Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 października 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA– Urszula Wiercińska

Sędzia SA– Ewa Zalewska

Sędzia SO del. – Anna Gałas (spr.)

Protokolant: – sekr. sądowy Mariola Frąckiewicz

po rozpoznaniu w dniu 30 października 2013 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa Zgromadzenia (...) w P.

przeciwko S. M.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie

z dnia 19 października 2012 r.

sygn. akt III C 1421/10

I.  zmienia zaskarżony wyrok w całości w ten sposób, że zasądza od S. M. na rzecz Zgromadzenia (...) w P. kwotę 4.533.928,77 (cztery miliony pięćset trzydzieści trzy tysiące dziewięćset dwadzieścia osiem złotych siedemdziesiąt siedem groszy) oraz odsetki ustawowe liczone od kwoty 29.733.928,77 (dwadzieścia dziewięć milionów siedemset trzydzieści trzy tysiące dziewięćset dwadzieścia osiem złotych siedemdziesiąt siedem groszy) począwszy od dnia 20 kwietnia 2010 roku do dnia zapłaty i kwotę 107.217 (sto siedem tysiący dwieście siedemnaście) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania w sprawie;

II.  zasądza od S. M. na rzecz Zgromadzenia (...) w P. kwotę 10.400 (dziesięć tysięcy czterysta) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym;

III.  nakazuje pobranie od S. M. kwoty 95.000 (dziewięćdziesiąt pięć tysięcy) złotych na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego Warszawa - Praga w Warszawie tytułem części nieuiszczonej opłaty od apelacji, od której strona powodowa była zwolniona.

Sygn. akt VI ACa 523/13

UZASADNIENIE

Powód Zgromadzenie (...) w P. w pozwie nadanym w dniu 19 kwietnia 2010 r. domagał się zasądzenia od pozwanego S. M. kwoty 4.533.928,77 zł wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od kwoty 29.733.928,77 zł od dnia 20 kwietnia 2010 r. tj. dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Powód powołał się na fakt, że w dniu 19 sierpnia 2008 r. zawarł z pozwanym umowę sprzedaży nieruchomości za cenę 30.700.000 zł, przy czym kwota 500.000 zł została uiszczona przez pozwanego tytułem zadatku. Pozwany uiścił też pierwszą ratę ceny w kwocie 5.000.000 zł. Pozostałą do zapłaty drugą ratę ceny 25.200.000 zł pozwany zobowiązał się uiścić w terminie 30 dni od dnia 29 października 2008 r., kiedy to strony zawarły umowę zmieniającą ww. umowę sprzedaży. Powód wyjaśnił, że domaga się kwoty skapitalizowanych odsetek ustawowych od dnia 29 listopada 2008 r. do dnia 19 kwietnia 2010 r. należnych od kwoty 25.200.000 zł stanowiącej drugą ratę ceny sprzedaży nieruchomości wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu od sumy tych skapitalizowanych odsetek i wskazanej, pozostałej do zapłaty drugiej raty ceny sprzedaży nieruchomości.

Pozwany w sprzeciwie od nakazu zapłaty zaskarżył nakaz zapłaty w całości i wniósł o oddalenie powództwa w całości. W uzasadnieniu wskazał, że nie uznaje zasadności roszczenia powoda o zapłatę odsetek za opóźnienie w wysokości ustawowej, ponieważ strony w akcie notarialnym z dnia 29 października 2008 r. ustaliły umownie wysokość odsetek za opóźnienie zgodnie z art. 481 § 2 k.c. W dalszym stanowisku procesowym pozwany podniósł bezzasadność powództwa z uwagi na jego przedwczesność. Pozwany wskazał, że umowy zawarte przez strony, zarówno umowa przedwstępna, sprzedaży jak i prolongacyjna mają charakter czynności prawnych niezupełnych, zaś ich skuteczność zależy od wydania stosownej zgody przez (...), co nie miało miejsca. Przedwczesność powództwa zdaniem pozwanego również wynika z braku na chwilę obecną, po stronie pozwanego obowiązku do świadczenia należności głównej, spowodowanego zwłoką strony powodowej z przedłożeniem stosownej zgody (...) na alienację dóbr a to z kolei uprawnia pozwanego do wstrzymania się ze świadczeniem wzajemnym na podstawie art. 488 § 2 k.c.

Wyrokiem z dnia 19 października 2012 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie oddalił powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 7.217 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Powyższe rozstrzygnięcie zostało oparte o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne.

