Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 listopada 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 7 listopada 2019 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa P. Ż.

przeciwko J. Ż.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 15 kwietnia 2019 r. sygn. akt I C 1438/18

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 8.100 (osiem tysięcy sto) zł tytułem zwrotu kosztów instancji odwoławczej;

III.  nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Białymstoku na rzecz adwokata Z. K. kwotę 5.400 (pięć tysięcy czterysta) zł, powiększoną o należny podatek od towarów i usług, tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną pozwanej z urzędu, na etapie postępowania apelacyjnego.

(...)

UZASADNIENIE

Powód: P. Ż. wniósł o uznanie za bezskuteczną w stosunku do niego umowy dożywocia zawartej w dniu 8 czerwca 2018 roku pomiędzy M. Ż. a pozwaną J. Ż. w Kancelarii Notarialnej w B. przed notariuszem A. S. – rep.(...) na mocy której M. Ż. przekazała swojej córce J. Ż. własność zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości Z. gmina Z., składającej się z zabudowanych budynkami działek rolnych o łącznej powierzchni 8.319 m ², oznaczonych numerami geodezyjnymi (...) obrębu Z. numer (...), dla których Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą (...), w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia na rzecz M. Ż., polegającego na przyjęciu jej jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a w przypadku śmierci sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz własność zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości D. gmina T., składającej się z działek o numerach ewidencyjnych (...) obrębu D. numer (...) o łącznej powierzchni 9,470 ha, dla których Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą (...) w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia na rzecz M. Ż. polegającej na przyjęciu jej jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a w przypadku śmierci sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz w zakresie ustanowienia na rzecz M. Ż. dożywotniej, nieodpłatnej osobistej służebności polegającej na prawie korzystania ze wszystkich działek będących przedmiotem tej umowy i na prawie ich użytkowania, w zakresie niezbędnym do zaspokojenia wierzytelności powoda w stosunku do M. Ż. z tytułu podziału majątku wspólnego to jest do kwoty 305 836, 88 złotych z ustawowymi odsetkami jak za opóźnienie od dnia 9 czerwca 2018 roku;

W uzasadnieniu wskazał, iż M. Ż., matka pozwanej i jednocześnie była żona powoda, wskutek podziału majątku wspólnego stała się dłużniczką powoda z tytułu nieuiszczonej przez nią dopłaty orzeczonej w sprawie o podział majątku wspólnego - kwota 305.836,88 złotych winna zostać przez nią spłacona do dnia 8 czerwca 2018 roku. Termin ten minął bezskutecznie. Następnie w dniu 8 czerwca 2018 roku przed notariuszem A. S. – rep. (...) M. Ż. przekazała swojej córce J. Ż. własność ww. zabudowanej nieruchomości w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia dożywotniej oraz nieodpłatnej osobistej służebności na rzecz M. Ż..

Zdaniem powoda, M. Ż. przenosząc na rzecz pozwanej powyżej opisane nieruchomości, dokonała czynności prawnej z pokrzywdzeniem powoda jako wierzyciela. Podkreślił, że na skutek zawarcia umowy dożywocia i wynikającego zeń przeniesienia własności nieruchomości M. Ż. uczyniła niemożliwym skierowanie egzekucji do ww. składnika majątku, z którego to powód mógł uzyskać zaspokojenie.

Pozwana J. Ż. wniosła o oddalenie powództwa. Wskazała, że ze społecznego punktu widzenia niniejsza sprawa musi budzić negatywne refleksje etyczne – jest to bowiem spór pomiędzy ojcem a córką, która winna być wspierana przez rodzica. Twierdziła, że nie była wtajemniczona w sprawy rodziców. Nie znała ich ustaleń przed datą 8 czerwca 2018 roku, ani też nie orientowała się w pełni w sytuacji materialnej matki i rozmiarze jej zobowiązań.

Wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2019 roku, zapadłym w sprawie o sygn. akt: I C 1438/18, Sąd Okręgowy w Białymstoku w punkcie I uznał za bezskuteczną w stosunku do powoda P. Ż. umowę dożywocia zawartą w dniu 8 czerwca 2018 roku pomiędzy M. Ż. a J. Ż. w Kancelarii Notarialnej w B. przed notariuszem A. S. – rep. (...) na mocy której M. Ż. przekazała swojej córce J. Ż. własność zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości Z. gmina Z., składającej się z zabudowanych budynkami działek rolnych o łącznej powierzchni 8.319 m ^{( 2)}, oznaczonych numerami geodezyjnymi: (...)obrębu Z., numer (...), dla których Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą (...), w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia na rzecz M. Ż. polegającego na przyjęciu jej jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a w przypadku śmierci sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz własność zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości D. gmina T., składającej się z działek o numerach ewidencyjnych (...) obrębu D. numer (...) o łącznej powierzchni 9,470 ha, dla których Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą (...) w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia na rzecz M. Ż. polegającego na przyjęciu jej jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a w przypadku śmierci sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz w zakresie ustanowienia na rzecz M. Ż. dożywotniej, nieodpłatnej osobistej służebności polegającej na prawie korzystania ze wszystkich działek będących przedmiotem tej umowy i na prawie ich użytkowania, w zakresie niezbędnym do zaspokojenia wierzytelności powoda w stosunku do M. Ż. z tytułu podziału majątku wspólnego to jest do kwoty 305.836, 88 złotych z ustawowymi odsetkami jak za opóźnienie od dnia 9 czerwca 2018 roku; w punkcie II zasądził od pozwanej J. Ż. na rzecz powoda P. Ż. kwotę 26.109 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu, w punkcie III nakazał wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Białymstoku na rzecz adwokata Z. K. kwotę 7.200 złotych powiększoną o należny podatek VAT tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną z urzędu.

Powyższy wyrok został wydany w oparciu o następujące ustalenia faktyczne:

Postanowieniem z dnia 8 czerwca 2017 roku Sąd Okręgowy w Białymstoku Wydział II Cywilny Odwoławczy, w sprawie o sygn. akt: II Ca 824/16 o podział majątku wspólnego zasądził od M. Ż. na rzecz P. Ż., tytułem dopłaty kwotę 305.836,88 zł, płatną w terminie do 8 czerwca 2018 roku, z ustawowymi odsetkami jak za opóźnienie w przypadku uchybienia terminowi płatności.

Z uwagi na to, że M. Ż. nie wywiązała się z ciążącego na niej obowiązku zapłaty, powód na podstawie powyższego tytułu wykonawczego wszczął przeciwko niej postępowanie egzekucyjne, prowadzone przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Białymstoku B. W. pod sygn. akt: Km 1583/18.

W dniu 8 czerwca 2018 roku przed notariuszem A. S. – rep. (...) M. Ż. przekazała swojej córce J. Ż. własność zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości Z. gmina Z., składającej się z zabudowanych budynkami działek rolnych o łącznej powierzchni 8.319 m ², oznaczonych numerami geodezyjnymi (...) obrębu Z. numer (...), dla których Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą (...) w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia na rzecz M. Ż. polegającego na przyjęciu jej jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a w przypadku śmierci sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz własność zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości D., gmina T., składającej się z działek o numerach ewidencyjnych (...) obrębu D. numer (...) o łącznej powierzchni 9,470 ha, dla których Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą (...) w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniego świadczenia na rzecz M. Ż. polegającej na przyjęciu jej jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a w przypadku śmierci sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz w zakresie ustanowienia na rzecz M. Ż. dożywotniej, nieodpłatnej osobistej służebności polegającej na prawie korzystania ze wszystkich działek będących przedmiotem tej umowy i na prawie ich użytkowania.

