania ewentualnych zobowiązań w przypadku powstania przeszkód w wywiązaniu się z zobowiązań wynikających z umowy;

9) sposób odstąpienia od umowy lub jej rozwiązania;

10) sposób rozstrzygania sporów

11) formy zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy.

Elementy te w świetle powyższych uregulowań niewątpliwie stanowią essentialia negotii umowy o udostępnianie infrastruktury kolejowej. W orzecznictwie trafnie wskazuje się jednak, że jest to katalog otwarty, a więc w treści umowy mogą znaleźć się również inne postanowienia, o ile nie będą one sprzeczne z prawem (Wyrok Sądu Apelacyjnego
w Warszawie z 9 października 2015 r., sygn. akt VI ACa 1413/14, LEX nr 2019921).

Istotnym z punktu widzenia elementów umowy jest również zasada, że strony uczestniczące w procesie udostępniania i korzystania z infrastruktury kolejowej obowiązuje regulamin przydzielania tras pociągów, opracowany, zgodnie z treścią § 19 ust. 1 rozporządzenia w sprawie warunków dostępu, przez zarządcę infrastruktury po przeprowadzeniu konsultacji z przewoźnikami. Wydawany jest on natomiast na podstawie upoważnienia ustawowego wynikającego wprost z art. 32 ust. 1 u.t.k.

Regulamin ten określa w szczególności: tryb składania i rozpatrywania wniosków
o przydział tras pociągów, charakterystykę infrastruktury kolejowej przeznaczonej do udostępniania przewoźnikom kolejowym oraz informacje o warunkach dostępu do niej, sposób ustalania opłat za korzystanie z infrastruktury kolejowej, warunki korzystania
z udostępnionej infrastruktury kolejowej, zakres usług związanych z udostępnianiem infrastruktury kolejowej i warunki ich zapewnienia oraz sposób przewożenia materiałów sypkich zapobiegających ich pyleniu.

Oznacza to, że umowa nie może być sprzeczna z regulaminem, tym bardziej, że zarządcę obowiązuje zasada zapewnienia niedyskryminacyjnego dostępu przewoźników kolejowych do infrastruktury kolejowej. Istotny, ze względu na treść decyzji wydawanej przez Prezesa UTK jako substytutu umowy o udostępnianie infrastruktury kolejowej, jest także przepis art. 31 ust 9 u.t.k., który zakreśla granice swobody umów w zakresie korzystania z linii kolejowej, wskazując, że nie może ona naruszać zasad bezpieczeństwa ruchu kolejowego, bezpiecznego przewozu osób i rzeczy oraz ochrony środowiska, a także ochrony zabytków.

W kontekście powołanych przepisów a także biorąc pod uwagę fakt, że Prezes UTK wypełnia zadania w zakresie regulacji transportu kolejowego (art. 13 u.t.k.) między innymi poprzez 1) nadzór nad zapewnieniem niedyskryminującego dostępu przewoźników kolejowych do infrastruktury kolejowej jak też równoprawnym traktowaniem przez zarządców wszystkich przewoźników kolejowych, w szczególności w zakresie rozpatrywania wniosków o udostępnienie tras pociągów i naliczania opłat, 2) oraz poprzez nadzór nad zawieraniem umów o udostępnienie infrastruktury kolejowej a także 3) zbiera i analizuje informacje dotyczące rynku przewozów kolejowych – Sąd doszedł do przekonania, że wydana decyzja mieści się w granicach kompetencji Prezesa UTK.

Sąd podziela stanowisko przyjęte przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku
z 9 października 2015 r., sygn. akt VI ACa 1413/14 (LEX nr 2019921), iż nie sposób przyjąć, że wydając decyzję w trybie określonym w art. 29 ust. 1i u.t.k., Prezes UTK winien ograniczać się do kwestii spornych będących przedmiotem negocjacji stron, abstrahując przy tym od zadań, jakie nakłada na niego, jako regulatora transportu kolejowego ustawa. Zadaniem Prezesa UTK jest bowiem również takie ukształtowanie stosunku cywilnego pomiędzy stronami, aby ten odpowiadał relacjom pomiędzy kontrahentami działającymi na rynku, zapewniając efektywną konkurencję oraz niedyskryminujący dostęp przewoźników do infrastruktury kolejowej. W szczególności zdaniem Sądu Prezes UTK w sytuacji poddania jego kompetencji sporu między przewoźnikiem z zarządcą infrastruktury, uprawniony jest rozstrzygnąć w sposób władczy także te kwestie nie będące przedmiotem negocjacji, jeśli są one istotne dla prawidłowego funkcjonowania regulowanego rynku, o ile oczywiście przyjęte rozwiązania mieszczą się w granicach prawa, gdyż decyzja zastępująca umowę winna regulować dany stosunek prawny w sposób kompleksowy.