Sąd Okręgowy ustalił, że powód jest kościelną osobą prawną. W dniu 19 sierpnia 2008 r. powód, jako właściciel nieruchomości położonej w dzielnicy B., stanowiącej działki: numer (...) o powierzchni 24,8620 ha oraz numer (...) o powierzchni 22,4018 ha, dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa prowadzi księgę wieczystą (...) i pozwany zawarli w formie aktu notarialnego u notariusza A. K. w R. umowę sprzedaży nieruchomości za umówioną cenę 30.700.000 zł. W dniu zawarcia umowy powód otrzymał część ceny tj. 500.000 zł i strony postanowiły, że z pozostałej kwoty 5.000.000 zł pozwany wpłaci w terminie do 25 sierpnia 2008 r. na wskazany rachunek bankowy, a kwotę 25.200.000 zł pozwany uiści na ten sam rachunek bankowy do dnia 3 listopada 2008 r. W dniu 29 października 2008 r. strony zawarły umowę zmieniającą postanowienia umowy sprzedaży w ten sposób, że powód oświadczył, iż do dnia umowy otrzymał od pozwanego część ceny tj. 5.500.000 zł za zbycie nieruchomości i strony postanowiły, że pozostała część ceny 25.200.000 zł zostanie wpłacona na wskazany rachunek bankowy w terminie 30 dni od dnia podpisania umowy oraz co do obowiązku zapłaty pozostałej części ceny wraz z odsetkami liczonymi dla lokaty 1 miesięcznej obowiązującej w (...) Banku (...) pozwany poddał się egzekucji wprost z aktu stosownie do treści art. 777 § 1 pkt 5 k.p.c. Pozwany poddał się egzekucji, co do należności głównej i odsetek umownych za okres od 29 października 2008 r. do 28 listopada 2008 r. w łącznej wysokości 76.650 zł, nie złożył oświadczenia, co do odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia głównego w kwocie 25.200.000 zł. W dniu 16 stycznia 2009 r. Sąd Rejonowy w Legionowie nadał aktowi notarialnemu sporządzonemu w dniu 29 października 2008 r. klauzulę wykonalności. Jako okoliczność bezsporną Sąd Okręgowy wskazał, że pozwany nie zapłacił powodowi reszty ceny 25.200.000 zł.

Sąd Okręgowy ustalił, że w okresie od 29 listopada 2008 r. do dnia 14 grudnia 2008 r. stopa odsetek ustawowych wynosiła 11,5 %, co daje kwotę 127.035,62 zł odsetek za ten okres. Od 15 grudnia 2008 r. do 19 kwietnia 2010 r. stopa odsetek ustawowych wynosiła 13 %, tym samym odsetki ustawowe to kwota 4.406.893,15 zł. Łącznie kwota skapitalizowanych odsetek od kwoty 25.200.000 zł za okres od 29 listopada 2008 r. do 19 kwietnia 2010 r. wynosi 4.533.928,77 zł.

Umową zawartą w dniu 22 października 2009 r. pozwany sprzedał całą nieruchomość swoim synom R. M. i P. M. za kwotę 80.348.460 zł, którą kupujący zobowiązali się zapłacić do dnia 31 grudnia 2011 r. W dniu 25 listopada 2011 r. powód uzyskał zgodę (...) na alienację nieruchomości w B. na kwotę 30.200.000 zł potwierdzoną za zgodność z prawem miejsca wystawienia przez Wydział Konsularny Ambasady RP w R. w dniu 18 maja 2012 r. W dniu 1 lutego 2012 r. wydana zgoda została sprostowana, co do ceny zbycia na kwotę 30.700.000 zł i w dniu 18 maja 2012 r. potwierdzona za zgodność z prawem wystawienia. W dniu 25 listopada 2011 r. Stolica Apostolska udzieliła powodowi pozwolenia zgodnie z kanonem (...) Prawa Kanonicznego na wszczęcie i prowadzenie postępowań przed sądami przeciwko pozwanemu w celu dochodzenia roszczenia o zapłatę ceny sprzedaży wraz z należnymi odsetkami i zatwierdziła wszystkie czynności prawne podjęte wcześniej przez powoda, potwierdzone w dniu 18 maja 2012 r. za zgodność z prawem miejsca wystawienia, co pozwanemu przesłano w dniu 21 maja 2012 r.

Sąd Okręgowy oceniając żądanie pozwu w pierwszym rzędzie stwierdził, że zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 6 i 7 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1989 r., Nr 29, poz. 154, ze zm.) instytuty życia konsekrowanego, inaczej zakony oraz prowincje zakonów, jako personalne jednostki organizacyjne Kościoła posiadają osobowość prawną. Powód – Zgromadzenie (...) zostało zatwierdzone, jako instytut na prawie papieskim i podlega bezpośrednio władzy (...), która wyraziła zgodę na prowadzenie przez powoda niniejszego sporu i potwierdziła zdziałane przed wyrażeniem zgody czynności procesowe.