W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy, Sąd Okręgowy przytoczył regulację 527 § 1 i 2 k.c. i odwołując się do poglądów judykatury wyjaśnił, że do uznania czynności prawnej za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli nie jest wymagane ustalenie określonej skali bądź stopnia niewypłacalności dłużnika w odniesieniu do stanu, jaki istniał przed dokonaniem zaskarżonej czynności prawnej. Wystarczy więc jakiekolwiek pogorszenie możliwości zaspokojenia się wierzycieli. Pokrzywdzenie wierzyciela należy oceniać nie według chwili dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią, lecz według chwili jej zaskarżenia (wystąpienia z żądaniem uznania bezskuteczności czynności prawnej). Przepis art. 527 § 2 k.c. wiąże pokrzywdzenie wierzyciela z rzeczywistą niewypłacalnością dłużnika, która musi istnieć w chwili wystąpienia ze skargą pauliańską, jak i w chwili orzekania przez sąd o żądaniu wierzyciela uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną. Związek pomiędzy pokrzywdzeniem wierzyciela, a niewypłacalnością dłużnika jest oczywisty, skoro pokrzywdzenie wierzyciela ma miejsce wówczas, gdy na skutek zaskarżonej czynności dłużnik staje się niewypłacalny lub niewypłacalny w wyższym stopniu niż przed jej dokonaniem. Nie można przyjmować, że stan niewypłacalności dłużnika powinien mieć miejsce w dacie dokonania zaskarżonej czynności, a że przesłanka pokrzywdzenia wierzycieli może wystąpić w innej chwili. Przesłanką odnoszącą się do chwili dokonania zaskarżonej czynności jest działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Dla oceny działania dłużnika nie jest istotny zamiar pokrzywdzenia wierzycieli, lecz wystarcza świadomość dłużnika, że dokonana przez niego czynność może spowodować dla ogółu wierzycieli niemożność zaspokojenia. Świadomość ta musi istnieć w chwili dokonania zaskarżonej czynności. Nie musi być ona wynikiem wyłącznie stanu niewypłacalności dłużnika w chwili dokonania czynności. Natomiast jej stwierdzenie w tej dacie może niewątpliwie wskazywać na działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Wobec powyższych rozważań, przystępując do oceny ustalonego stanu faktycznego, Sąd Okręgowy wskazał, że M. Ż. pozostaje dłużnikiem powoda wobec niespłaconego przez nią zobowiązania wynikającego z postanowienia Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 8 czerwca 2017 roku. Sąd nie miał wątpliwości, że ww. przenosząc na rzecz pozwanej własność nieruchomości gruntowych, dokonała czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela - bowiem stała się wskutek niej niewypłacalna w stopniu wyższym niż przed dokonaniem czynności. Sąd Okręgowy wywiódł, że gdyby nie doszło do zmiany majątkowej po stronie dłużnika, to istniałaby realna możliwość zaspokojenia wierzyciela. Na skutek wskazanej czynności prawnej pozwana uzyskała korzyść majątkową, tj. nabyła prawo majątkowe w postaci własności nieruchomości, powiększając swój majątek, a majątek dłużniczki został tym samym uszczuplony. Sąd ocenił, że zawarcie umowy dożywocia spowodowało niewypłacalność dłużnika M. Ż. w stopniu wyższym, aniżeli istniejący przed dokonaniem zaskarżonej czynności prawnej. Poprzez zaskarżoną czynność dłużniczka wyzbyła się składnika majątkowego, z którego mogłaby być przeprowadzona egzekucja, nie uzyskując w zamian żadnego majątkowego ekwiwalentu.

