Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 lutego 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Marek Górecki

Sędziowie: SA Bogdan Wysocki /spr./

SA Mariola Głowacka

Protokolant: st. sekr. sądowy Ewa Gadomska

po rozpoznaniu w dniu 13 lutego 2019 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa E. S. i J. S.

przeciwko D. G.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu XIII Wydział Cywilny z siedzibą w L.

z dnia 4 grudnia 2017 r. sygn. akt XIII C 459/16

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 1 w ten tylko sposób, że uznaje za bezskuteczną w stosunku do powodów opisaną tam czynność prawną wyłącznie w zakresie uprawnienia powodów do egzekucji wierzytelności powstałej po ich stronie na podstawie umowy pożyczki z dnia 30 sierpnia 2012r. zawartej między E. S. i J. S. jako pożyczkodawcami oraz A. G. i B. G. jako pożyczkobiorcami w formie aktu notarialnego z dnia 30 sierpnia 2012r., sporządzonego przed notariuszem H. G. i zapisanego w repertorium A pod nr (...);

II.  w pozostałej części apelację oddala;

III.  zasądza od pozwanej na rzecz powodów kwotę 4.050 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Bogdan Wysocki Marek Górecki Mariola Głowacka

Sygn. akt I ACa 396/18

UZASADNIENIE

Pozwem wniesionym w dniu 24 czerwca 2016 r. przeciwko pozwanej D. G. powodowie E. S. i J. S. wnieśli o uznanie za bezskuteczną w stosunku do powodów E. S. i J. S., czynności prawnej w postaci umowy darowizny, zawartej pomiędzy B. G., a pozwaną D. G. w formie aktu notarialnego przed notariuszem w G. L. C. za Rep. A nr (...), dotyczącą nieruchomości położonej w K., gmina K., powiat (...), województwo (...), stanowiącą działkę nr (...), obejmującą grunty rolne zabudowane o powierzchni 0,0558 ha, zabudowaną kamienicą nr (...) oraz trzema budynkami gospodarczymi, dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy w Lesznie, X Wydział Zamiejscowy Ksiąg Wieczystych z siedzibą w G. prowadzi księgę wieczystą o nr (...). Powodowie ponadto wnieśli o zasądzenie od pozwanej solidarnie na ich rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na pozew pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów postępowania od powodów na jej rzecz, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 4 grudnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu Ośrodek (...) w L. u znał za bezskuteczną w stosunku do powodów E. S. i J. S. czynność prawną w postaci umowy darowizny nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) obejmującej grunty rolne zabudowane kamienicą i trzema budynkami gospodarczymi o powierzchni 0,0558 ha, dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą (...), zawartej pomiędzy B. G. a pozwaną D. G. w formie aktu notarialnego przed notariuszem L. C. w Kancelarii Notarialnej w G. w dniu 10 grudnia 2013r. rep. A nr (...)(pkt 1), kosztami procesu obciążył pozwaną i z tego tytułu zasądził od pozwanej na rzecz powodów solidarnie kwotę 13.463 zł (pkt 2).

Podstawą rozstrzygnięcia były następujące ustalenia i wnioski.

B. G. – matka pozwanej była właścicielem kamienicy położonej w K. przy ul. (...) stanowiącej działkę nr (...) o obszarze 0,0558 ha, dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą numer (...) o wartości szacunkowej, co najmniej 450.000 zł. Na parterze znajdują się dwa lokale o charakterze użytkowym, a na pierwszym piętrze zamieszkuje pozwana wraz z rodzicami B. G. i A. G..

Pod koniec 2011 r. sytuacja majątkowa B. G. uległa pogorszeniu i nie była w stanie na bieżąco regulować zobowiązań kredytowych wobec G. Banku. W lokalnej prasie matka pozwanej znalazła ogłoszenie o udzielaniu szybkich pożyczek pod zastaw nieruchomości i postanowiła skorzystać z takiej formy pożyczki. W ten sposób B. G. skontaktowała się z P. L., który wraz z G. K. wciągnął ją w przestępny proceder polegający na doprowadzeniu B. G. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem.

Pierwszą umowę pożyczki B. G. zawarła u notariusza z G. K., który na mocy tej umowy miał udzielić jej pożyczki w kwocie 11.800 zł. Przy zawarciu umowy obecny był również P. L., który z gotówki w wysokości 11.800 zł zabrał 6.000 zł, a resztę pieniędzy włożył do torebki B. G.. Poza tym P. L. oferował pomoc B. G. w sprzedaniu nieruchomości położonej w K. przy ul. (...). B. G. była zmuszona ponieść koszty notarialne w celu uregulowania własności nieruchomości z bratem R. F.. W dniu 2 marca 2012 r. B. G. zawarła umowę darowizny prawa własności zabudowanej działki nr (...) w K. o wartości 450.000 zł z R. F.

W tym samym dniu B. G. zawarła umowę pożyczki z G. K. w formie aktu notarialnego nr rep. A (...) z dnia 02.03.2012 r. kwoty 11.800 zł, przy czym faktycznie matka pozwanej otrzymała od G. K. jedynie kwotę 1.588,40 zł na opłacenie kosztów notarialnych aktu darowizny oraz kwotę 1.000 zł.