Takie stanowisko zostało także potwierdzone przez Sąd Apelacyjny w Warszawie,
w wyroku z 29 września 2015 r., sygn. akt VI ACa 1379/14, (LEX nr 1950276), w którym Sąd ten stwierdził, iż przyjęcie takiego rozwiązania jest konieczne ze względu na charakter umowy warunkującej dostęp do rynku, na którym prowadzenie działalności gospodarczej opiera się na korzystaniu z sieci zarządzanej przez monopolistę naturalnego, a zarazem dotyczy usług, które mają istotne znaczenie dla całego systemu przewozów i są powszechnie wykorzystywane przez społeczeństwo oraz przedsiębiorców.

Teza powyższa opiera się także na założeniu, że Prezes UTK wydając decyzję w sprawie udostępnienia infrastruktury kolejowej ma obowiązek stworzenia prawnych warunków dla zapewnienia minimalnego dostępu do infrastruktury kolejowej oraz dostępu na sieci kolejowej do urządzeń związanych z obsługą pociągów, a także do zapewnienia tej obsługi, określonych w części I załącznika do ustawy. Jeżeli zaś decyzja o dostępie do infrastruktury kolejowej w zakresie objętym decyzją zastępuje umowę, to musi ona zawierać niezbędne elementy tej umowy, które umożliwią jej realne funkcjonowanie w obrocie.
Nie sprzeciwia się temu ani treść art. 10 pkt 1 ustawy o transporcie kolejowym ani art. 13 tej ustawy. Rolą Prezesa Urzędu jest ukształtowanie środkami administracyjnymi stosunku cywilnoprawnego pomiędzy podmiotami działającymi na rynku regulowanym tak aby odpowiadał relacjom między kontrahentami występującymi na rynkach konkurencyjnych i zapewniał efektywną konkurencję na rynku transportu kolejowego.

Mając zaś na uwadze, że wydana decyzja nie przekracza zakresu regulacji brak jest podstaw do uwzględnienia zarzutów przekroczenia kompetencji przez organ, a wobec istnienie podstawy prawnej do wydania przez Prezesa UTK zaskarżonej decyzji nie zachodziła zatem podstawa do uchylenia decyzji w zakresie w jakim domagał się tego Powód. Należy bowiem wskazać, że orzecznictwo Sądu Najwyższego zasadniczo bardzo wyjątkowo dopuszcza uchylenie decyzji wydanej przez regulatora rynku, wskazując, że wobec merytorycznego rozpoznawania przez sąd powszechny sporu między organem
a przedsiębiorcą prawie wszystkie wady postępowania administracyjnego mogą zostać konwalidowane w toku postępowania sądowego. Jedynie wady kwalifikowane takie jak np. wydanie decyzji bez podstawy prawnej, czy też pozbawienie strony prawa do obrony mogą prowadzić do uchylenia decyzji.

Przechodząc do rozpoznania poszczególnych zarzutów, Sąd zważył co następuje:

Odnośnie zarzutów odnoszących się do postanowienia zawartego w § 1 pkt 4 in fine Decyzji a dotyczącego uznania Regulaminu przydzielania tras pociągów za wzorzec umowy, należy uznać je za bezpodstawne. Niewątpliwie w świetle powołanych wyżej przepisów prawa odnoszących się do Regulaminu, należy stwierdzić, że określa on zasady współpracy pomiędzy przedsiębiorcami których dotyczy, tj. przewoźników kolejowych
i zarządcy infrastruktury. Oczywiście, jak słusznie podniósł Powód regulamin nie dotyczy stosunków z konsumentami, lecz zważyć należy, że przepisy art. 384-385 k.c. nie ograniczają stosowania wzorców umów czy regulaminów do kształtowania li tylko relacji
z konsumentami. Uprawniony do ustalania wzorców umów jest bowiem w świetle postanowień k.c. każdy podmiot prawa, jeśli jego wolą jest kształtowanie relacji z kontrahentami w tej formie prawnej, lub też gdy przepisy prawa wymagają takich regulacji jak w przypadku zarządcy infrastrukturą kolejowa. Ponieważ wzorce służą do zawierania umów, ustawodawca powyższą myśl wyraża za pośrednictwem sformułowania „ustalony przez jedną ze stron wzorzec" (art. 384 § 1 k.c.). Zatem każda osoba fizyczna i każda osoba prawna jest uprawniona do posługiwania się wzorcami umów w obrocie, a w praktyce będą to przede wszystkim wzorce ustalane przez profesjonalistów, jak w niniejszej sprawie. Wynika to niewątpliwie z funkcji wzorca, który ma ułatwiać zawarcie wielu umów standardowych, czyli umów opierających się na wzorcu. Również kontrahentem podmiotu posługującego się wzorcem może być każdy podmiot prawa, co jasno wynika ze zwrotu „wzorzec wiąże drugą stronę" (art. 384 § 1 k.c.). Zatem również rola adherenta może przypaść każdej osobie, w tym osobie prawnej, a nie tylko osobie fizycznej jako konsumentowi. Charakteru prawnego wzorca umownego nie zmienia zatem fakt, że konkretny wzorzec umowy stosowany jest między przedsiębiorcami. Podkreślenia wymaga jednak, że inna jest specyfika reżimu prawnego wzorców w obrocie konsumenckim, która wyraża się bardziej restrykcyjnie określonymi formalnymi przesłankami związania wzorcem adresata wzorca (art. 384 § 2 zd. 2 k.c). Odmiennie zakreślone są również reguły wykładni wzorców użytych w umowach konsumenckich (art. 385 § 2 zd. 2 k.c). Wreszcie najistotniejsze postanowienia spośród regulacji prawnej wzorców w ogóle tj. przepisy regulujące problematykę kontroli treści wzorców, czyli klauzul abuzywnych (art. 385 ¹ -385 ³ k.c. oraz tzw. abstrakcyjną kontrolę wzorców (art. 479 ³⁶ - 479 ⁴⁵ k.p.c), a także sankcje za dalsze stosowanie wzorców wbrew zakazowi sądowemu (art. 138b k.w.), odnoszą się wyłącznie do obrotu konsumenckiego, czyli do umów zawartych z konsumentami w rozumieniu art. 22 ¹ k.c. Natomiast jeśli chodzi o reżim prawny wzorców umownych w obrocie dwustronnie profesjonalnym, to zasadniczo jest on unormowany właśnie przez przepisy tzw. reżimu uniwersalnego tj. art. 384 § 1 i 2 zd. 1 oraz § 4, art. 384 ¹ i 385 § 1 i 2 zd. 1 k.c.

Nie zmienia także charakteru prawnego regulaminu jako wzorca umowy fakt, że podstawę jego tworzenia stanowi przepis ustawy jak ma to miejsce w sprawie niniejszej, skoro znajduje on zastosowanie w relacjach czysto cywilistycznych przy zawieraniu umów o charakterze zobowiązaniowym. Podobnie także w odniesieniu do relacji z konsumentami przepisy prawa nakładają obowiązek regulowania pewnych aspektów umów w regulaminach, a które także traktowane są w kategoriach wzorca (np. regulamin tworzony w oparciu o art. 8 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 18 lipca 2002 roku o świadczeniu usług drogą elektroniczną).

Natomiast bez znaczenia dla uznania regulaminu jako wzorca umowy jest sposób jego stworzenie tj. czy kreowanie go następuje w konsultacji z przewoźnikami czy też bez ich udziału, skoro stanowiska konsultacyjne nie mają zasadniczego znaczenia dla kształtu regulaminu. Właściwe jest więc przyjęcie, że jest to jednostronny akt, podobnie jak każdy wzorzec umowny, który jedna ze stron tworzy na potrzeby ujednolicenie relacji z innymi podmiotami.