Sąd pierwszej instancji doszedł do wniosku, iż czynność prawna dokonana pomiędzy M. Ż. a jej córką była czynnością bezpłatną. Odwołał się w tej mierze do orzecznictwa Sądu Najwyższego, zgodnie z którym czynność prawna obejmująca przeniesienie własności nieruchomości z równoczesnym obciążeniem jej służebnością osobistą (na rzecz zbywającego, dłużnika) ma charakter czynności nieodpłatnej w rozumieniu art. 528 k.c. W razie dokonania wspomnianych czynności prawnych, powiązanych z obciążeniem przedmiotu rozporządzenia (nieruchomości) prawem rzeczowym na rzecz dłużnika, czynność taką należy kwalifikować jako czynność prawną nieodpłatną w rozumieniu art. 528 k.c. Sąd zauważył, że nieodpłatny charakter umowy notarialnej z dnia 8 czerwca 2018 roku ma ten skutek, że wierzyciel może żądać uznania jej za bezskuteczną, chociażby osoba trzecia (pozwana) nie wiedziała lub i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzycieli (art. 528 k.c.).

Następnie Sąd Okręgowy zauważył, że ustawodawca przewidując trudności wierzyciela w wykazaniu u osoby trzeciej uzyskującej korzyść świadomości działania dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela wprowadził w art. 528 k.c. ułatwienia, zgodnie z którymi fakt, że osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o tym, że dokonując czynności prawnej dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzycieli, nie ma znaczenia w sytuacji, gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie. Wobec tego Sąd pierwszej instancji nie dostrzegł potrzeby wykazywania świadomości osoby trzeciej. Pozwana nie może bronić się przez wykazanie, że nie wiedziała lub nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że M. Ż. działa z pokrzywdzeniem wierzyciela. W orzecznictwie utrwalony jest bowiem pogląd, zgodnie z którym w sytuacji gdy bezpłatne korzyści przypadają osobom bliskim dłużnika, należy zastosować wyłącznie art. 528 k.c. jako przepis dalej idący, z pominięciem art. 527 § 3 k.c.

W świetle powyższych rozważań, zeznania świadków M. Ż. i J. W. w zakresie, w jakim odnosiły się do świadomości pozwanej co do rozliczeń rodziców i sytuacji majątkowej matki Sąd Okręgowy ocenił jako nie- mające znaczenia. Z tego też względu Sąd ostatecznie oddalił wniosek o przesłuchanie świadka K. F..

W punkcie II wyroku Sąd Okręgowy postanowił w oparciu o art. 98 k.p.c., zaś w punkcie III stosownie do przepisów Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu.

Apelację od powyższego wyroku wniosła pozwana, zaskarżając go w punktach I i II i zarzucając:

I)  naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny materiału dowodowego w kontekście całego materiału dowodowego, w szczególności przy niedostatecznie jasno ustalonym stanie faktycznym, wynikającym z pominięcia dowodu z zeznań K. F.,

II)  niewyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, wynikające z naruszenia art. 258 k.p.c. poprzez nieprzeprowadzenie dowodu z zeznań świadka K. F., mimo wzywanie tegoż na rozprawę,

III)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. mające wpływ na wynik sprawy przez wadliwą ocenę niepełnego materiału dowodowego, prowadzącego do ustalenia, iż przedmiotowa umowa dożywocia jest czynnością prawną nieodpłatną, a świadomość pozwanej - jej brak w zakresie rozliczeń między rodzicami i spraw sądowych - jest bez znaczenia,

IV)  naruszenie art. 5 k.c. w sytuacji żądania pozwu naruszającego zasady współżycia społecznego,

V)  naruszenie art. 102 k.p.c. w zw. z art. 98 k.p.c. poprzez obciążanie pozwanej kosztami procesu poniesionymi przez powoda, mimo iż specyfika sprawy, jej aspekt społeczny stanowi uzasadniony, szczególnie wypadek.

Podnosząc powyższe zarzuty pozwana wniosła o:

- uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie na rzecz adwokata Z. K. kosztów nieopłaconej, ani w części, ani w całości pomocy prawnej za II instancję według norm przepisanych;

ewentualnie o:

- zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa z całości, w tym uchylenie punktu II wyroku zasądzającego od pozwanej na rzecz powoda koszty procesu poniesione przez powoda i

- zasądzenie na rzecz adw. Z. K. kosztów nieopłaconej ani w całości, ani w części pomocy prawnej za instancję odwoławczą.