Wskazując na aprobowane stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2008 r. w sprawie III CZP 122/2008, OSNC 2009/7-8, poz. 115, Sąd Okręgowy przypomniał, że: „sprzedaż nieruchomości przez kościelną osobę prawną osobie świeckiej, bez wymaganego w prawie kanonicznym zezwolenia właściwej władzy kościelnej, stanowi czynność prawną niezupełną”. Przed zawarciem umowy sprzedaży nieruchomości za cenę umówioną z pozwanym, w ocenie Sądu Okręgowego, powód zgodnie z kanonem (...) § 2 prawa kanonicznego powinien uzyskać zgodę (...) na alienację dóbr. Takiej zgody zaś nie było. Zgodę odpowiadającą treści umowy sprzedaży (...) wydała w dniu 1 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy nie uznał słuszności stanowiska pozwanego, który zarzucił, że zgoda nie ma formy aktu notarialnego. Zgoda (...) na alienację dóbr wydana przez Państwo Watykan jest zagranicznym dokumentem urzędowym. Zgodnie z treścią art. 1138 k.p.c. dokument dotyczący przeniesienia własności nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej powinien być uwierzytelniony przez polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny. Dokumenty wydane przez Państwo Watykan (Stolica Apostolska) uwierzytelnia Wydział konsularny Ambasady RP w R. i taki uwierzytelniony przez tę placówkę dyplomatyczną dokument został złożony.

W ocenie Sądu Okręgowego w przypadku wydania zgody na alienację dóbr po dokonaniu czynności rozporządzenia dobrami, to o wyrażeniu zgody powinny być zawiadomione obie strony tej czynności, trwają bowiem skutki bezskuteczności zawieszonej dokonanej czynności. Zamierzone przez podejmującego taką czynność skutki prawne nie powstają, lecz ulegają zawieszeniu do czasu wyrażenia zgody na dokonanie czynności przez uprawnioną osobę trzecią. Stan ten ustaje dopiero po odmowie wyrażenia zgody lub po upływie terminu do jej udzielenia. Odmowa zgody powoduje skutek w postaci bezwzględnej nieważności czynności ex tunc. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną (art. 63 § 1 zd. drugie k.c.). Istota stanu bezskuteczności zawieszonej polega na tym, że brak skutków prawnych ma charakter tymczasowy tj. do momentu potwierdzenie przez osobę trzecią. Ten brak skutków istnieje, a zawieszenie skuteczności umowy powinno umożliwić stronom powstrzymywanie się od spełnienia swojego świadczenia.

Sąd Okręgowy powołując się na art. 488 § 2 k.c. wskazał, że do niniejszej sytuacji w sprawie należałoby stosować „odpowiednio” możliwość przewidzianą w tym przepisie. Podniósł, że wprawdzie strony nie były zobowiązane wprost do jednoczesnego spełnienia swoich świadczeń, gdyż z umowy sprzedaży oraz umowy zmieniającej wynika, że powód był zobowiązany swoje świadczenie spełnić wcześniej a pozwany uzyskał późniejszy termin zapłaty ceny, to jednoczesność świadczeń daje się wyprowadzić z charakteru umowy sprzedaży oraz z tego, że świadczenie pozwanego miało być jednoczesne, a tylko z udzieloną do konkretnego terminu płatnością i to ledwie o 3 miesiące. Jak wskazał Sąd Okręgowy powód swoje świadczenie spełnił – wydał nieruchomość, czego dowodem jest zbycie nieruchomości przez pozwanego 22 października 2009 r., a pozwany powstrzymał się z zapłatą reszty ceny i zażądał zgody osoby trzeciej na alienację dóbr. W ocenie Sądu Okręgowego powstrzymanie się przez pozwanego ze spełnieniem swojego świadczenia nie było pozbawione podstaw, ponieważ decydujące znaczenie miała chwila wymagalności świadczeń wzajemnych. Pozwany natomiast został skutecznie zawiadomiony o wyrażeniu zgody (...) na alienację dóbr po 21 maja 2012 r. wraz z doręczeniem uwierzytelnionych dokumentów urzędowych wydanych przez (...). Zdaniem Sądu Okręgowego, skoro do wyrażenia zgody na alienację dóbr umowa sprzedaży była czynnością niezupełną i nie wywoływała skutków przewidzianych umową, to znaczy, że aż do 21 maja 2012 r. strony mogły powstrzymać się ze spełnieniem swoich świadczeń. Trwała bowiem, jak podniósł Sąd Okręgowy bezskuteczność zawieszona zawartej przez strony umowy sprzedaży i konsekwentnie świadczenie pozwanego nie było wymagalne, a pozwany nie spełniając świadczenia nie opóźniał się z jego wykonaniem (art. 481 § 1 k.c.). Wymagalność świadczenia nie spełnionego nastąpiła po 21 maja 2012 r. a pozwany zdaniem Sądu Okręgowego nie powinien ponosić konsekwencji powolnego działania powoda, który początkowo negował uzyskanie zgody na alienację dóbr, a następnie niespiesznie ją uzyskał.