Następnie w dniu 11 maja 2012 r. matka pozwanej, która wówczas zamierzała spłacić część zobowiązania wobec G. K., zawarła z R. M. umowę pożyczki kwoty 26.000 zł w formie aktu notarialnego nr rep. A(...) z aktem ustanowienia hipoteki. Z tytułu zawartej umowy pożyczki B. G. otrzymała jedynie 6.000 zł, o czym zorientowała się dopiero w domu.

Matka pozwanej w ogłoszeniach prasowych znalazła kolejnego pożyczkodawcę – M. P., z którym w dniu 26 czerwca 2012 r. zawarła umowę pożyczki w formie aktu notarialnego nr rep. A (...) z dnia 26.06.2012 r. kwoty 42.500 zł wraz z przeniesieniem prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie wierzytelności, przy czym M. P. przekazał B. G. jedynie kwotę 23.100 zł w celu spłaty wierzytelności wobec R. M. i odzyskania przez nią własności nieruchomości oraz kwotę 450 zł.

W międzyczasie P. L. zaproponował matce pozwanej pomoc w celu uwolnienia się od skutków umowy pożyczki zawartej z M. P..

W dniu 1 sierpnia 2012 r. G. K. zawarł z B. G. w formie aktu notarialnego nr rep. A (...) umowę zmiany umowy pożyczki na kwotę 88.500 zł z aktem ustanowienia hipoteki, przekazując jej kwotę 44.625 zł w celu spłaty wierzytelności wobec M. P. oraz kwotę 1.100 zł. W tym samym dniu M. P. dokonał powrotnego przeniesienia na B. G. własności nieruchomości w formie aktu notarialnego repertorium A numer (...). Wysokość tej pożyczki oraz dalszych rozliczeń była uzgodniona przez P. L. z G. K. i na powyższą sumę miały się składać kwoty z poprzednich pożyczek.

Przeciwko G. K. został skierowany akt oskarżenia, w którym między innymi zarzucono mu popełnienie przestępstwa polegającego na tym, że w okresie od grudnia 2011 r. do sierpnia 2012 r. w Ś. i w P., czyniąc sobie z popełnienia przestępstwa stałe źródło dochodu, wspólnie i w porozumieniu z P. L. i innymi nieustalonymi osobami, w krótkich odstępach czasu, działając w wykonaniu z góry powziętego zamiaru osiągnięcia korzyści majątkowej, polegającego na przejęciu należącej do B. G. zabudowanej nieruchomości, położonej przy ul. (...) w miejscowości K., dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą numer (...), pod pozorem udzielania B. G. pożyczek w kwotach 11.800 zł, 26.000 zł, 88.500 zł i poprzez wprowadzenie jej w błąd, co do wysokości i warunków udzielonych pożyczek, sposobu ich spłaty, pośrednictwa w sprzedaży ww. nieruchomości, wyzyskując przy tym niezdolność pokrzywdzonej do należytego pojmowania przedsiębranej czynności, a następnie jej przymusowe położenie oraz nakładając na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym:

-

aktem notarialnym nr rep. A (...) z dnia 15.02.2012 r. zawarł z pokrzywdzoną umowę pożyczki kwoty 11.800 zł, faktycznie przekazując jej kwotę 5.800 zł, a następnie

-

aktem notarialnym nr rep. A (...) z dnia 02.03.2012 r. gdzie najpierw R. F. zawarł z pokrzywdzoną umowę darowizny prawa własności zabudowanej działki nr (...) w K. o wartości 450.000 zł, a następnie

-

aktem notarialnym nr rep. A (...) z dnia 02.03.2012 r. zawarł z pokrzywdzoną umowę pożyczki kwoty 11.800 zł, faktycznie przekazując jej kwotę 1.588,40 zł na opłacenie kosztów notarialnych aktu darowizny oraz kwotę 1.000 zł

-

aktem notarialnym nr rep. A (...) z dnia 11.05.2012 r. gdzie R. M. zawarł z pokrzywdzoną umowę pożyczki kwoty 26.000 zł z aktem ustanowienia hipoteki, faktycznie przekazując jej kwotę 6.000 zł, a następnie

-

aktem notarialnym nr rep. A (...)z dnia 26.06.2012 r. gdzie M. P. zawarł z pokrzywdzoną umowę pożyczki kwoty 42.500 zł oraz przeniesienia prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie wierzytelności, przekazując jej kwotę 23.100 zł w celu spłaty wierzytelności wobec R. M. i odzyskania przez nią własności nieruchomości oraz kwotę 450 zł, a następnie,

-

aktem notarialnym nr rep. A (...) z dnia 01.08.2012 r. zawarł z pokrzywdzoną umowę zmiany umowy pożyczki na kwotę 88.500 zł z aktem ustanowienia hipoteki, przekazując jej kwotę 44.625 zł w celu spłaty wierzytelności wobec M. P. praz kwotę 1.100 zł, a następnie,

-

aktem notarialnym nr rep. A (...)z dnia 30.08.2012 r. gdzie E. S. zawarł z pokrzywdzoną umowę pożyczki kwoty 127.000 zł z przeniesieniem prawa własności nieruchomości na jej zabezpieczenie,

czym doprowadził B. G. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie co najmniej 450.000 zł, tj. o przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zb. z art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 304 k.k. i w zw. z art. 65 § 1 k.k. i art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k.