Powód wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów procesu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest niezasadna.

Wbrew podniesionemu w jej punkcie III zarzutowi obrazy art. 233 § 1 k.p.c. analiza Sądu I instancji nie jest dotknięta sygnalizowaną w odwołaniu wadliwością, zaś Sąd odwoławczy w całości podziela zaprezentowaną w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku ocenę zgromadzonych dowodów i dokonane na jej podstawie ustalenia faktyczne, uznając je za część składową własnej argumentacji.

Zarzuty naruszenia przepisów prawa procesowego nie zostały zresztą w należy sposób powiązane w apelacji z istotą tej sprawy i nie wykazują związku z treścią wyroku.

Odnosząc się do kolejnych argumentów apelacji, należy podkreślić, że o skutecznym postawieniu zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. można mówić tylko wtedy, gdy uzasadnienie wyroku nie zawiera elementów pozwalających na weryfikację stanowiska sądu, a braki uzasadnienia w zakresie poczynionych ustaleń faktycznych i oceny prawnej muszą być tak znaczne, że sfera motywacyjna orzeczenia pozostaje nieujawniona, bądź ujawniona w sposób uniemożliwiający poddanie jej ocenie instancyjnej. Zarzut ten może więc odnieść skutek jedynie w tych wyjątkowych sytuacjach, w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania zaskarżonego orzeczenia (zob. wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie: z dnia 30 listopada 2016 roku, I A Ca 1966/15, Lex nr 2185482 i z dnia 20 listopada 2012 roku, I A Ca 599/12, Lex nr 1238241).

W niniejszej sprawie nie można stwierdzić naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., skoro uzasadnienie zaskarżonego wyroku jest prawidłowe, zawiera bowiem szczegółowe ustalenia faktyczne, a ponadto odzwierciedla i ujawnia w dostatecznym stopniu tok procesu myślowego i decyzyjnego Sądu Okręgowego, którego wynikiem jest treść zaskarżonego orzeczenia oraz pozwala na kontrolę tego procesu przez Sąd Apelacyjny.

W ramach wymienionego zarzutu pozwana eksponuje pominięcie przez Sąd Okręgowy dowodu z zeznań świadka K. F.. Sąd Okręgowy wyjaśnił jednak przyczyny, z jakich uznał dowód z zeznań tego świadka za zbędny. Odwołał się do znajdujących zastosowanie w sprawie przepisów prawa materialnego, domniemań z nich wynikających, zeznań dotychczas przesłuchanych świadków, które ocenił jako niemające istotnego znaczenia w sprawie i w tym kontekście uznał za zbyteczne przeprowadzanie dowodu z zeznań wskazanego świadka. Takie uzasadnienie koresponduje z art. 227 k.p.c. i jest – w okolicznościach tej sprawy - należyte i wystarczające.

Sąd Okręgowy w żaden sposób nie uchybił też regulacji art. 258 k.p.c. Przepis ten został uchylony przez art. 1 pkt 88 ustawy z dnia 4 lipca 2019 roku O zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2019. 1469), chociaż obowiązywał w czasie rozpoznawania sprawy przez Sąd pierwszej instancji i stanowił, że strona powołująca się na dowód ze świadków obowiązana jest dokładnie oznaczyć fakty, które mają być zeznaniami poszczególnych świadków stwierdzone, a ponadto wskazać świadków, tak by wezwanie ich do sądu było możliwe. Adresatem tego przepisu była więc strona, nie zaś sąd. Poza tym, z akt sprawy nie wynika, aby przyczyną pominięcia dowodu z zeznań świadka były przesłanki wskazywane przez omawiany przepis, to jest brak oznaczenia faktów, na jakie dowód został powołany, czy też niemożliwość wezwania świadka. Zarzut ten nie jest zatem powiązany ani z materiałem sprawy, ani z treścią omawianej regulacji, nie wykazuje też związku z zaskarżonym wyrokiem.