Z tych przyczyn Sąd Okręgowy uznał, że powodowi nie należą się odsetki naliczone od 29 listopada 2008 r. do 21 maja 2012 r., ponieważ pozwany nie spóźniał się ze spełnieniem świadczenia, zatem powództwo oddalił.

Apelację od powyższego orzeczenia złożył powód zaskarżając w całości.

Skarżący zarzucił:

- obrazę przepisów prawa procesowego, a to:

1. art. 316 § 1 k.p.c., poprzez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na wydaniu orzeczenia uwzględniającego stan rzeczy z chwili wniesienia pozwu, a nie z chwili zamknięcia rozprawy, co:

a) znalazło wyraz w (błędnym skądinąd) ustaleniu, że roszczenie powoda o zapłatę odsetek stało się wymagalne dopiero w dniu 21 maja 2012 r. a mimo to wyrokujący w dacie 19 października 2012 r. sąd nie uwzględnił roszczenia nawet w tej części;

b) doprowadziło do wewnętrznej sprzeczności treści wyroku, a to poprzez niezgodność sentencji („powództwo oddala”) z treścią uzasadnienia („wymagalność świadczenia niespełnionego nastąpiła po 21 maja 2012 r.”),

2. art. 328 § 2 k.p.c., poprzez niewłaściwe jego zastosowanie polegające na niewyjaśnieniu podstawy prawnej wyroku i nieprzytoczenie odpowiednich przepisów prawa, a to wskutek nieprzeprowadzenia rozważań odnośnie kwestii stosowalności w powszechnym porządku prawnym przepisów prawa kanonicznego i ograniczenie się w tej materii do niewiążącego sądu I instancji orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2008 r., III CZP 122/2008, przy braku własnych, samodzielnych ustaleń,

3. art. 233 § 1 k.p.c., poprzez niewłaściwe jego zastosowanie polegające na daleko idącej dowolności w ocenie dowodów z dokumentów, a to:

a) umowy sprzedaży z dnia 22 października 2009 r., Rep. A nr (...) – skutkującej sprzecznością istotnych ustaleń faktycznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, a wyrażającej się w pominięciu przy dokonywaniu ustaleń faktycznych oświadczenia pozwanego zawartego w tym akcie notarialnym (§ 2), w którym oznajmił on, że nieruchomość wyżej opisana wolna jest od wszelkich długów i obciążeń, praw i roszczeń osób trzecich, ograniczeń w rozporządzaniu, które miałyby wywołać skutki wobec osób trzecich, ujawniając i przyznając w ten sposób, że brak zgody (...) nie stanowił w przeświadczeniu samego pozwanego jakiegokolwiek ograniczenia w rozporządzaniu nieruchomością;

b) umowy sprzedaży z dnia 19 sierpnia 2008 r., rep. (...) – skutkującej sprzecznością istotnych ustaleń faktycznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, a wyrażającej się w wyprowadzeniu z treści umowy nielogicznego wniosku o jednoczesności świadczeń wzajemnych stron, podczas gdy w § 5.1. umowy przeniesienia własności strony wyraźnie i zgodnie wyłączyły jednoczesność świadczeń, zastrzegając odległy od daty umowy, odroczony termin płatności ceny sprzedaży, a w dalszym czasie, aktem notarialnym z dnia 29 października 2008 r., Rep. A (...) termin ten jeszcze przedłużyły,

- obrazę przepisów prawa materialnego, a to:

1. art. 488 § 2 k.c., poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, iż przepis ten należało zastosować do oceny stanu faktycznego „odpowiednio”, podczas gdy winien być on stosowany wprost oraz przyjęcie, iż pozwanemu przysługiwało prawo powstrzymania się od spełnienia świadczenia wzajemnego tj. zapłaty ceny nabycia nieruchomości, pomimo że:

a) strony umownie wyłączyły jednoczesność świadczeń wzajemnych,

b) podnosząc zarzut wstrzymujący pozwany był w zwłoce z własnym świadczeniem,

c) podpisując umowę i odbierając świadczenie wzajemne pozwany nie zgłosił zastrzeżeń, co do braku przedłożenia mu zgody (...),

d) pozwany ujawnił swe prawo w księdze wieczystej,

e) pozwany nieruchomość zbył jeszcze przed zapłatą ceny sprzedaży;

