Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 marca 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 28 marca 2018 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa E. U.

przeciwko I. P.

o zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 8 maja 2017 r. sygn. akt IX GC 62/14

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Krakowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego.

SSA Regina Kurek SSA Barbara Górzanowska SSA Zbigniew Ducki

UZASADNIENIE

wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 marca 2018 roku.

Powódka E. U., jako nabywca w toku sporu wierzytelności przysługującej Syndykowi masy upadłości (...) Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej w T., domagała się zasądzenia od pozwanej I. P., prowadzącej Zakład (...) w D. kwoty 178.274 zł z ustawowymi odsetkami od kwot: 25.840,40 zł od dnia 19 stycznia 2012 r., 27.276,48 zł od dnia 19 stycznia 2012 r., 10.708,38 zł od dnia 19 stycznia 2012 r., 3.865,03 zł od dnia 16 stycznia 2012 r., 70.646,28 zł od dnia 30 stycznia 2012 r., 32.472,00 zł od dnia 30 stycznia 2012 r., 2.342,41 zł od dnia 30 stycznia 2012 r., 5.122,95 zł od dnia 10 marca 2012 r., tytułem ceny materiałów budowlanych objętych ustną umową sprzedaży zawartą pomiędzy pozwaną a Spółką (...) S.A.

W sprzeciwie od wydanego w sprawie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym pozwana wniosła o oddalenie powództwa, przyznając że pomiędzy stronami zawierane były umowy sprzedaży materiałów budowlanych i palet, częściowo ustnie, jednakże pozwana, na podstawie szeregu umów o roboty budowlane była podwykonawcą Spółki (...), a wynagrodzenia z tych umów i należności z umów sprzedaży były objęte kompensatami umownymi. W ich wyniku należności z tytułu ceny zostały w całości pokryte należnym jej wynagrodzeniem za roboty budowlane.

Wyrokiem z dnia 8 maja 2017 r.Sąd Okręgowy w Krakowie IX Wydział Gospodarczyoddalił powództwo; zasądził od powódki na rzecz pozwanej koszty procesu w kwocie 8 617 zł; nakazał ściągnąć od powódki na rzecz Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w Krakowie kwotę 2 263 zł tytułem brakującej zaliczki na koszty biegłego

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy stwierdził, że w ocenie prawnej Syndyka materiały budowlane, na które wystawiał faktury i dowody WZ, były nabywane przez pozwaną na własność, w celu wykonania na zamówienie Spółki (...) umów o roboty drogowe. Sposób księgowania zdarzeń gospodarczych, jakie miały miejsce w relacjach pomiędzy przedsiębiorcami, polegający na wystawianiu przez (...) jako sprzedawcę faktur za materiały wykorzystane przez pozwaną i kompensowaniu ich z fakturami wystawianymi przez I. P. na kwoty wynagrodzenia oszacowane w dokumentach umów, strony uważały za zgodne z prawem i wiążące rozliczenia.Odmienny wynik księgowań w każdym z przedsiębiorstw, którego wyrazem jest niniejszy spór, spowodował, że powódka broniąc swoich racji w procesie koncentrowała się na przekonywaniu do prawidłowości swoich rozliczeń, a pozwana przekonywała, że to jej rozrachunki są prawidłowe. Sąd Okręgowy wskazał na wstępie, że rachunkowość nie opisuje ani treści czynności cywilnoprawnych, ani spełniania świadczeń, a wyniki księgowania nie wywołują żadnych skutków w sferze stosunków prywatnych. Z tej przyczyny rozliczenia księgowe nie mogły stanowić podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Jednakże ich przebieg, zbadany przez biegłego, posłużył częściowo jako dowód, obok dokumentów prywatnych i dokumentacji budowy, dla ustalenia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, czyli treści stosunków umownych i sposobu ich wykonania. Przy dokonywaniu ustaleń faktycznych pominięto natomiast przesłuchania świadków J. D., T. O., G. R., P. Ś., S. K., gdyż ich zeznania i wiedza ograniczały się do rozrachunków.