Sąd Apelacyjny podziela ocenę Sądu pierwszej instancji, że przeprowadzanie dowodu z zeznań świadka K. F. było zbędne. Odwołać się należy tutaj do odpowiedzi na pozew, w której pozwana wniosła o przeprowadzenie dowodu z zeznań czterech świadków tj. M. Ż., Z. W., K. F. i J. W. – wszystkich na tożsame okoliczność braku wiedzy pozwanej o rozstrzygnięciu i szczegółach sprawy o podział o majątku wspólnego rodziców, zobowiązaniach finansowych jej matki wobec ojca i ich ustaleń w tej mierze, sytuacji materialnej i pieniężnej na datę przeniesienia własności nieruchomości na pozwaną, wiedzy pozwanej z czyich środków i za czyje pieniądze została nabyta i powstała nieruchomość zamieszkiwana przez matkę i babcię, a której właścicielką jest obecnie pozwana, motywów działania stron zawierających umowę dożywocia z dnia 8.06.2018 r. między pozwaną a jej matką i jakie obowiązki przyjęła na siebie pozwana w zamian za przeniesienie własności nieruchomości w formie dożywocia (k. 98). Sąd Okręgowy wezwał wskazanych świadków na rozprawę w dniu 15 kwietnia 2019 roku. Świadkowie stawili się za wyjątkiem K. F., Sąd odebrał zeznania od świadków (k.183 v. i n., nagranie rozprawy do 00:06:01), a po ich przesłuchaniu postanowił o pominięciu dowodu z zeznań K. F.. Przesłuchanie trzech świadków czyniło zbędnym przesłuchiwanie czwartego z nich, skoro w stosunku do wszystkich świadków teza dowodowa była taka sama, a dotychczas przesłuchani składali zeznania o zbliżonej treści. Podkreślić przy tym należy, że w świetle znajdujących zastosowanie w sprawie przepisów prawa materialnego, zeznania świadków na wskazane przez pozwaną okoliczności nie miały istotnego znaczenia.

Komentując końcowo zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., wypada wskazać, że w istocie w jego ramach strona pozwana neguje prawną ocenę sprawy i nie godzi się z zakwalifikowaniem kwestionowanej czynności prawnej jako nieodpłatnej.

Według art. 527 § 1 k.c. gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Zgodnie z § 2 czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. W myśl § 3 jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Zgodnie z art. 528 k.p.c. jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Sąd Okręgowy ocenił, że przedmiotowa umowa dożywocia jest czynnością prawną nieodpłatną i w konsekwencji zastosował art. 528 k.c., jako dalej idący, aniżeli rozwiązania przewidziane w art. 527 k.c. Konstrukcja art. 528 k.c. wyłącza bowiem potrzebę badania stanu świadomości po stronie osoby trzeciej w sytuacji bezpłatnego uzyskania przez nią korzyści majątkowej, ponieważ wówczas świadomość ta jest irrelewantna dla ubezskutecznienia czynności. W związku z tym nie ma potrzeby sięgania do domniemań zawartych w art. 527 § 3 i 4 k.c. (por. P. Nazaruk, Komentarz do art. 528 k.c., Komentarz, Lex).

Podstawowe zagadnienie prawne, które wymaga wyjaśnienia w niniejszej sprawie, dotyczy zatem oceny, czy pozwana uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela.