Postanowieniem z dnia 30 kwietnia 2014 r. w sprawie o sygn. VI Ds. 20/14 Prokuratura Okręgowa w Poznaniu umorzyła śledztwo między innymi w sprawie dotyczącej współdziałania innych ustalonych osób, które w okresie od maja 2012 r. do sierpnia 2012 r. wspólnie i w porozumieniu z P. L., G. K. działali na szkodę B. G..

Jeden z oskarżonych ze sprawy toczącej się przeciwko G. K. skontaktował się z powodem, który zajmował się udzielaniem pożyczek osobom znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej i poinformował go o sytuacji B. G.. Osoba ta skontaktowała powoda z matką pozwanej, którzy następnie umówili się na spotkanie, w czasie którego B. G. poprosiła powoda o spłacenie jej zobowiązania wobec G. K. na rzecz którego na nieruchomości matki pozwanej została ustanowiona hipoteka.

W dniu 30 sierpnia 2012 r. pomiędzy powodami, a B. G. i jej mężem doszło do zawarcia umowy pożyczki i umowy przeniesienia prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie wierzytelności w formie aktu notarialnego repertorium A numer (...) przed notariuszem H. G., na podstawie której powód, działając w imieniu własnym oraz w imieniu i na rzecz żony – powódki, udzielił solidarnie panu A. G. i B. G. – rodzicom pozwanej pożyczki w łącznej kwocie 127.000 zł, przy czym kwota 32.000 zł została przekazana rodzicom pozwanej w gotówce przed zawarciem umowy na własne potrzeby rodziców pozwanej, a kwota 90.000 zł została przelana w dniu zawarcia umowy na konto bankowe G. K.. Kwota 5.000 zł miała natomiast zostać przekazana w terminie dwóch dni po wykreśleniu hipoteki umownej w wysokości 150.000 zł tytułem wierzytelności ustanowionej na rzecz G. K. z działu IV księgi wieczystej dla nieruchomości stanowiącej własności B. G. położonej w K., przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą numer (...) oraz po wpisie w dziale II księgi wieczystej dla powyższej nieruchomości prawa własności na rzecz powodów. Powód przekazał B. G. kwotę 2.000 zł, zamiast kwoty 5.000 zł, dokonując potrącenia trzech rat pożyczki.

W § 2 umowy G. K. w związku z wygaśnięciem zobowiązania zabezpieczonego hipoteką wyraził zgodę na jej wykreślenie.

Rodzice pozwanej zobowiązali się solidarnie spłacić całą kwotę pożyczki w wysokości 127.000 zł w dwunastu ratach – pierwszych jedenastu w wysokości po 1.000 zł i dwunastej racie w wysokości 116.000 zł, począwszy od września 2012 r., a najpóźniej do dnia 30 sierpnia 2013 r.

Strony umowy określiły odsetki od kwoty pożyczki w skapitalizowanej wysokości 5.500 zł, które rodzice pozwanej zobowiązali się solidarnie zapłacić pożyczkodawcom w dniu 30 sierpnia 2013 r. jednocześnie zastrzegli, że w przypadku opóźnienia w terminie spłaty, skapitalizowane odsetki będą wynosić 31.250 zł.

W celu zabezpieczenia spłaty wierzytelności wynikającej z umowy pożyczki B. G. przeniosła na rzecz powodów prawo własności nieruchomości położonej w K., przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą numer (...). Powód w imieniu własnym i żony zobowiązał się do zwrotnego przeniesienia na rzecz B. G. prawa własności powyżej opisanej nieruchomości w terminie 14 dni po całkowitym wywiązaniu się ze zobowiązań przez pożyczkobiorców wobec powodów.

Na podstawie umowy z dnia 23 października 2012 r. zawartej w formie aktu notarialnego repertorium A numer (...) przed notariuszem H. G., w związku z częściową spłatą pożyczki, na prośbę B. G., powód, działając w imieniu własnym oraz w imieniu i na rzecz powódki, przeniósł powrotnie na rzecz B. G. prawo własności nieruchomości położonej w K., przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą numer (...). Jednocześnie B. G. ustanowiła na tej nieruchomości hipotekę umowną do kwoty maksymalnej 250.000 zł na rzecz powodów celem zabezpieczenia wierzytelności – spłaty pożyczki wraz z odsetkami i odsetkami karnymi.

Od tego czasu rodzice pozwanej zaprzestali dokonywać spłaty pożyczki, w związku z czym powód wystąpił do sądu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu.

Prawomocnym postanowieniem z dnia 29 października 2013 r. wydanym w sprawie o sygn. VII Co 1622/13 Sąd Rejonowy w Lesznie nadał klauzulę wykonalności aktowi notarialnemu sporządzonemu przez notariusza H. G. w Kancelarii Notarialnej w P. Repertorium A numer (...) z dnia 30 sierpnia 2012 r. w zakresie kwoty 131.250 zł.