Sąd Okręgowy ustalił, że:(1) w dniu 12 marca 2009 r. strony sporządziły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Przebudowa drogi gminnej ul. (...) w D.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie wstępnego kosztorysu, z założeniem materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 505 628,96 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Powódka twierdzi, że Spółka (...) zapłaciła pozwanej 405 628,96 zł, a pozwana potwierdza zapłatę w kwocie 380 347,96 zł. (2) W dniu 26 marca 2006 r. strony sporządziły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem Spółki (...) do wykonania zadania p.n. „Remont drogi powiatowej nr (...) K.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie wstępnego kosztorysu, z założeniem materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 736 574,19 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Powódka twierdzi, że (...) zapłaciła 736 574,19 zł, a pozwana temu nie przeczy. (3) W dniu 8 października 2009 r. strony sporządziły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Modernizacja odcinków dróg wojewódzkich oraz obiektów mostowych – odnowa nawierzchni drogi wojewódzkiej nr (...) na odcinku S.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie wstępnego kosztorysu, z założeniem materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 283 427,11 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Powódka twierdzi, że Spółka (...) zapłaciła 63 577,01 zł, a pozwana potwierdza zapłatę w kwocie 55 074,11 zł. (4) W dniu 20 maja 2010 r. strony zawarły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Remont drogi gminnej (...) D. w km od 2+660 do 6+300 w miejscowościach D.i L.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie wstępnego kosztorysu, z założeniem materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 476 051,93 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Powódka twierdzi, że Spółka (...) zapłaciła 12 604 zł, czemu pozwana przeczy. (5) W dniu 16 sierpnia 2010 r. strony zawarły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Przebudowa drogi powiatowej nr (...) D. na odcinku D.Etap (...)”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego, z założeniem materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 2 020 431,01 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Powódka twierdzi, że Spółka (...) zapłacił 12 593,08 zł, czemu pozwana przeczy. (6) W dniu 8 lutego 2011 r. strony zawarły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Odbudowa dróg gminnych zniszczonych przez powódź w 2010r. na terenie GminyG.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego, przy założeniu materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 61 530,50 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Jest bezsporne, że pozwana nie uzyskała zapłaty. (7) W dniu 6 maja 2011 r. strony zawarły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...).A. do wykonania zadania p.n. „Przebudowa drogi gminnej nr (...) w W. – droga do L.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego, przy założeniu materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 235 790,19 zł.Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Jest bezsporne, że pozwana nie uzyskała zapłaty. (8) W dniu 13 maja 2011 r. strony zawarły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Przebudowa drogi powiatowej (...) W.w m. Z. i Z. na odc. 10+421 – 7+136 km”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego, przy założeniu materiałów własnych wykonawcy, wyniosła 166 069,53 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Jest bezsporne, że pozwana nie uzyskała zapłaty. (9) W dniu 16 maja 2011 r. strony zawarły umowę nr (...), na podstawie której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Modernizacja drogi wojewódzkiej nr (...) na odcinku T.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego wyniosła, przy założeniu materiałów własnych wykonawcy, 979 663,39 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Jest bezsporne, że pozwana nie uzyskała zapłaty. (10) W dniu 24 czerwca 2011 r. strony zawarły umowę nr (...) na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „etap II Rozbudowa skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr(...) ul. (...) z drogami gminnymi - ul. (...) w B.”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego wyniosła, przy założeniu materiałów własnych wykonawcy, 345 472,47 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Jest bezsporne, że pozwana nie uzyskała zapłaty. (11) W dniu 25 maja 2009 r. strony zawarły umowę nr (...), na mocy której pozwana zobowiązała się względem (...) S.A. do wykonania zadania p.n. „Przebudowa drogi gminnej ul. (...) działka ewidencyjna (...)”. Wysokość należności oszacowana na podstawie kosztorysu wstępnego wyniosła, przy założeniu materiałów własnych wykonawcy, 217 916,09 zł. Wynagrodzenie miało być ustalone na podstawie kosztorysu powykonawczego. Jest bezsporne, ż pozwana nie uzyskała zapłaty.