2. art. 535 k.c., poprzez jego błędną wykładnię wyrażającą się w uznaniu, iż zgoda osoby trzeciej (art. 63 k.c.) stanowi essentialia negotii umowy sprzedaży a w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie wymienionego przepisu poprzez przyjęcie, że nieprzedłożenie przez powoda będącego kościelną osobą prawną do aktu notarialnego sprzedaży nieruchomości z dnia 19 sierpnia 2008 r., Rep. A nr (...), wymaganej prawem kanonicznym zgody (...) na alienację dóbr nie stanowiło zaofiarowania i ważnego spełnienia świadczenia wzajemnego pomimo, iż własność nieruchomości została przeniesiona na kupującego, a przedmiot umowy został wydany, zaś kupujący ujawnił swe prawo w księdze wieczystej i rozporządził prawem własności na rzecz osób trzecich;

3. art. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 1 i art. 5 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie tych przepisów polegające na przyjęciu, że wynikający z przepisów Kodeksu prawa kanonicznego obowiązek uzyskania zgody nadrzędnej władzy kościelnej na alienację gruntu, jako czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządzania stanowi skuteczne w świetle prawa powszechnego ograniczenie umocowania organu powoda, pomimo iż prawo kanoniczne nie należy do katalogu przepisów prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej, brak jest normy inkorporującej prawo kościelne do porządku krajowego, a naruszone przepisy nakazują jedynie zapewnienie Kościołowi katolickiemu autonomii i poszanowania w zakresie rządzenia się przezeń „we własnych sprawach, własnym prawem”, w tym w szczególności w sprawach majątkowych wewnątrzkościelnych.

Wskazując na te zarzuty skarżący wniósł o: zmianę w całości zaskarżonego wyroku i zasądzenie na rzecz powoda kwoty 4.533.928,77 zł wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od kwoty 29.733.928,77 zł od dnia 20 kwietnia 2010 r. do dnia zapłaty oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm prawem przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o jej oddalenie w całości z uwagi na bezzasadność oraz wniósł o zasadzenie od strony powodowej na rzecz pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie w całości.

Przed oceną skuteczności poszczególnych zarzutów podniesionych w apelacji i oceną zastosowania przez sąd pierwszej instancji prawa materialnego należy podkreślić, że w okolicznościach niniejszej sprawy ze względu na wartość transakcji sprzedaży nieruchomości przez kościelną osobę prawną konieczne było uzyskanie zgody Kongregacji Instytutów (...) na alienację dóbr stosownie do kanonu (...) § 2 Kodeksu prawa kanonicznego. Wymóg uzyskania takiej zgody z uwagi na odrębność podmiotową powoda i (...) musi być zakwalifikowany, jako obowiązek uzyskania zgody osoby trzeciej w rozumieniu art. 63 k.c. Sąd Apelacyjny podziela pogląd Sądu Najwyższego zawarty w uchwale z dnia 19 grudnia 2008 r., III CZP 122/08, gdzie stwierdzono, że sprzedaż nieruchomości przez kościelną osobę prawną osobie świeckiej, bez wymaganego w prawie kanonicznym zezwolenia właściwej władzy kościelnej, stanowi czynność prawną niezupełną (art. 63 k.c.). W przypadkach, w których wymóg zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej nie wynika bezpośrednio z ustawy ale ustawa upoważnia strony do wprowadzenia takiego wymogu, również mamy do czynienia z czynnością prawną, do której dokonania jest wymagana zgoda osoby trzeciej „na podstawie przepisu prawnego”, albowiem upoważnienie ustawodawcy zawarte w przepisach szczególnych uzasadnia pogląd, że dochodzi tu do samoograniczenia autonomii prywatnej podmiotu i to ze skutkami wobec osób trzecich, które z tym podmiotem dokonują czynności prawnej. Nie ulega wątpliwości, że normy prawa kanonicznego dotyczące alienacji dóbr kościelnych mają moc obowiązującą jedynie w porządku kościelnym. Nie można jednak abstrahować od obowiązujących przepisów ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz m. in. art. 5 i art. 19 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., które odsyłają do prawa kanonicznego. Skoro zatem odpowiednie przepisy wskazują prawo wewnętrzne Kościoła katolickiego i nakazują poszanowanie sposobu jego działania, wymóg uzyskania zgody właściwej władzy kościelnej należy traktować tak, jakby wynikał wprost z ustawy.

W świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego i stanowisk stron za niesporne należy uznać, że powód – kościelna osoba prawna, nie miał zgody Kongregacji Instytutów (...) na sprzedaż nieruchomości w dzielnicy B. w W. ani w dniu zawierania umowy sprzedaży 19 sierpnia 2008 r., ani przed tą datą, ani też 29 października 2008 r., kiedy doszło do zmiany umowy sprzedaży nieruchomości w zakresie prolongaty zapłaty ceny. Zgoda taka została uzyskana po zawarciu umowy sprzedaży, w toku postępowania przed Sądem Okręgowym a przesłana pozwanemu w dniu 21 maja 2012 r. Sąd Okręgowy, jak słusznie zarzuca skarżący naruszył art. 316 k.p.c., gdyż nie ocenił skutków udzielenia tej zgody i w konsekwencji nie zweryfikował żądania pozwu według stanu z chwili zamknięcia rozprawy. Zgodnie z art. 316 k.p.c., sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, zatem wszystkie elementy, które składają się na podstawę wyroku. Pojęcie "stan rzeczy" obejmuje w szczególności podstawę faktyczną, prawną i kompetencyjną wyroku (zob. Kodeks postępowania cywilnego-Komentarz do art. 316 k.p.c., pod red. T. Piaseckiego, CH Beck, tom I). Sąd Okręgowy ustalił, że zgoda osoby trzeciej została w trakcie procesu udzielona, że roszczenie jest już wymagalne i jednocześnie całe żądanie powoda oddalił.

Zgodnie z art. 63 k.c. jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, to osoba ta może wyrazić zgodę także po złożeniu oświadczenia przez osoby dokonywające czynności prawnej. Zgoda udzielona przez osobę trzecią ma wówczas formę potwierdzenia. Powszechnie przyjmuje się, że wystarczające jest, aby oświadczenie woli o wyrażeniu zgody było złożone którejkolwiek ze stron dokonywanej czynności prawnej, przede wszystkim zaś tej, która zwróciła się o to do osoby trzeciej (por. Z. Radwański (w:) System prawa prywatnego, t. 2, 2002, s. 309). W ocenie Sądu Apelacyjnego udzielenie zgody przez osobę trzecią na dokonanie czynności prawnej po dokonaniu tej czynności prawnej, tak jak w niniejszej sprawie ma oczywisty charakter potwierdzenia czynności prawnej i zgodnie z art. 63 § 2 zd. 2 k.c. wywołuje skutki z mocą wsteczną ( ex tunc) tj. od daty dokonania czynności prawnej. Oznacza to, że Sąd Okręgowy naruszył ten przepis poprzez jego błędną wykładnię. Jako błędne w związku z tym należy ocenić stanowisko Sądu Okręgowego, przyznającego rację pozwanemu, że zobowiązanie pozwanego stało się wymagalne od chwili przekazania mu dokumentów z oświadczeniem (...) na alienację dóbr (zgody osoby trzeciej) a nie od daty zawarcia umowy (tj. z datą wsteczną). Należy podkreślić, że brak zgody osoby trzeciej powodujący wadliwość czynności skutkuje tym, że czynność ta nie wywołuje skutków niemniej strony są nią związane i żadna z nich w czasie oczekiwania na ewentualne potwierdzenie nie może dowolnie ignorować obowiązków wynikających z tej umowy. W celu uniknięcia tego stanu niepewności, wywołanego istnieniem negotium claudicans, tzn. czynnością niezupełną, przepisy prawa przewidują możliwość wyznaczenia osobie trzeciej, której zgoda jest wymagana stosownego terminu. W tym przypadku zasadne byłoby zastosowanie w drodze analogii art. 103 § 2 i 3 k.c. Bez wątpienia pozwany nigdy (...) terminu na wyrażenie zgody nie wyznaczył ani też o taką zgodę do (...) nie wystąpił, jakkolwiek nie wykonywał swojego świadczenia i do chwili zamknięcia rozprawy przed Sądem Apelacyjnym swojego świadczenia nie spełnił.