Postępowanie egzekucyjne wobec rodziców pozwanej zostało wszczęte na skutek wniosku powoda z dnia 12 listopada 2013 r. Egzekucja była prowadzona z rachunku bankowego dłużników, zostało nadto wysłane przez komornika sądowego wezwanie do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o dokonywanie potrąceń z renty. Postępowanie egzekucyjne okazało się częściowo nieskuteczne, komornik sądowy egzekwował kwoty po 100 zł miesięcznie z rachunku bankowego, a gdy powód złożył wniosek o przeprowadzenie egzekucji z nieruchomości B. G. okazało się, że nie jest już ona jej właścicielem.

Na podstawie umowy darowizny zawartej w dniu 10 grudnia 2013 r. w formie aktu notarialnego repertorium A numer (...) B. G. darowała swojej córce pozwanej D. G. nieruchomość położoną w K., przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą numer (...). Jednocześnie pozwana ustanowiła nieodpłatnie na nabytej tym aktem nieruchomości na rzecz rodziców bezpłatną i dożywotnią służebność osobistą mieszkania.

W związku z darowaniem, obciążonej na rzecz powodów hipoteką umowną, nieruchomości przez B. G. pozwanej, powodowie wystąpili o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu sporządzonemu w dniu 30 sierpnia 2012 r. repertorium A numer (...) także przeciwko pozwanej D. G., jako dłużnice rzeczowej. Wniosek powodów został uwzględniony przez Sąd Rejonowy w Gostyniu na mocy postanowienia z dnia 13 lutego 2015 r. wydanego w sprawie o sygn. I Co 225/15, które zostało zmienione przez Sąd Okręgowy w Poznaniu w ten sposób, że wniosek powodów został oddalony.

Pozwana nie pracuje, utrzymuje się z wynajmowania jednego z lokali użytkowych znajdujących się na parterze. Z tego tytułu otrzymuje 900 zł miesięcznie. Pozwana prowadzi wspólne gospodarstwo z rodzicami i zajmuje się płaceniem rachunków. B. G. obecnie przebywa na emeryturze, a wcześniej utrzymywała się z renty chorobowej. Matka pozwanej choruje i ponosi wysokie koszty leczenia w wysokości ponad 500 zł miesięcznie. Ojciec pozwanej przebywa za granicą, gdzie pracował. W październiku 2017 r. przeszedł zawał serca, w związku z czym przebywał w szpitalu na terenie Niemiec w okresie od 2 października 2017 r. do 9 października 2017 r., a następnie odbywał rehabilitację do 3 grudnia 2017 r. Pożyczka zaciągnięta u powodów miała zostać spłacona ze sprzedaży lokali użytkowych znajdujących się na parterze kamienicy.

Powodowie oparli swoje powództwo na treści przepisów art. 527 § 1 - 2 k.c. i art. 528 k.c. Zasadność skargi pauliańskiej jest uzależniona od spełnienia kumulatywnie następujących przesłanek: istnienia wierzytelności; dokonania przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią; pokrzywdzenia wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika; dokonania przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela; uzyskania wskutek tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią.

Zgodnie z art. 528 k.c. jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W sprawie bezsporny był fakt dokonania przez dłużnika B. G. czynności, w związku z którą powodowie wystąpili z przedmiotowym powództwem. Na podstawie umowy darowizny dokonanej na rzecz pozwanej B. G. wyzbyła się majątku wartego 450.000 zł. Powodom na dzień dokonania tej darowizny przysługiwała wobec B. G. wierzytelność. Pozwana w toku postępowania zakwestionowała ważność umowy pożyczki zawartej w dniu 30 sierpnia 2012 r. pomiędzy powodami, a rodzicami pozwanej oraz dwie poprzedzające ją umowy pożyczki zawarte przez B. G. z M. P. i G. K., wskazując na ich sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, tj. zasadą słuszności kontraktowej, regułą przyzwoitego zachowania się wobec kontrahenta, zasadą autonomii woli stron oraz powszechnym odczuciem sprawiedliwości.

Odnosząc się do zarzutów strony pozwanej przede wszystkim wskazać należy, że umowę pożyczki zawartą z powodami w dniu 30 sierpnia 2012 r. od pozostałych umów zawieranych przez B. G. odróżniało to, że środki pieniężne powodów zostały przekazane w sposób określony w akcie notarialnym (na rozprawie w dniu 27 marca 2017 r. powód okazał dowód wpłaty na konto G. K. kwoty 90.000 zł w dniu zawarcia umowy pożyczki). Jednocześnie pozwana w toku postępowania nie wykazała by zapis w akcie notarialnym dotyczący potwierdzenia przez jej rodziców otrzymania od powodów przed zawarciem umowy kwoty 32.000 zł nie był prawdziwy. B. G. jedynie zaprzeczyła tej okoliczności i nie wyjaśniła tego, dlaczego miałaby wyrazić zgodę wraz z mężem na zawarcie umowy, której treść nie odzwierciedlała faktycznych świadczeń stron. Twierdzenia B. G. odnośnie tego, że w dniu podpisania aktu jego teść była już przygotowana, a pani notariusz go szybko odczytała, nie mogły przemawiać za uznaniem nieprawdziwości tekstu umowy, albowiem wcześniejsze przygotowanie tekstu aktu notarialnego i jego odczytanie w obecności stron jest stałą praktyką notariuszy. Ponadto B. G. potwierdziła, że otrzymała od powoda kwotę 2.000 zł, zamiast 5.000 zł, co zostało wyjaśnione przez powoda tym, że przekazanie matce pozwanej mniejszej kwoty wynikało z potrącenia wymagalnych rat pożyczki. Z przeprowadzonego postępowania wynikało, że zanim doszło do zawarcia umowy z powodami, B. G. zawarła szereg niekorzystnych dla niej umów, co wynikało z wykorzystania przez inne osoby jej nieporadności oraz trudnej sytuacji finansowej. W czasie zawierania umowy z powodami w kancelarii notarialnej obecny był również mąż B. G. A. G., który był stroną tej umowy. Argument dotyczący więc wykorzystania nieporadności B. G. nie mógł więc być w tym przypadku uwzględniony. W konsekwencji stosunek umowny z powodami nie został ukształtowany w sposób krzywdzący dla rodziców pozwanej.