W wyroku z dnia 12 czerwca 2002 r., III CKN 1312/00 (niepubl.) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że podział czynności prawnych na czynności odpłatne i nieodpłatne może być dokonywany w dwojaki sposób. Po pierwsze, możliwe jest przyjęcie kryterium czysto formalnego: jeżeli świadczeniu jednej strony odpowiada świadczenie drugiej strony, czynność ma charakter odpłatny niezależnie od tego, jak przedstawia się relacja obiektywnie ocenianej wartości obu świadczeń. Przy przyjęciu tego kryterium zbycie prawa za symboliczną złotówkę będzie czynnością odpłatną. Zastosowanie tego kryterium niewątpliwie prowadzi zawsze do jednakowych rezultatów. Niebezpieczeństwo tego podejścia wyraża się w tym, że przy zastosowaniu kryterium formalnego wyłącznie wola stron decyduje o odpłatnym bądź nieodpłatnym charakterze dokonanej czynności.

Prezentowane jest także drugie stanowisko, zgodnie z którym o odpłatności lub nieodpłatności czynności decydują pewne względy o charakterze gospodarczym. Za czynność nieodpłatną można w takiej sytuacji uznać sprzedaż za symboliczną złotówkę, a za czynność odpłatną darowiznę obciążoną poleceniem. O odpłatności lub nieodpłatności decydować przy tym będą zarówno kryteria obiektywne (wartość gospodarcza obu świadczeń), jak i kryteria subiektywne (w przypadku pretium affectionis). W literaturze wskazuje się przy tym, że zawsze gdy w grę wchodzi sytuacja prawna nie tylko stron czynności, ale także osób trzecich, należy stosować kryteria obiektywne.

Sąd Najwyższy podzielił to drugie stanowisko. Dodatkowo wskazał, że we wszystkich przypadkach, gdy ochrona pewnych praw czy interesów jest uzależniona od nieodpłatnego charakteru dokonanej czynności, przyjęcie formalnego kryterium odpłatności czyniłoby tę ochronę czysto iluzoryczną. Doświadczenie wskazuje bowiem, że czynność nieodpłatna zostałaby zastąpiona czynnością, w której świadczeniu jednej strony odpowiadałoby świadczenie drugiej, tyle że o wartości niewspółmiernie niższej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., V CK 559/04 niepubl. praz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2011 r., IV CSK 624/10, OSNC-Zb. Dodatkowy, 2012, nr D, poz. 75)

Za czynność uzasadniającą zastosowanie art. 528 k.c. uznano w orzecznictwie przeniesienie własności nieruchomości z jednoczesnym obciążeniem jej służebnością osobistą na rzecz zbywającego dłużnika (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 543/12, LEX nr 1353063).

Odnosząc powyższe wskazania orzecznictwa do okoliczności niniejszej sprawy, Sąd Apelacyjny podziela ocenę Sądu Okręgowego, iż przedmiotową umowę należy zakwalifikować jako czynność nieodpłatną. Na skutek umowy z dnia 8 czerwca 2018 roku pozwana stała się bowiem właścicielką zbudowanej nieruchomości rolnej o powierzchni 8.316 m ²,składającej się z trzech działek położonej w miejscowości Z. oraz nieruchomości rolnej położonej w miejscowości D., składającej się sześciu działek, o łącznej powierzchni 9,470 ha. W zamian za przeniesienie własności tych nieruchomości ustanowiono prawo do dożywotniego świadczenia polegające na przyjęciu M. Ż. jako domownika, dostarczaniu wyżywienia, opału, światła, odzieży, leków, pomocy w razie choroby, a przypadku śmierci – sprawieniu jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom oraz ustanowiono na rzecz M. Ż. dożywotnią, nieodpłatną służebność polegającą na prawie korzystania ze wszystkich działek będących przedmiotem umowy i na prawie ich użytkowania.