Zasadny w powyższym kontekście jest także zarzut apelacji, iż ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego dotyczące powodów wstrzymywania się przez pozwanego z jego świadczeniem, zostały dokonane z naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c. Stosownie do tego przepisu obowiązkiem sądu jest dokonanie oceny wiarygodności mocy dowodowej według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Wszechstronne rozważanie zebranego materiału oznacza uwzględnienie wszystkich dowodów przeprowadzonych w postępowaniu oraz wszystkich okoliczności towarzyszących przeprowadzeniu poszczególnych środków dowodowych, a mających znaczenie dla ich mocy i wiarygodności (zob. W. Siedlecki "Realizacja zasady swobodnej oceny dowodów w polskim procesie cywilnym" NP, 1956/4/20). Sąd Okręgowy ustalając stan faktyczny tylko wymienił dokumenty i niesporne dane, wskazując zupełnie abstrakcyjnie, że powstrzymywanie się pozwanego ze spełnieniem świadczenia nie było pozbawione podstaw. Z tym stanowiskiem nie można się zgodzić. Należy zwrócić uwagę, na okoliczność, że pozwany, jako strona umowy sprzedaży nieruchomości dopiero w postępowaniu przed Sądem Okręgowym i to nawet nie w sprzeciwie od nakazu zapłaty nadał potrzebie uzyskania zgody (...) na alienację dóbr taki walor, który uzasadnia wstrzymanie podstawowego świadczenia z umowy sprzedaży – zapłaty ceny. Natomiast, jak wynika z dowodów z dokumentów, których Sąd Okręgowy nie ocenił pod tym kątem, to pozwany niezwłocznie po zawarciu umowy sprzedaży ujawnił swojej prawo własności nieruchomości w księdze wieczystej a następnie w domniemanym przekonaniu dysponowania pełnią swoich praw wynikającą z całkowitej skuteczność umowy sprzedaży zawartej z powodem, sprzedał tę nieruchomość umową z dnia 22 października 2009 r., Rep. A nr (...) za cenę ponad dwukrotnie wyższą swoim synom, a więc osobom bliskim, których niewątpliwie nie miał zamiaru narażać na negatywne skutki wadliwości własnego prawa. Świadomość pozwanego pełni praw do nieruchomości - odmienna niż prezentowana w niniejszej sprawie - wprost wynika także z § 2 ww. umowy sprzedaży nieruchomości swoim synom, w którym to postanowieniu oznajmił, że nieruchomość wolna jest od wszelkich długów i obciążeń, praw i roszczeń osób trzecich, ograniczeń w rozporządzaniu, które miałyby wywołać skutki wobec osób trzecich. Pozwany ujawnił i przyznał w ten sposób, że brak zgody (...) na alienację dóbr nie stanowił w jego przeświadczeniu jakiegokolwiek ograniczenia w rozporządzaniu nieruchomością. Niezrozumiałe jest zatem przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że pozwany miał uzasadnione powody do wstrzymania się ze swoim świadczeniem, zwłaszcza w sytuacji przedstawienia zgody (...), uznanej przez Sąd Okręgowy, jako prawidłowa i skuteczna.

Jako zasadny należy ocenić także zarzut naruszenia art. 488 § 2 k.c. oraz art. 535 k.c., odnośnie elementów przedmiotowo istotnych umowy sprzedaży. W myśl art. 488 § 1 i 2 k.c. jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, to każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia, dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego spełnienia świadczenia. Dla pełnej oceny stanu faktycznego należy dodać, że świadczenia wzajemne wynikały z zawartej przez strony umowy sprzedaży nieruchomości z dnia 19 sierpnia 2008 r. z uwzględnieniem jej zmiany z dnia 29 października 2008 r. odnośnie do terminu zapłaty ceny przez pozwanego. Jeżeli doszło do zawarcia umowy sprzedaży to uwzględnić należy, że umowa ta jest umową zobowiązującą, a zapłata ceny i wydanie sprzedanej rzeczy są obowiązkami stron tej umowy powstającymi z chwilą zawarcia umowy. Przy sprzedaży, jako umowie wzajemnej świadczenia stron powinny być spełnione równocześnie, chyba że m.in. z umowy stron wynika, że jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia z dnia 4 stycznia 2012 r., III CSK 139/11). Ustawa bez wątpienia przewiduje dwie przesłanki, których istnienie warunkuje możliwość skorzystania z uprawnienia do wstrzymania się ze świadczeniem, istnienie świadczeń wzajemnych i brak zaoferowania świadczenia wzajemnego przez jedną ze stron. Jak już wskazano wyżej nie tylko pozwany nie nadawał „zgodzie na alienację dóbr” waloru świadczenia z umowy sprzedaży, do którego zobowiązany był powód ale sam charakter takiej zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej nie mieści się w konstrukcji umowy sprzedaży. Sprzedaż jest umową dwustronnie zobowiązującą, w której sprzedawca zobowiązuje się do przeniesienia własności rzeczy lub prawa a kupujący zobowiązuje się ekwiwalentnie do zapłacenia sprzedawcy ceny za ów towar lub prawo. Świadczenie jednej strony jest więc odpowiednikiem świadczenia drugiej strony. Panuje w tym względzie równowaga będąca podstawową cechą umów wzajemnych. Na potrzeby analizy niniejszej sprawy należy jednoznacznie stwierdzić, że udzielenie zgody przez osobę trzecię – (...) na dokonanie czynności prawnej sprzedaży nieruchomości (alienację dóbr) nie było świadczeniem wzajemnym powoda w stosunku do wzajemnego świadczenia pozwanego do zapłaty ceny sprzedaży tej nieruchomości. Zgoda (...), jak zostało to już wskazane miała charakter „zgody osoby trzeciej” w rozumieniu art. 63 k.c. a do czasu jej udzielenia skutki czynności były zawieszone. Z pewnością strony nie zmodyfikowały umowy sprzedaży i nie wprowadziły obowiązku takiego świadczenia. Wymóg zgody nie zmieniał essentialia negotii umowy sprzedaży. Jakkolwiek należy przypomnieć, że ta ewentualna zgoda lub jej brak, to jedynie wymóg stanowiący element dodatkowy w stosunkach wzajemnych pomiędzy kościelną osobą prawną a innymi podmiotami. Potwierdzenie przez (...) ww. umowy czyniło ją w pełni skuteczną od chwili zawarcia, przy czym także jeśli idzie o wymagalność świadczeń z niej wynikających. Pozwany nie miał żadnych prawnych podstaw do wstrzymania się od spełnienia swojego świadczenia w terminie, w szczególności że sam niezwłocznie przyjął świadczenie wzajemne powoda i nigdy nie podjął żadnych kroków zmierzających do spełnienia swojego świadczenia. Przewidziana w art. 488 § 2 k.c. możliwość powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia z umowy wzajemnej przy zastrzeżonej umownie jednoczesności świadczeń, ograniczona jest przesłanką "(...) dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego". Gdy zatem druga strona spełniła swoje świadczenie, w ogóle nie zachodzi stan rzeczy odpowiadający hipotezie tej normy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2004 r., V CK 559/03).