Sąd nie podzielił stanowiska strony pozwanej odnośnie tego, że rzeczywista wartość pożyczki udzielonej przez powodów rodzicom pozwanej wynosiła kwotę 25.146,93 zł, tj. wyliczoną przez stronę pozwaną równowartość zobowiązania B. G. wobec G. K. na dzień 30 sierpnia 2012 r. W dniu zawarcia umowy powodowie przekazali na rachunek bankowy G. K. kwotę 90.000 zł oraz do rąk rodziców pozwanej kwotę 32.000 zł, a następnie kwotę 2.000 zł (B. G. otrzymała kwotę 2.000 zł zamiast 5.000 zł w wyniku potrącenia przez powoda trzech rat tytułem pożyczki). W związku z powyższym, wysokość wierzytelności powodów nie mogła zostać ustalona w sposób zaprezentowany przez stronę pozwaną. W rezultacie stwierdzić należy, że na dzień dokonania przez B. G. darowizny na rzecz córki powodom przysługiwała wierzytelność wobec rodziców pozwanej. Na fakt, że zapisy notarialne odzwierciedlają faktyczną wysokość udzielonej pożyczki wskazuje zdaniem Sądu również to, że matka pozwanej nie zaskarżyła postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności na akt notarialny i znosiła postępowanie egzekucyjne, które zostało wszczęte pod koniec 2013 r.

Sąd nie miał wątpliwości, że w związku z czynnością prawną dokonaną na rzecz pozwanej doszło do pokrzywdzenia powodów, albowiem majątek dłużniczki zmniejszył się, a powodowie do chwili wyrokowania w sprawie nie uzyskali zaspokojenia. Prowadzone przez kilka lat postępowanie egzekucyjne nie doprowadziło do całkowitego zaspokojenia powodów, a więc warunek pokrzywdzenia wierzyciela został niewątpliwie spełniony. W sprawie została również spełniona przesłanka istnienia świadomości po stronie dłużnika pokrzywdzenia wierzyciela. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 maja 2013 r. sygn. I ACa 113/13: „Do przyjęcia świadomości dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli, o którą chodzi w art. 527 § 1 k.c., wystarczy by dłużnik takie pokrzywdzenie przewidywał w granicach ewentualności”. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 lutego 2014 r. w sprawie I ACa 951/13 wskazano, że: „Świadomość pokrzywdzenia istnieje, gdy dłużnik wie, że na skutek czynności prawnej określone walory wyjdą z jego majątku, a wierzyciele będą mieli trudności z zaspokojeniem. Wystarczy świadomość, że dokonana czynność prawna może spowodować dla ogółu wierzycieli niemożność zaspokojenia się. Przyjmuje się, iż świadomość obejmuje w tym przypadku dwa elementy: po pierwsze dłużnik wiedział o istnieniu wierzytelności, a po drugie znał skutek czynności prawnej.”

Zdaniem Sądu B. G. dokonała darowizny na rzecz córki w tym celu, aby uniemożliwić powodom zaspokojenie się z jej nieruchomości. W toku postępowania ani B. G., ani pozwana nie wskazały żadnej wiarygodnej przyczyny dokonania na rzecz pozwanej darowizny. W związku z powyższym, okoliczności sprawy wskazywały jednoznacznie na to, że B. G. darowała nieruchomość na rzecz córki w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Pozwana natomiast sama przyznała, że w chwili zawierania umowy darowizny z matką wiedziała o tym, że powodowie pożyczyli jej rodzicom pieniądze. Z powyższego wynika, że zostały spełnione wszystkie ustawowe przesłanki warunkujące skuteczności wytoczonej przez powoda skargi pauliańskiej.

Mając na uwadze powyższe, na podstawie art. 527 § 1-2 k.c. w zw. z art. 528 k.c. Sąd uznał za bezskuteczną w stosunku do powodów E. S. i J. S. czynność prawną w postaci umowy darowizny nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) obejmującej grunty rolne zabudowane kamienicą i trzema budynkami gospodarczymi o powierzchni 0,0558 ha, dla której Sąd Rejonowy w Gostyniu prowadzi księgę wieczystą (...), zawartej pomiędzy B. G. a pozwaną D. G. w formie aktu notarialnego przed notariuszem L. C. w Kancelarii Notarialnej w G. w dniu 10 grudnia 2013r. rep. A nr (...)