Stanowisko Sądu Okręgowego podzielił także niejednokrotnie Sąd Apelacyjny
w Warszawie uznając, że regulamin przydzielania tras pociągów, o którym mowa w art. 32 ust. 1 u.t.k. jest wzorcem umowy w rozumieniu art. 384 k.c, wskazując, że sam fakt wcześniejszych konsultacji z przewoźnikami, w sytuacji gdy wyrażona przez nich opinia nie jest dla zarządcy wiążąca, nie oznacza że regulamin jest umową lub częścią zawartej w wyniku negocjacji umowy, gdyż pozostaje on w dalszym ciągu aktem jednostronnym ( Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 29 września 2015 r., sygn. akt VI ACa 1379/14, LEX nr 1950276.).

Także Sąd Najwyższy wskazał jednoznacznie, iż regulamin jest z mocy art. 384 § 1 k.c. jedną spośród wymienionych tym przepisem szczególnych postaci wzorca umowy, a więc, jak każdy wzorzec umowy, ustalany jest przez jedną ze stron i z tego już choćby powodu nie może być kwalifikowany czy utożsamiany z umową (Wyrok Sądu Najwyższego z 20 stycznia 2011 r., sygn. akt I CSK 218/10, LEX nr 707845).

Kolejny zarzut podnoszony w odwołaniu odnosił się natomiast do niezasadnego zdaniem Zarządcy przyjęcia przez Prezesa UTK, iż posiada on uprawnienie do rozszerzenia odpowiedzialności stron ponad zastrzeżone w umowie kary umowne. Dodany przez Prezesa UTK w § 15 ust 6 pkt 1 in fine zapis określa, iż „Zapłata kar umownych nie pozbawia Stron prawa do dochodzenia odszkodowania – w granicach określonych przepisami Kodeksu cywilnego – przewyższającego wysokość zastrzeżonych kar”. Powód żądając wykreślenia przedmiotowego zapisu z Decyzji wnosił o ograniczenie w tym zakresie odpowiedzialności stron jedynie do z góry określonych kar umownych.

Odnosząc się do przedmiotowego zarzutu w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że podstawę do uregulowania w umowie kwestii zakresu i sposobu ustalanie odpowiedzialności stron umowy w przypadku wystąpienia szkody stanowi przepis § 9 ust 1 pkt. 7 rozporządzenia z 5 czerwca 2014r w sprawie warunków dostępu. Analogicznie zatem taki sam zakres możliwej a nawet koniecznej regulacji przysługuje organowi, który wydaje decyzje zastępującą umowę.

Niewątpliwie jest także, że w stosunkach cywilnych konsekwencją niewykonania zobowiązań jest możliwość żądania naprawienia szkody w pieniądzu tj. zapłaty odszkodowania. Alternatywną formą odszkodowania jest natomiast kara umowna, która ma tą przewagę nad odszkodowaniem, że jest niezależna od wysokości poniesionej szkody, co wyłącza konieczność ustalania szkody i eliminuje spory mogące wyniknąć na tym tle.

W myśl uregulowania dotyczącego kary umownej zawartego w art. 484 § 1 k.c. w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Oznacza to, że w braku zapisu dopuszczającego możliwość dochodzenia uzupełniającego odszkodowania, kara umowna limituje odpowiedzialność do wysokości zastrzeżonej kary.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych ugruntowane jest stanowisko, że artykuł 484 § 1 k.c. nie wprowadza generalnego zakazu dochodzenia odszkodowania przewyższającego karę umowną, a jedynie wymaga, aby uprawnienie takie zostało przewidziane przez strony w umowie. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 17 września 2015 r., sygn. akt I ACa 372/15, LEX nr 1842971, wyrok Sądu Najwyższego z 9 maja 2012 r., V CSK 196/11, LEX nr 1232628 i z 8 grudnia 2000 r., I CKN 317/00, LEX nr 548763).