Pozwana stała się zatem właścicielką znacznego majątku, nie ponosząc w związku z jego nabyciem żadnych wydatków. Należy więc przyjąć, że świadczenia, do jakich pozwana zobowiązała się w związku z przyjęciem matki na domownika, dostarczeniem jej wyżywienia, opału światła odzieży, leków pomocy w razie choroby i sprawienie pogrzebu, jak też znoszenie ustanowionej służebności osobistej, nie odpowiadają świadczeniu M. Ż.. Strona pozwana nie przedstawiła zresztą jakichkolwiek dowodów pozwalających na odmienną ocenę tych kwestii. Dodać trzeba, że wartość nieruchomości położnej w obrębie Z., będącej przedmiotem postępowania o podział majątku wspólnego, została ustalona na kwotę 643.411, 88 zł (vide: postanowienie Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 8 czerwca 2017 r., sygn. II Ca 824/16, k.11). Wymienioną nieruchomość następnie M. Ż. uczyniła przedmiotem umowy dożywocia zawartej z córką- pozwaną w tej sprawie. Wypada zauważyć, że przesłuchana w sprawie w charakterze świadka M. Ż. podkreśliła, że córka jej finansowo nie pomaga oraz, że to ona wspiera, która obecnie jest studentką, materialnie. Z zeznań pozwanej wynika natomiast, że jej pomoc matce sprowadza się do koszenia trawy. Zeznania tych osób tylko umacniają Sąd Apelacyjny w przekonaniu o znacznej dysproporcji świadczeń stron umowy dożywocia.

W konsekwencji powyższych rozważań należy stwierdzić, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo zastosował art. 528 k.c.

W apelacji został sformułowany również zarzut naruszenia art. 5 k.c. Nie został on jednak bliżej rozwinięty i trudno jest się do niego odnieść. Wskazać więc jedynie należy, że powoływanie się na naruszenie zasad współżycia społecznego wymaga sprecyzowania, która konkretnie zasada została naruszona oraz wskazania pełnej treści powoływanej zasady, czemu skarżąca nie sprostała.

W orzecznictwie słusznie podważa się ponadto skuteczność odwoływania się nabywcy rzeczy do klauzuli generalnej z art. 5 k.c. i wskazuje się, że to czynność prawna dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela jest sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, a wierzyciel wnosząc skargę realizuje swoje prawa i takie działanie nie może naruszać art. 5 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2017 roku, II CSK 86/17, Lex nr 2417587, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 października 2016 roku, I A Ca 108/16, Lex nr 2149654 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 maja 2016 roku, I A Ca 1700/15, LEX nr 2069287).

Bezpodstawny jest też zarzut naruszenia art. 102 k.p.c. w zw. z art. 98 k.p.c. poprzez obciążenie pozwanej kosztami procesu. Sąd Apelacyjny nie dostrzega w tej sprawie żadnych specyficznych elementów, które wyróżniałyby ją na tle innych podobnych sprawy i przemawiałaby za odstąpieniem od obciążania pozwanej kosztami procesu. W tego typu sprawach rozporządzenie majątkiem następuje często w gronie osób blisko spokrewnionych lub spowinowaconych i okoliczność ta ze swojej istoty nie może być interpretowana na zasadach słuszności. Poza ogólnym powołaniem się na specyfikę sprawy, apelacja nie przywołuje też żadnych argumentów przemawiających za zastosowaniem wobec pozwanej art. 102 k.p.c. i tego typu argumentów Sąd Apelacyjny również nie dostrzega. Podkreślenia wymaga, że wskazywana sytuacja skarżącej i jej wiek nie mogą stanowić wystarczającej podstawy do odstąpienia od obciążania jej kosztami procesu, skoro jest ona właścicielką znacznego majątku.

Wobec powyższego, na mocy art. 385 k.p.c. orzeczono jak w punkcie I sentencji.

W punkcie II rozstrzygnięto na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. oraz w oparciu o § 2 pkt 7 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. 2015.1800).

W punkcie III postanowiono w oparciu o przepisy Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 roku w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (t.j. 2019.18) - § 8 pkt 7 w zw. z § 16 ust. 1 pkt 2, § 4 ust. 3.

(...)