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. Sąd nie znalazł podstaw do uwzględnienia wniosku pozwanej o nie obciążanie jej kosztami postępowania w oparciu o przepis art. 102 k.p.c. Sąd miał bowiem na uwadze, że pozwana jest właścicielem nieruchomości, w którym poza lokalem mieszkalnym znajdują się dwa lokale użytkowe, a poza tym celowe zachowanie pozwanej i jej matki spowodowało konieczność wystąpienia przez powodów z niniejszym pozwem. Z uwagi na powyższe, Sąd nie znalazł podstaw do nie obciążania pozwanej koniecznymi kosztami postępowania, które ponieśli powodowie w celu dochodzenia ich praw.

Apelację od wyroku wniosła pozwana, zaskarżyła go w całości. Pozwana zarzucała rozstrzygnięciu:

I.  mające wpływ na treść zapadłego orzeczenia naruszenie przepisów postępowania:

1.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez błędną i wybiórczą ocenę materiału dowodowego, niedokonanie wszechstronnej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, z pominięciem istotnej jego części, a mianowicie:

-

uznanie zeznań świadka B. G. za niewiarygodne w zakresie tego, że nie otrzymała ona od powodów kwoty 32.000 zł tytułem pożyczki z uwagi na ich sprzeczność z treścią aktu notarialnego mimo, że z całokształtu zgromadzonych w sprawie dowodów wynika, że była to powszechna praktyka stosowana również przez poprzednich pożyczkodawców, gdzie w aktach notarialnych zawierano rzekome potwierdzenie otrzymania przez B. G. danych kwot, w rzeczywistości jednak nigdy takich sum jej nie przekazywano, a ustalenia faktyczne w tym zakresie zostały dokonane w sprawie karnej prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Poznaniu o sygn. III K 92/14, w tym w akcie oskarżenia oraz uzasadnieniu postanowienia o umorzeniu postępowania, które to dowody Sąd uczynił wiarygodną podstawą dokonanych w sprawie ustaleń;

-

uznanie zeznań pozwanej, potwierdzonych zeznaniami B. G. w zakresie tego, że przyczyną przepisania na nią prawa własności nieruchomości był zły stan zdrowia jej matki za niewiarygodne z uwagi na fakt, że zamieszkuje ona razem z rodzicami mimo, że z jej przesłuchania oraz przedłożonych w sprawie dokumentów wynika, że to pozwana obecnie zajmuje się nieruchomością w zakresie pobierania czynszu za najem lokali oraz uiszczania zobowiązań związanych z własnością w postaci rachunków oraz podatków od nieruchomości, a zatem niewątpliwie to ona wzięła na siebie ciężar utrzymania przedmiotowej nieruchomości oraz ewentualne ryzyko związane z jej posiadaniem, z którym nie była już w stanie poradzić sobie B. G.;

2.  art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. i art. 207 § 3 k.p.c. mające wpływ na treść orzeczenia, poprzez oddalenie prawidłowo zgłoszonego wniosku dowodowego o przesłuchanie świadka A. G. na okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, a mianowicie umów zawartych przez niego oraz jego żonę B. G. z powodami, ich warunków, rzeczywistych kwot pożyczek, rzeczywistego zadłużenia B. G. względem pożyczkodawców, spłaty zadłużeń względem wierzycieli, prowadzonej egzekucji komorniczej i jej wyników oraz toczącego się postępowania karnego m.in. przeciwko G. K. z powodu stwierdzenia, że wobec kilkukrotnego niestawiennictwa świadek widocznie nie chce zeznawać (bez uznania tego dowodu za spóźniony bądź nieprzydatny) mimo, że nie istnieje w obowiązujących przepisach postępowania cywilnego taka podstawa oddalenia wniosku dowodowego, a nadto świadek ten za każdym razem usprawiedliwiał swoją nieobecność sytuacją zdrowotną (przeszedł bowiem rozległy zawał serca, który uniemożliwił mu powrót do kraju);

3.  art. 102 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie wniosku ewentualnego pozwanej o nieobciążanie jej kosztami postępowania mimo, że pozwana znajduje się w wyjątkowo ciężkiej sytuacji majątkowej, nie posiada żadnego źródła utrzymania, zajmuje się schorowanymi rodzicami, a nadto spoczywają na niej ciężary związane z kosztami utrzymania posiadanej nieruchomości co powoduje, że w sytuacji zasądzenia od niej kosztów przedmiotowego procesu, znajdzie się ona na skraju nędzy;

II.  naruszenie przepisów prawa materialnego w postaci art. 58 § 1 i 2 k.c. poprzez jego niezastosowanie i uznanie, że zawarta między powodami, a B. G. i A. G. pożyczka nie była sprzeczna z ustawą ani z zasadami współżycia społecznego (w tym: zasadą słuszności kontraktowej, regułą przyzwoitego zachowania się wobec kontrahenta, zasadą autonomii woli stron oraz powszechnym poczuciem sprawiedliwości) mimo, że jak wprost wynikało z przedstawionych przez pozwaną oraz B. G. okoliczności jej zawierania (znajdujących potwierdzenie również w aktach karnych prowadzonych przez Sąd Okręgowy w Poznaniu w sprawie o sygn. III K 92/14), w tym mechanizmu zawierania poprzednich umów pożyczek, zarówno powodowie, jak i poprzedni pożyczkodawcy wykorzystali niewiedzę B. G., jak i jej męża oraz ich przymusowe położenie, problem zdrowotne oraz fakt, że wpadła ona w tzw. spiralę długów w celu uzyskania prawa własności należącej do niej wówczas nieruchomości.