Według Sądu pierwszej instancji wymienione dokumenty wskazują, że (...) S.A. jako zamawiający i pozwana jako przyjmująca zamówienie, złożyli oświadczenia odpowiadające naturze dzieła (art. 627 k.c.). Zgodnie z treścią art. 628 § 1 zd. 1 k.c. wynagrodzenie uzgodniono przez wskazanie podstaw do jego ustalenia według rzeczywistego zakresu prac, zużytych materiałów dostarczonych przez wykonawcę i sprzętu. Podstawy kalkulacji zostały zawarte w kosztorysach wstępnych do każdej z umów. Powyższe postanowienia zostały jednak zmienione, gdyż co jest bezsporne, to zamawiający, przynajmniej częściowo, dostarczał materiały budowlane. W toku postępowania nie doszło jednak do wyjaśnienia żadnych szczegółów na ten temat. Zdaniem Sądu Okręgowego, wobec tej zmiany należało zastosować zd. 2 § 1 art. 628 k.c. i ustalić należne pozwanej wynagrodzenie za wykonane roboty jako zwykłe za tego rodzaju prace drogowe, przy założeniach zarówno wykorzystania materiałów dostarczonych przez przyjmującego zamówienie, jak i powierzonych. Przeprowadzenie dowodu na tę okoliczność powierzono biegłemu A. B., który sporządził opinię na podstawie dokumentacji finansowej i budowlanej zawartej w aktach sprawy, a także okazanej mu bezpośrednio przez strony. Wynik opinii, niekwestionowany przez strony, w nawiązaniu do wyżej przytoczonych umów jest następujący: (1) Wynagrodzenie z użyciem materiałów wykonawcy 519 479,82 zł, z użyciem materiałów powierzonych 308 199,63 zł; (2) Wynagrodzenie z użyciem materiałów wykonawcy 753 302,44 zł, z użyciem materiałów powierzonych 395 893,53 zł; (3) Wynagrodzenie z użyciem materiałów wykonawcy 273 291,11 zł., z użyciem materiałów powierzonych 171 763,92 zł; (4) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 455 036,82 zł., z użyciem materiałów powierzonych 278 849,42 zł; (5) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 2 383 877,90 zł, z użyciem materiałów powierzonych 870 571,52 zł; (6) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 50 018,09 zł, z użyciem materiałów powierzonych 28 030,29 zł; (7) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 203 653,56 zł, z użyciem materiałów powierzonych 70 186,21 zł; (8) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 222 190,61 zł., z użyciem materiałów powierzonych 121 205,86 zł; (9) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 958 517,40 zł ., z użyciem materiałów powierzonych 665 426,21 zł; (10) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 274 079,35 zł., z użyciem materiałów powierzonych 112 488,44 zł; (11) Wynagrodzenie z użyciem materiałów własnych 159 554,86 zł., z użyciem materiałów powierzonych 51 375,88 zł. Łącznie wynagrodzenie należne pozwanej za wykonanie umów, przy założeniu realizacji robót z materiałów własnych wynosi 6 253 002,11 zł, a przy założeniu realizacji robót z materiałów powierzonych 3 073 990,91 zł. (...) S.A. zapłaciła łącznie tylko 1 230 977 zł, to nie zamawiający, ale wykonawca jest wierzycielem uprawnionym do uzyskania zapłaty (art. 627 k.c.). Zatem powództwo oddalono. O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.

Apelację od wyroku Sadu Okręgowego wniosła powódka E. U., zaskarżając go w całości. Wyrokowi temu powódka zarzuciła:

I. naruszenie przepisów prawa procesowego mających wpływ na treść rozstrzygnięcia, tj.:

1. art. 229 K.p.c. poprzez pominięcie przy ustalaniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia okoliczności wzajemnie przyznanych przez strony i w związku z tym bezspornych w sprawie, a dotyczących:

a) wysokości wynagrodzenia należnego pozwanej z tytułu wykonania robót w wykonaniu wskazanych w sprzeciwie od nakazu zapłaty umów: l/ (...), s/ (...), (...), (...), (...), (...),(...) (...),(...),(...);

b) dokonywania przez (...) S.A. rozliczeń wierzytelności pozwanej z tytułu wykonania umów (...)poprzez dokonywanie potrąceń (kompensat) z własnymi wierzytelnościami z tytułu sprzedaży pozwanej materiałów budowlanych;