Odnosząc się do zarzutu odwołania dotyczącego kwestii odszkodowania, to zdaniem Sądu, Prezes UTK prawidłowo, bo w sposób dopuszczalny prawem, ale też pożądany ekonomicznie, określił reguły rządzące pokrywaniem szkód powstałych w majątku każdej ze stron umowy, co do których strony zgodnie uznały, że ustalają kary umowne. Należy podkreślić, że Decyzja wyraźnie odnosi się do sytuacji, w której wysokość kary umownej okazałaby się niewystarczająca do zaspokojenia roszczeń Przewoźnika lub Zarządcy, a więc w pierwszym rzędzie eliminuje takie sytuacji, w których zastrzeżona kara umowna byłaby absolutnie nieadekwatne do faktycznych rozmiarów szkody. Eliminuje więc taki zapis sytuację, gdy brak możliwości pełnego odszkodowania mógłby doprowadzić do zachwiania kondycji finansowej jednej ze stron umowy a nawet do jej upadłości, wywołanej, co ważne, nagannym zachowaniem drugiej strony tej umowy. Takie konsekwencje na rynku przewozów kolejowych, mogłyby mieć szczególnie niekorzystne reperkusje nie tylko dla samych umawiających się przedsiębiorców ale także dla pasażerów tych przewoźników. Biorąc więc pod uwagę fakt, podnoszony przez Pozwanego i Zainteresowanego, że stawki kar umownych ukształtowane zostały na stosunkowo niskim poziomie takie rozwiązanie wydaje się być niezwykle pożądane. W sytuacji bowiem, gdy szkoda jest stosunkowo niewielka i może być ona pokryta przez ustaloną karę umowna strony zapewne poprzestaną na żądaniu kar umownych, co wyeliminuje zbędne, kosztowne i czasochłonne angażowanie się w spór co do wysokości odszkodowanie. W sytuacjach zaś odnoszących się do zasadniczo wyższych niż kary umowne szkód (zakładając, że szacunek wymagany w relacjach biznesowych dla kontrahenta, jest przymiotem obu stron umowy o dostępie kolejowym i nie pozwoli im na toczenie kuriozalnych sporów o nieznacząco wyższe niż kara umowna odszkodowanie), strona poszkodowana zachowaniem kontrahenta będzie nadal miała możliwość uzyskanie kompensaty całej poniesionej szkody.

Przyjęte rozwiązanie niewątpliwie także wyeliminuje takie niepożądane zachowania kontrahentów, dla których wysokość kary umownej nie jest wystarczającym bodźcem dla podjęcia najwyższej staranności dla wykonania zobowiązania zgodnie z umową.

Reasumując, bez wzmianki o uzupełniającym odszkodowaniu, które przysługuje nie tylko Przewoźnikowi ale i samemu Zarządcy na zasadach ogólnych, mogłoby dochodzić do istotnie niekorzystnych dla ewentualnego wierzyciela sytuacji, zwłaszcza w przypadku, gdy kara umowna zostałaby ustalona na poziomie znacząco niższym niż realnie poniesiona przez stronę umowy szkoda. Niewątpliwie zatem słuszne jest stanowisko regulatora rynku, wykorzystujące ustawowe prawo do zniesienia przez strony umowy tego ograniczenia i pozostawienie wierzycielowi prawa żądania naprawienia szkody przenoszącej kwotę kary umownej. Należy jedynie podkreślić, że pożądane byłoby aby regulator rynku kolejowego, w uzasadnieniu decyzji w sposób szczegółowy wyjaśniał powody decyzji z odwołaniem się do pozyskanych z rynku przewozów kolejowych informacji, wskazujących, że kary umowne nie zawsze adekwatnie kompensują szkodę i wskazywał na ewentualnie niekorzystne konsekwencje takiego stanu rzeczy.

Biorąc zatem pod uwagę, poczynione na wstępie, rozważania Sądu odnośnie uprawnień Prezesa UTK w zakresie wydawania decyzji w sprawie udostępnienia infrastruktury kolejowej, dodanie tego typu zastrzeżenia w § 15 ust 6 pkt 1 in fine Decyzji, w żadnej mierze, zdaniem Sądu nie narusza przepisów prawa.

Mając na uwadze powyższe Sąd w oparciu o przepis art. 479 ⁷⁵ §1 k.p.c. orzekł
o oddaleniu odwołania.

O kosztach postępowania Sąd orzekł w oparciu o przepis art. 98 k.p.c. zasadzając od (...) który sprawę przegrał na rzecz Prezesa UTK, a także na rzecz (...), poniesione przez nich koszty niezbędne do celowej obrony, które w sprawie niniejszej ograniczyły się do kosztów zastępstwa procesowego. Wysokość kosztów została określona na podstawie odpowiednio § 14 ust. 3 pkt pkt 3 w zw. z § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu i Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokatów oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez adwokata ustanowionego z urzędu.

SSO Małgorzata Perdion-Kalicka