Wskazując na te zarzuty pozwana wniosła o zmianę zaskarżonego orzeczenia i oddalenie powództwa w całości; zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. do czasu prawomocnego zakończenia postępowania toczącego się przed Sądem Okręgowym w Poznaniu, Wydział XIII Cywilny z siedzibą w L. z powództwa B. G. i A. G. przeciwko E. S. i J. S. w przedmiocie pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności z uwagi na fakt, że jego rozstrzygnięcie ma bezpośredni wpływ na wynik niniejszego postępowania; zasądzenie od powodów na rzecz pozwanej kosztów procesu przed Sądem I i II instancji, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych; ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Poznaniu, Wydział XIII Cywilny z siedzibą w L..

Powodowie wnieśli o oddalenie wniosku o zawieszenia postępowania, oddalenie apelacji w całości oraz o zasądzenie od pozwanej solidarnie na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

W judykaturze od dawna przyjmuje się, że ochronie w drodze skargi pauliańskiej podlega jedynie taka wierzytelność, która jest realna i została w pozwie skonkretyzowana pod względem podmiotowym i przedmiotowym, a nie wszelkie bliżej nieokreślone prawa powoda (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2003r. w sprawie III CKN 355/01, LEX nr 359441).

W związku z tym wierzytelność taka powinna być także skonkretyzowana w sentencji wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie czynności prawnej, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, za bezskuteczną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1970r. w spr. III CRN 546/69, OSNC, z. 10 z 1970r., poz. 192 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1995r. w spr. III CZP 139/95, OSNC, z. 1 z 1996r., poz. 17).

Tymczasem sąd I instancji w zaskarżonym wyroku uznał zaskarżoną czynność prawną za bezskuteczną w stosunku do powodów, nie określając wierzytelności, której ochronie służyć ma to rozstrzygnięcie, co mogłoby prowadzić do uznania, że w ten sposób ochronie podlegają wszystkie potencjalne wierzytelności, jakie mogą mieć powodowie w stosunku do zbywców nieruchomości.

Uchybienia takiego nie usprawiedliwia okoliczność, iż w petitum pozwu expressis verbis nie doprecyzowano w tym zakresie powództwa, co skądinąd winno było skłonić sąd do podjęcia odpowiedniej inicjatywy procesowej w stosunku powodów.

Istotne było bowiem, a zarazem wystarczające dla wydania rozstrzygnięcia, to, że w uzasadnieniu pozwu powodowie jednoznacznie określili wierzytelność, której ochrony się domagali.

Dlatego na podstawie art. 386 § 1 kpc Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie 1 sentencji wyroku.

Dalej idące zarzuty i wnioski apelacji okazały się natomiast bezzasadne.

Ustalenia faktyczne sądu I instancji, istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, nie budzą wątpliwości i stąd Sąd Apelacyjny przyjmuje je za podstawę własnego rozstrzygnięcia.

Nie zostały one skutecznie wzruszone w ramach podniesionych w apelacji zarzutów o charakterze procesowym.

Sprowadzają się one do przedstawiania przez skarżącą własnej, korzystnej dla niej wersji stanu faktycznego, opartej na odmiennej ocenie mocy i wiarygodności poszczególnych dowodów.

Nie jest to jednak wystarczające do skutecznego postawienia zarzutu naruszenia przepisu art. 233 § 1 kpc, w sytuacji, gdy, jak w rozpoznawanej sprawie, ocena dowodów, przeprowadzona w pisemnym uzasadnieniu orzeczenia, jest pełna, zgodna z zasadami logiki i doświadczenia życiowego.

Dodać należy, że okoliczności, które apelująca mocno akcentuje w uzasadnieniu środka zaskarżenia, nie miały istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

I tak, bez znaczenia jest, jakie motywy kierowały dłużnikami w związku z przeniesieniem na rzecz pozwanej własności nieruchomości.

Przesłanką, wystarczającą do uwzględnienia skargi pauliańskiej jest bowiem działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela a nie w celu jego pokrzywdzenia.

Z kolei oczywiste było, że dokonując przedmiotowej czynności dłużnicy musieli mieć świadomość pokrzywdzenia wierzycieli, skoro po jej podjęciu nie pozostały im już istotne składniki majątkowe, z których możnaby prowadzić egzekucję.

Na rzecz powodów działały zresztą w realiach sprawy domniemania wymienione w przepisach art. 527 § 3 kc, art. 528 kc oraz art. 529 kc.

Z kolei zgodzić można się z apelującą, że budzi zasadnicze zastrzeżenia wskazanie w uzasadnieniu wyroku jako podstawy pominięcia dowodu z zeznań świadka A. G. jedynie jego domniemanego „braku zamiaru stawienia się na rozprawę”.