2. art. 233 § 1 K.p.c. w zw. z art. 229 K.p.c. poprzez dokonanie błędnej analizy zgromadzonego w sprawie materiału w postaci twierdzeń stron o okolicznościach faktycznych i pozbawione podstaw przyjęcie, iż bezspornym w niniejszej sprawy była okoliczność, iż (...) S.A. przynajmniej częściowo dostarczał pozwanej na potrzeby wykonywania zleconych pozwanej robót drogowych, materiały budowlane, podczas, gdy żadna ze stron na okoliczność taką nie wskazywała;

3. art. 316 K.p.c. wskutek uwzględnienia przy wydawaniu zaskarżonego wyroku twierdzeń pozwanej o wygaśnięciu dochodzonych przez stronę powodową wierzytelności wskutek ich potrącenia z wierzytelnościami pozwanej mającymi wynikać także z umowy nr (...)i czynienia na tej podstawie ustaleń w sprawie, mimo iż pozwana wyjaśniła już w toku postępowania, iż wskazanie na wierzytelności wynikające z umowy (...)(poprzez dołączenie jej tekstu do sprzeciwu od nakazu zapłaty) nastąpiło wskutek jej omyłki, a zatem na chwilę wyrokowania pozwana sprostowała swoje stanowisko i nie było podstaw do jego rozliczania dochodzonych przez stronę powodową wierzytelności z wierzytelnościami wynikającymi ze wskazanej umowy;

4. naruszenie art. 227 § 1 K.p.c. w zw. z art. 217 § 1 K.p.c. poprzez:

a) pominięcie dowodów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w postaci dołączonych do pism Syndyka z dnia 11 kwietnia 2014 r. oraz 25 kwietnia 2014 r. wyciągów z rachunków bankowych (...) S.A. na okoliczności dokonania wpłat na poczet wynagrodzenia za wykonanie umów (...)ponad kwoty przyznane przez pozwaną;

b) zaniechanie zobowiązania pozwanej do przedstawienia wyciągów z jej wszystkich rachunków bankowych za okres od 1 grudnia 2010 r. do 31 stycznia 2011 r.;

c) zaniechania zobowiązania przedstawienia przez (...) w K. dowodu dokonania na rzecz pozwanej przelewu kwoty 45.797,31 zł w okresie od 1 grudnia 2010 r. do 31 stycznia 2011 r.;

d) pominięcie dowodu z opinii biegłego do spraw rachunkowości;

5. naruszenie art. 328 § 2 K.p.c. poprzez sporządzenie uzasadniania zaskarżonego wyroku z zaniechaniem wyjaśnienia przez Sąd I instancji:

a) w jakim zakresie, wedle stanowiska Sądu Okręgowego, (...) S.A. uregulował należności z poszczególnych umów zawieranych z pozwaną na wykonanie robót drogowych;

b) przyczyn, dla których odmówił wiarygodności dołączonym do pozwu dokumentom w postaci faktur oraz dokumentom WZ, potwierdzających fakty wydania pozwanej materiałów budowlanych, zapłaty za które dochodziła strona powodowa w niniejszej sprawie, oraz ich ilości, bądź też wskazania takich faktów jako ustalonych w niniejszej sprawie;

c) wyjaśnienia oceny prawnej dochodzonych przez stronę powodową roszczeń, w szczególności poprzez sprecyzowanie, jaki miały mieć one zdaniem Sądu I instancji charakter prawny oraz wskazania na jakiej podstawie prawnej nie zostały one uwzględnione;

d) podstawy prawnej na jakiej uznał za niezgodną z prawem lub niewywołująca skutków prawnych praktykę kompensowania wzajemnych roszczeń z jednej strony mających wynikać z faktu przekazywania pozwanej materiałów budowlanych, wykorzystywanych później przy realizacji umów na rzecz (...) S.A. z drugiej zaś z tytułu wynagrodzenia za wykonanie tych umów;