Wracając do uzyskanej zgody Kongregacji Instytutów (...) na alienacje dóbr powoda, to ma ona charakter potwierdzający i wywołuje skutek od daty dokonania czynności potwierdzanej. Oznacza to, że roszczenie powoda o zapłatę drugiej raty ceny sprzedaży nieruchomości stało się wymagalne w pierwszym dniu po upływie 30 dni od daty zawarcia w dniu 29 października 2008 r. umowy zmieniającej, co do płatności umowę sprzedaży z dnia 19 lipca 2008 r. czyli w dniu 29 listopada 2008 r. Zgodnie z art. 359 k.c. i art. 481 § 1 k.c. powód ma prawo do odsetek za opóźnienie w zapłacie kwoty 25.200.000 zł od wymienionego dnia wymagalności. Powód dokonał kapitalizacji odsetek ustawowych (suma 4.533.928,77 zł) stosownie do uprawnienia wynikającego z art. 482 § 1 k.c. wnosząc także o zasądzenie dalszych odsetek od tej skapitalizowanej wartości od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Jednocześnie powód wskazując na art. 481 § 1 k.c. domaga się odsetek ustawowych od kwoty 25.200.000 zł od dnia wniesienia pozwu. Mając na uwadze bezsporną okoliczność, że pozwany w dalszym ciągu drugiej raty ceny nie uiścił żądanie to w oparciu o ww. przepisy jest uzasadnione.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w całości w ten sposób, że zasadził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 4.533.928,77 zł wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od kwoty 29.733.928,77 zł od dnia 20 kwietnia 2010 r. do dnia zapłaty i tytułem zwrotu kosztów postępowania w sprawie kwotę 32.217 zł. Zmieniając zaskarżony wyrok o kosztach procesu za pierwszą instancję orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. zgodnie z wynikiem sporu.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. zgodnie z jego wynikiem, zasądzając od pozwanego na rzecz powoda koszty, jakie ten poniósł w postępowaniu apelacyjnym. Na koszty powoda, które poniósł składały się: opłata od apelacji w kwocie 5.000 zł (w pozostałej kwocie został zwolniony od opłaty) oraz wynagrodzenie pełnomocnika powoda w kwocie 5.400 zł ustalone na podstawie § 13 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2002 roku, nr 163, poz. 1348 ze zm.).

Mając na uwadze okoliczność, że powód był zwolniony od obowiązku uiszczenia opłaty od apelacji ponad kwotę 5.000 zł tj. 95.000 zł, a pozwany jako strona przegrywająca jest zgodnie z regułą obowiązującą przy zwrocie kosztów procesu zobowiązany do ich uiszczenia, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t. j. Dz. U. z 2010 r., Nr 90, poz. 594 ze zm.), nakazał pobranie od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie części nieuiszczonej opłaty od apelacji.