Niemniej, z zapisu protokołu elektronicznego rozprawy z dnia 20 listopada 2017r. wynika, że w rzeczywistości podstawą pominięcia wymienionego dowodu było uznanie, że nie jest on przydatny dla rozstrzygnięcia sprawy.

Tego rodzaju stanowisko sądu orzekającego było prawidłowe i zgodne z treścią przepisu art. 227 kpc.

Świadek ten miał zeznawać na okoliczności związane z okolicznościami zawarcia umowy pożyczki, w szczególności co do rzeczywistych rozmiarów zadłużenia pożyczkobiorców.

Tymczasem okoliczności te były obojętne z punktu widzenia przedmiotu prowadzonego postępowania.

Do istoty procesu ze skargi pauliańskiej nie należy bowiem weryfikowanie zgłoszonej do ochrony wierzytelności, w szczególności pod kątem jej aktualnych rozmiarów.

Weryfikacja taka powinna odbywać się w postępowaniu rozpoznawczym bądź egzekucyjnym, prowadzonym z udziałem wierzyciela i dłużnika.

Z analogicznych względów nie było podstaw do oceny zawartej przez powodów i rodziców pozwanej umowy pożyczki z punktu widzenia przepisów art. 58 kc.

Co prawda przyjmuje się, że sąd ma prawo i obowiązek badać ważność czynności prawnej na każdym etapie postępowania.

Niemniej, jeżeli ustalenie nieważności umowy miałoby stanowić przesłankę rozstrzygnięcia w sprawie, to nie mogłoby to nastąpić w postępowaniu, w którym nie biorą udziału wszystkie strony tej czynności.

Ewentualne przesądzenie o nieważności umowy pożyczki mogłoby zatem nastąpić przez wytoczenie powództwa o ustalenie (art. 189 kpc), bądź w innym postępowaniu, w którym występowałyby obie strony tej umowy.

Na marginesie tylko można w związku z tym podkreślić, że niedopuszczalne byłoby ustalenie w sprawie, że pożyczkobiorcy działali przy zawieraniu umowy w warunkach wyłączających możliwość świadomego lub swobodnego powzięcia decyzji z uwagi na stan zaburzenia czynności psychicznych (art. 82 kc).

Poczynienie w tym zakresie ustaleń wymagałoby niewątpliwie sięgnięcia do wiedzy specjalistycznej w rozumieniu przepisu art. 278 kpc, w szczególności przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego lekarza psychiatry, którego zresztą strona pozwana nie zaoferowała.

Z kolei nie ma w procedurze cywilnej podstaw prawnych pozwalających na poddawanie osób trzecich, nie będących stronami w sprawie, badaniom psychiatrycznym.

W konsekwencji nie ma podstaw do uznania, że przy ferowaniu zaskarżonego wyroku doszło do naruszenia przepisów prawa materialnego.

Powodowie, przy wykorzystaniu domniemań, o jakich mowa w przepisach art 528 kc oraz art. 529 kc, wykazali wszystkie przesłanki z art. 527 § 1 kc, uzasadniające uznanie zaskarżonej czynności darowizny za bezskuteczną.

Nie ulega wątpliwości istnienie po ich stronie pokrzywdzenia tą czynnością, skoro po jej dokonaniu egzekucja prowadzona przeciwko dłużnikom na podstawie tytułu wykonawczego jest nieefektywna.

Oceny takiej nie zmienia okoliczność, że wierzytelność powodów została zabezpieczona odrębnie ustanowioną na przedmiocie darowizny hipoteką.

Wykorzystanie przez wierzycieli tego zabezpieczenia wiązałoby się z koniecznością wytoczenia dodatkowego powództwa przeciwko dłużnikowi rzeczowemu oraz poniesienia związanych z tym kosztów, podczas gdy przeciwko dłużnikom osobistym powodowie dysponują już tytułem wykonawczym.

Przyjmuje się natomiast, że stan pokrzywdzenia, o jakim mowa w art. 527 § 2 kc powstaje również na skutek takiego stanu faktycznego, który powoduje utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2004r. w spr. IV CK 322/02, LEX nr 599558).

Nie popełnił także sąd Instancji błędu, nie korzystając z możliwości odstąpienia na podstawie art. 102 kpc od obciążania pozwanej obowiązkiem zwrotu przeciwnikowi kosztów procesu.

Nie uzasadniały tego argumenty odwołujące się wyłącznie do okoliczności związanych z aktualną sytuacja finansową pozwanej.

Nie było przesłanek do zawieszenia postępowania apelacyjnego z uwagi na wytoczenie przez dłużników powództwa przeciwegzekucyjnego.

Oba postępowania nie pozostają bowiem ze sobą w relacji, o jakiej mowa w przepisie art. 177 § 1 kpc.

Z tych przyczyn na podstawie art. 385 kpc oraz powołanych wyżej przepisów prawa materialnego Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie II wyroku.

O należnych stronie powodowej kosztach zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym orzeczono (punkt III wyroku) na podstawie art. 98 § 1 i 3 kpc oraz art. 99 kpc w zw. z art. 391 § 1 kpc, przy uwzględnieniu treści przepisów § 10 ust. 1 pkt 2) w zw. z § 2 pkt.6) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. 2015.1804 ze zm.).

Bogdan Wysocki Marek Górecki Mariola Głowacka