II. naruszenia przepisów prawa materialnego, tj.:

1. art. 65 § 2 K.c. poprzez jego niezastosowanie w niniejszej sprawie i pominięcie przy ustalaniu treści łączących (...) S.A. oraz pozwaną stosunków prawnych zgodnej woli stron oraz celu zawieranych umów, i dowolne przyjęcie, wbrew twierdzeniom stron, iż dochodzone przez stronę powodową w niniejszym postępowania roszczenia dotyczą rozliczeń z tytułu umów o wykonanie robót drogowych.

2. art. 353 ¹ K.c. w zw. z art. 535 § 1 K.c. poprzez ich niezastosowanie w niniejszej sprawie i przyjęcie, iż (...) S.A. oraz pozwana nie mogły zgodnie z prawem lub wiążąco ułożyć stosunków gospodarczych, w których strony te pozostawały, w ten sposób, iż (...) S.A. będzie dokonywać sprzedaży na rzecz pozwanej materiałów budowlanych. które miały być częściowo wykorzystywane w ramach realizacji zawartych z pozwaną umów o roboty drogowe a wynikające stąd wierzytelności rozliczane w drodze potrąceń.

Powołując się na powyższe powódka wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku na zasadzie art. 386 § 4 K.p.c. i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, przy pozostawieniu temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach instancji odwoławczej, a to wobec nierozpoznania istotny sprawy wskutek błędnej oceny prawnej łączących (...) S.A. i pozwaną stosunków gospodarczych oraz charakteru dochodzonych w niniejszej sprawie roszczeń, a w konsekwencji również zaniechanie przeprowadzenia dowodów na okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, ewentualnie o przeprowadzenie pominiętych przez Sąd I instancji dowodów oraz o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa w całości i zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów postępowania za obie instancje według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powódki okazała się uzasadniona albowiem Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy.

Odnosząc się na wstępie do zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. należy podkreślić, że znaczenie uzasadnienia orzeczenia sądu wyraża się w wyjaśnieniu stronom przyczyn podjęcia przyjętego stanowiska, wskazaniu powodów uznania twierdzeń i zarzutów za trafne lub bezzasadne, przekonaniu ich, co do słuszności zastosowanego przez sąd podejścia, dotyczącego zgodności orzeczenia z prawem, jak również umożliwienia przeprowadzenia kontroli apelacyjnej albo kasacyjnej. Porządkująca jego rola prowadzić powinna do doprowadzenia do spójności i logicznej całości podstawy faktycznej i prawnej orzeczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2013 r., I CSK 314/12, LEX nr 1307999). Uzasadnienie Sądu Apelacyjnego w rozpoznawanej sprawie nie odpowiada wymaganiom wskazanym w art. 328 § 2 k.p.c. Nie zawiera ono oceny dowodów, odpowiadającej warunkom przewidzianym w art. 233 k.p.c., nie zawiera ustaleń faktów w zakresie przyznanym przez obie strony, w szczególności co do treści i okoliczności złożenia oświadczeń woli co do zawarcia umowy, z której powódka wywodzi swoje roszczenie, a także podstawy prawnej roszczenia powódki, które Sąd uznał za nieuzasadnione. Sąd Okręgowy wprawdzie powołał się na przepis art. 628 k.c., jednak może się on odnosić tylko do ewentualnych roszczeń pozwanej jako wykonawcy z tytułu wynagrodzenia za roboty drogowe, a nie roszczeń powódki, która nabyła drogą przelewu (umowa przelewu z dnia 14.07.2015 r. - karta 503-514) roszczenia należące do masy upadłości (...)Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej, w wysokości 178.273,98 zł dochodzone w niniejszej sprawie a zbyte uprzednio przez Syndyka Masy Upadłości tej Spółki na rzecz G. K. (umowa przelewu z dnia 26.06.2015 r. – karta 489-502).

Jak wynika z treści pozwu, przedmiotem roszczenia dochodzonego pierwotnie przez Syndyka Masy Upadłości (...) Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej była cena materiałów budowlanych sprzedanych przez tę Spółkę pozwanej na podstawie umów sprzedaży. Pozwana przyznawała, że pomiędzy stronami zawierane były ustne umowy sprzedaży materiałów budowlanych i palet, przyznała także, że należności za te materiały nie płaciła w formie pieniężnej ale w drodze kompensat umownych, na które strony również się umówiły. Odnosząc się do tych, zgodnych przecież co do treści umowy stron, twierdzeń, Sąd Okręgowy uznał kompensaty umowne za zdarzenia rachunkowe które nie opisują ani treści czynności cywilnoprawnych, ani spełniania świadczeń, a wyniki księgowania nie wywołują żadnych skutków w sferze stosunków prywatnych. Z tej przyczyny rozliczenia księgowe nie mogły stanowić podstawy faktycznej rozstrzygnięcia.

Tymczasem kompensaty (potrącenia umowne), dokonywane w wyniku umowy zawartej między wierzycielami, są dopuszczalne na podstawie ogólnej zasady swobody umów (K. Gandor (w:) System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, s. 855 i n.; Z. Czachórski, Zobowiązania, 2007, s. 383; J. Lachowski, Kompensata umowna a potrącenie ustawowe, PPH 2000, nr 9, s. 41 i n.; M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 1094 i n.; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania, 2009, s. 355 i n.; R. Morek (w:) K. Osajda, Komentarz, t. II, 2013, s. 936; wyrok SN z dnia 26 stycznia 2005 r., V CK 404/04, LEX nr 277109). Taki sposób umarzania zobowiązań i wierzytelności jest aprobowany w doktrynie i judykaturze. Pojęcie „kompensaty” (odpowiednika potrącenia) jest tu wykorzystywane do odróżnienia potrącenia umownego od potrącenia ustawowego (art. 498 i nast. k.c.) i urzeczywistnia się w porozumieniu kompensacyjnym, będącym pozakodeksową umową, której podstawę prawną stanowi art. 353 ¹ k.c. (wyrok SN z dnia 20 grudnia 2005 r., V CSK 68/05, lex nr 171286). W umownym potrąceniu strony mogą w sposób odmienny niż to przyjęto w przepisach o potrąceniu ustawowym kształtować przesłanki, skutki czy sposób potrącenia (por. wyrok SN z dnia 10 listopada 2000 r., IV CKN 163/00, LEX nr 52500). Sąd Okręgowy zupełnie te okoliczności pominął, chociaż obie strony zgodnie przyznały, że takie kompensaty umowne były przez nie stosowane, i poprowadził postępowanie w zupełnie innym kierunku.

Sąd Okręgowy również zupełnie pominął zgodnie przyznany przez strony fakt złożenia przez nich oświadczeń woli zawarcia umowy sprzedaży materiałów budowlanych, a nadto oświadczeń tych nie zinterpretował zgodnie z regułami wynikającymi z art. 65 § 2 k.c. Sąd Okręgowy poprzestał jedynie na ustaleniu, że strony łączyły umowy odpowiadające naturze dzieła, do których zastosowanie znajduje art. 627 k.c. i art. 628 § 1 zd. 1 k.c., chociaż treść tych umów wyraźnie wskazuje na umowy o roboty budowlane, jako że strony odwoływały się w nich do dokumentacji technicznej i zasad sztuki budowlanej. Ustaleniom Sądu Okręgowego umknęło, że strony złożyły jeszcze inne oświadczenia woli, które interpretowały jako umowy sprzedaży, Sąd zaś potraktował je jako zmiana umów o roboty drogowe, prowadząca do przyjęcia, że strony nie ustaliły wynagrodzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, obowiązuje więc zwykłe wynagrodzenie za przedmiot tego rodzaju. Jest to stanowisko o tyle nieuprawnione, że w każdej z zawieranych na piśmie umów o roboty drogowe strony zastrzegły, iż zmiany i uzupełnienia umowy wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Sąd Okręgowy nie wyjaśnił dlaczego uznał te klauzule za niewiążące.

Interpretując treść stosunku zobowiązaniowego pomiędzy pozwaną a Spółką (...) S.A. niezgodnie ze stanowiskiem obu stron, zgodnych co do zawarcia umów sprzedaży, Sąd Okręgowy całkowicie pominął wspomniany wyżej przepis art. 353 ^{( 1)}k.c., według którego strony mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zgodnie z przepisem art. 353 ^{( 1)} k.c. swobodę umów delimituje właściwość (natura) stosunku obligacyjnego, ale tego stosunku, którego ta konkretna umowa dotyczy. Strony nie mogą bowiem ukształtować stosunku prawnego w ten sposób, iż nie odpowiadałby on podstawowym cechom charakterystycznym dla obowiązującego w polskim systemie prawnym modelu stosunku obligacyjnego lub też modelu określonego rodzaju zobowiązania. Ustalenie właściwości zobowiązań, a więc natury każdego stosunku obligacyjnego lub stosunku określonego rodzaju, następuje na podstawie analizy obowiązującego prawa. Sąd Okręgowy nie wyjaśnił z jakich przyczyn uznał, że (...) S.A. oraz pozwana nie mogły ułożyć stosunków gospodarczychw ten sposób, iż(...)S.A. będzie dokonywać sprzedaży na rzecz pozwanej materiałów budowlanych, które miały być częściowo wykorzystywane przy realizacji przez pozwaną, także zawartych z (...) S.A. jako zamawiającym, umów o roboty budowlane.

Reasumując, należało stwierdzić, że Sąd Okręgowy niewłaściwie zidentyfikował roszczenie zgłoszone przez powódkę. Żądanie pozwu zostało dokładnie określone a w treści uzasadnienia pozwu zawarte były wyczerpująco okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie. Powódka sprostała obowiązkowi podania twierdzeń o faktach, które w jej przekonaniu uzasadniały zgłoszone żądanie, na tyle precyzyjnie, że można było jednoznacznie określić jaką ma ono podstawę prawną. Poprzestając wyłącznie w kręgu ustaleń związanych z zawarciem pomiędzy Spółką (...)S.A. a pozwaną umów o wykonanie robót drogowych, Sąd Okręgowy nie zbadał merytorycznie roszczenia powódki, a tym samym nie rozpoznał istoty sprawy.

Na podstawie poglądów dominujących w doktrynie i orzecznictwie przyjąć należy, że nierozpoznanie istoty sprawy odnosi się do roszczenia będącego podstawą powództwa i zachodzi, gdy sąd pierwszej instancji nie orzekł w ogóle merytorycznie o żądaniach stron, zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo pominął merytoryczne zarzuty pozwanego. Podzielając powyższą wykładnię pojęcia „nierozpoznania istoty sprawy”, należy uznać, że Sąd Okręgowy oddalając powództwo o zapłatę ceny za sprzedane pozwanej przez (...) S.A. materiały budowlane, na tej podstawie, że (...)S.A. był zobowiązany do zapłaty pozwanej z tytułu łączących go z pozwaną umów o dzieło łącznie wynagrodzenia, przy założeniu realizacji robót z materiałów własnych 6 253 002,11 zł, a przy założeniu realizacji robót z materiałów powierzonych 3 073 990,91 zł, a zapłacił łącznie tylko 1 230 977 zł, nie rozpoznał tego, co było przedmiotem powództwa.

Wprawdzie Sąd pierwszej instancji przeprowadził obszerne postępowanie dowodowe, jednakże Sąd Apelacyjny nie dysponował przesłankami koniecznymi dla merytorycznego rozstrzygnięcia, a w przedstawionej sytuacji rozpoznanie sprawy merytorycznie przez sąd drugiej instancji rodziłoby ryzyko pozbawienia stron jednej instancji (zob. wyrok SN z dnia 13 listopada 2002 r., I CKN 1149/00, LEX nr 75293).

W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego.