Pełny tekst orzeczenia

WYROK

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 4 czerwca 2013 roku Sąd Okręgowy
w Ł. w sprawie z powództwa Ł. J. przeciwko Skarbowi Państwa –Aresztowi Śledczemu w Ł. o zapłatę zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2.000,00 zł tytułem zadośćuczynienia z ustawowymi odsetkami od dnia 18 sierpnia 2011 roku do dnia zapłaty (pkt. 1), oddalając powództwo
w pozostałej części (pkt. 2). Sąd Okręgowy nie obciążył powoda zwrotem pozostałej części opłaty sądowej od pozwu oraz wydatkami za konwój policyjny, poniesionymi tymczasowo ze Skarbu Państwa (pkt.3). Nadto Sąd I instancji obciążył pozwanego kwotą 100,00 zł tytułem opłaty sądowej od uwzględnionego powództwa (pkt.4). Sąd Okręgowy nie obciążył powoda zwrotem części kosztów zastępstwa procesowego na rzecz Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (pkt.5) oraz zasądził od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Łodzi na rzecz adwokata P. K. kwotę 4.428,00 zł, w tym 828,00 zł podatku VAT tytułem nieopłaconego zastępstwa procesowego za powoda z urzędu (pkt.6)

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o ustalony przez Sąd Okręgowy stan faktyczny, którego istotne elementy przedstawiają się następująco:

Powód Ł. J. był osadzony w Areszcie Śledczym w Ł.
w okresach: od 1 października 2009 roku do 28 stycznia 2009 roku, od 30 września 2009 roku do 4 września 2010 roku, od 30 kwietnia 2011 roku do 18 maja 2011 roku. od 15 czerwca 2011 roku do 29 listopada 2011 roku oraz od 21 grudnia 2011 roku do 2 kwietnia 2012 roku. Przez większość czasu powód przebywał w celach, w których norma powierzchniowa na jednego osadzonego przewyższała 3 m ². Zakwaterowanie powoda w celach, w których przypadało na jednego osadzonego po mniej niż 3 m ² powierzchni miało miejsce w następujących okresach: od 2 października 2009 roku do 26 listopada 2009 roku, od 4 maja 2011 roku do 18 maja 2011 roku oraz od 19 marca 2012 roku do 2 kwietnia 2012 roku.

Z uwagi na brak innych, właściwych miejsc zakwaterowania decyzją
z 5 maja 2011 roku, Dyrektor Aresztu Śledczego w Ł. postanowił umieścić Ł. J. na okres od 4 maja 2011 roku do dnia 18 maja 2011 roku w celi mieszkalnej, w której powierzchnia przypadająca na skazanego wynosi poniżej 3m ², nie mniej jednak niż 2 m ².

W dniu 14 maja 2011 roku w celi, w której przebywał powód, doszło do szarpaniny miedzy nim, a osadzonym P. O.. Urazy jakich doznali zarówno powód jak i P. O. nie spowodowały u żadnego z nich rozstroju zdrowia powyżej 7 dni. Wobec obu osadzonych wystosowano wnioski o wymierzenie kary dyscyplinarnej za udział w szarpaninie. Wychowawca P. A. podjął decyzję by profilaktycznie zmienić skład osobowy celi mieszkalnej, w której doszło do incydentu. Ł. J. został przekwaterowany do innej celi.

Podczas osadzenia w Areszcie Śledczym w Ł. powód nie składał żadnych skarg do administracji jednostki penitencjarnej.

Sąd Okręgowy w oparciu o powyższe ustalenia ocenił, że żądanie powoda, w świetle przepisów art. 23 i art. 24 kc w zw. z art. 448 kc oraz art. 417 § 1 kc, zasługuje na częściowe uwzględnienie.

W zakresie wywiedzionego przez powoda żądania zapłaty zadośćuczynienia w związku z przebywaniem w celach o powierzchni przypadającej na osadzonego mniejszej niż 3 m ² za okres nieprzedawniony, to Sąd a quo powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego skonstatował, że przebywanie w celi w nadmiernym zagęszczeniu - zwłaszcza, jeśli trwa dłuższy czas - rodzi dolegliwości bytowe dnia codziennego, dotyczące ograniczenia w swobodnym poruszaniu się po celi, warunków spożywania posiłków, wentylacji.

Jak dalej wywodził organ meriti Ł. J. przebywał łącznie przez 120 dni w celach, które nie spełniały normy powierzchniowej, co naruszyło godność powoda i przysługujące mu prawo do intymności. Tym samym, zdaniem Sądu pierwszej instancji, w stosunku do powoda naruszono obowiązek wykonywania kary pozbawienia wolności w sposób humanitarny (art. 4 k.k.w.). Pozwany nie obalił przy tym domniemania bezprawności swojego działania wynikającego z art. 24 § 1 k.c. , bowiem nie wykazał, że ograniczenie powierzchni celi mieszkalnej nastąpiło z konkretnej przyczyny o charakterze nadzwyczajnym i na krótki czas.

Dalej Sąd Okręgowy ocenił, że zgromadzony materiał dowodowy nie potwierdził, aby miały miejsce inne uchybienia w funkcjonowaniu Aresztu Śledczego w Ł., w szczególności jako bezzasadny uznał zarzut powoda dotyczący umieszczenia go w jednej celi z P. O..

W konkluzji rozważań Sąd Okręgowy wskazał, iż odbywanie przez powoda kary pozbawienia wolności w celach o powierzchni nieprzekraczającej 3m ², aczkolwiek godzi w jego godność i prawo do intymności, to stopień tych naruszeń - uwzględniając łączny okres umieszczenia Ł. J. w przeludnionych celach mieszkalnych - nie był szczególnie wysoki i uznał, że zadośćuczynienie w kwocie 2.000,00 zł będzie stanowić dla powoda rekompensatę pieniężną o odczuwalnym charakterze ekonomicznym. Jednocześnie Sąd Okręgowy uwypuklił, iż zadośćuczynienie ma rekompensować powodowi jedynie skutki związane z osadzeniem w stanie przeludnienia, a nie samo osadzenie i dolegliwości związane z wymierzoną mu karą, które są naturalną konsekwencją czynów, których się dopuścił. O ustawowych odsetkach Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 481 § 1 kc, zasądzając je od dnia 18 sierpnia 2011 roku tj. daty dekretacji pozwu.

W pozostałej części Sąd Okręgowy oddalił powództwo jako wygórowane.

Na podstawie art. 102 k.p.c. i art. 113 ust. 4 ustawy z 28 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych Sąd meriti mając na uwadze sytuację życiową i majątkową powoda, a także fakt, że wysokość zadośćuczynienia zasądzanego na podstawie art. 448 k.c. należy w istocie do uznania Sądu, odstąpił od obciążenia tegoż nieuiszczonymi kosztami procesu od oddalonej części powództwa oraz obowiązkiem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na rzecz Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.

O kosztach pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu Sąd Okręgowy orzekł w oparciu § 2 ust. 1 i 2 w zw. z § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze, obciążając nimi Skarb Państwa.

Apelacje od powyższego wyroku złożyły obie strony.

Zaskarżając orzeczenie w części oddalającej powództwo ponad kwotę 2.000 zł, pełnomocnik powoda zarzucił naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 448 k.c. poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, iż odpowiednią kwotą zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych powoda jest kwota 2.000,00 zł.

W oparciu o tak sformułowany zarzut skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 8.000,00 zł od dnia 18 sierpnia 2011 roku do dnia zapłaty. Domagał się także zasądzenia kosztów postępowania za obie instancje.

Strona pozwana, reprezentowana przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa zaskarżyła orzeczenie w części obejmującej pkt. 1,4, 5 zarzucając:

1.  naruszenie prawa materialnego - art. 448 w zw. z art. 24 kc poprzez niewłaściwe zastosowanie i:

- zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego za samo ewentualne naruszenie dóbr osobistych powoda bez uwzględnienia rzeczywistego doznania krzywdy warunkującej to roszczenie,

- przyjęcie, że w oparciu o ustalony w sprawie stan faktyczny możliwe jest stwierdzenie naruszenia dóbr osobistych w sytuacji, gdy poza przeludnieniem pozostałe warunki odbywania kary były zgodne z prawem.

2. naruszenie prawa procesowego - art. 193 § 2 ¹ k.p.c., poprzez niezastosowanie i uznanie rozszerzenia powództwa na rozprawie w dniu 2 października 2012 r., w ten sposób, że strona powodowa wniosła również o przyznanie zadośćuczynienia za naruszenie dób osobistych na skutek przebywania powoda w celach przeludnionych i uznanie tego rozszerzenia przez Sąd I instancji za skuteczne.

3. naruszenie prawa procesowego - art. 102 k.p.c. poprzez jego zastosowanie - w sytuacji, kiedy powód jest osobą pozbawioną wolności, która sama naruszała porządek prawny, co przeczy zastosowaniu zasady słuszności, zatem Sąd w sposób chybiony uznał, że nie zachodzą przesłanki do stosunkowego rozdzielenia kosztów zastępstwa procesowego i przynajmniej częściowego obciążenia powoda kosztami procesu.

4. naruszenie przepisu art. 94 u.k.s.c. poprzez jego niezastosowanie co znalazło wyraz w punkcie 4 wyroku.

Wskazując na powyższe zarzuty strona pozwana wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w części tj. w zakresie pkt 1 i 5 poprzez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa według norm prawem przepisanych, a nadto o uchylenie wyroku w zakresie pkt 4, ewentualnie domagał się uchylenia wyroku w zaskarżonej części poprzez przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania,

Zażądała także zasądzenia od powoda zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację powoda pełnomocnik pozwanego wniósł o jej oddalenie oraz o zasądzenie od powoda na swoją rzecz zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym według norm prawem przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Odnosząc się w pierwszej kolejności do apelacji pozwanego, należy stwierdzić, że jest ona uzasadniona, chociaż nie wszystkie zarzuty w niej zawarte zasługują na uwzględnienie.

Przede wszystkim trafny jest zarzut naruszenia prawa procesowego art. 193 § 2 ¹ k.p.c. polegający na uznaniu rozszerzenia powództwa na rozprawie w dniu
2 października 2012 r., w ten sposób, że powód wniósł również o przyznanie zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych na skutek przebywania powoda
w celach przeludnionych, przez Sąd I instancji, za rozszerzenie skuteczne, mimo iż nie dokonano tego na piśmie. Zgodzić bowiem trzeba się z apelującym, że błędnie Sąd I instancji uznał za dopuszczalną i skuteczną ustną zmianę powództwa dokonaną przez pełnomocnika powoda na tejże rozprawie.

Zważyć należy, iż zgodnie z treścią art. 193 § 2 ¹ k.p.c. zmiana powództwa może być dokonana jedynie w piśmie procesowym, za wyjątkiem spraw o roszczenia alimentacyjne. Wskazać przy tym trzeba, że zmiana powództwa może polegać nie tylko na wystąpieniu z nowym roszczeniem obok pierwotnego bądź też na zgłoszeniu nowego roszczenia zamiast pierwotnego. Przepis ten normuje zmianę przedmiotową powództwa, obejmującą jego istotne elementy, którymi są żądanie i podstawa dochodzonego roszczenia. Interwencja w treść żądania musi być na tyle ważka, żeby kształtowała powództwo o treści odmiennej od dotychczasowej zamiast lub obok zgłoszonego wcześniej. Nie budzi też sporu, że czynności procesowe polegające na sprostowaniu, doprecyzowaniu czy też bliższym określeniu żądania nie stanowią zmiany powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. Ocena, jakie powództwo zostało zgłoszone, a w konsekwencji - czy nastąpiła jego zmiana, musi być przeprowadzona przy uwzględnieniu kompleksowo potraktowanego stanowiska procesowego powoda,
a obowiązkiem sądu jest wyjaśnienie ewentualnych wątpliwości, czego zgłoszone żądanie dotyczy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1999 r., II CZ 108/99, OSNC 2000/4/77).

W niniejszej zaś sprawie powód, domagał się w pozwie zasądzenia od strony pozwanej kwoty 200.000 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdy moralne i psychiczne spowodowanych przebywaniem w celi wieloosobowej wspólnie ze skazanym P. O., którego agresywne zachowanie spowodowało u powoda nieustanny stres. Powód obawiał się o swoje zdrowie, ponieważ jest po trepanacji czaszki i ma ubytek w kości czaszki. Ponadto P. O. ubliżał mu i wielokrotnie groził mu, że go zabije, a powód obawiał się spełnienia tych gróźb. Ostatecznie w dniu 14 maja 2011 r. skazany O. rzucił się na niego z pięściami i doznał naruszenia nietykalności cielesnej. Zdarzenie to spowodowało u powoda bóle głowy, poczucie zagrożenia. Na poparcie twierdzeń pozwu prowadzone było postępowanie dowodowe. Dopiero po przeprowadzeniu w zdecydowanej części postępowania dowodowego, na koniec rozprawy w dniu 2 października 2012 r., pełnomocnik powoda oświadczył, że „rozszerza powództwo w ten sposób, że wnosi również o przyznanie zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych rozszerza podstawę faktyczną żądania o naruszenie dóbr osobistych z powodu przebywania powoda w celach przeludnionych”. Niezależnie od tego, że sam pełnomocnik powoda nie miał wątpliwości, że rozszerza podstawę faktyczną żądania, a więc występuje z dodatkową podstawą faktyczną, nie można przyjąć, że było to jedynie uszczegółowienie wcześniej zgłoszonego żądania. Otóż według stanowiska judykatury (uzasadnienie orzeczenia SN z dnia 13 września 1960 r., II CR 212/60, OSNC 1962, nr 1, poz. 16) i doktryny nie stanowi zmiany powództwa ani bliższe określenie żądania, ani uzupełnienie okoliczności faktycznych podanych pierwotnie, jeżeli w ich wyniku nie zmienia się podstawa faktyczna powództwa. W przedmiotowej sprawie fakt, że żądanie zadośćuczynienia dotyczyło naruszenia dóbr osobistych w związku z pobytem w zakładzie karnym, nie może prowadzić do wniosku, że zgłoszenie dodatkowej podstawy faktycznej stanowiło jednie jej uszczegółowienie. Powód, ani w pozwie, ani w kolejnych pismach procesowych nigdy nie skarżył się na przeludnienie, a jedynie na osadzenie go w jednej celi z P. O..

W związku z powyższym, Sąd Apelacyjny uznał, podzielając zarzut strony pozwanej , że z powodu braku rozszerzenia podstawy faktycznej żądania w piśmie procesowym, które winno spełniać wymogi pozwu ( art. 187 § 1 k.p.c.) Sąd Okręgowy rozpoznając sprawę w zakresie przeludnienia i zasądzając z tego powodu zadośćuczynienie, orzekł ponad żądanie, co skutkowało naruszeniem art. 321 § 1 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 321 k.p.c., sąd nie może wyrokować, co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Zakaz orzekania ponad żądanie, będący przejawem zasad dyspozycyjności i kontradyktoryjności, oznacza, że o treści wyroku zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym decyduje żądanie strony. W unormowaniu tym jest bowiem mowa o żądaniu w rozumieniu art. 187 § 1 k.p.c., a w myśl tego przepisu obligatoryjną treść każdego pozwu stanowi dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie.

Przewidziane w art. 321 k.p.c. związanie sądu żądaniem, poza wyjątkiem zawartym w art. 477 ¹ k.p.c., ma w procesie charakter bezwzględny i oznacza przywrócenie, należytej rangi zasadzie dyspozycyjności (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2007 r., III CZP 80/07, niepubl.). Wyrokowanie sądu ponad żądanie jest wyłączone we wszystkich postępowaniach, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Oceny tej nie zmienia fakt, że Sąd Okręgowy mimo braku pisma procesowego rozpoznał sprawę merytorycznie, ani okoliczność, że strona pozwana wdała się, także w tym zakresie w spór, ponieważ treść art. 193 § 2 ¹ k.p.c. jest jednoznaczna.

Uwzględnienie zarzutu procesowego apelującego, powoduje, że odnoszenie się do zarzutu prawa materialnego strony pozwanej dotyczącej naruszenia art. 448 w zw. z art. 24 k.c. staje się bezprzedmiotowe, ponieważ Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powoda kwotę 2000 złotych jednie z powodu naruszenia jego dóbr osobistych na skutek przeludnienia.

Sąd Apelacyjny nie znalazł natomiast podstaw do uwzględnienia wywiedzionego przez pozwanego zarzutu naruszenia art. 102 k.p.c. Przepis ten ustanawia zasadę słuszności, będącą odstępstwem od zasady odpowiedzialności za wynik procesu. Do okoliczności branych pod uwagę przez Sąd przy ocenie przesłanek zastosowania dyspozycji omawianego przepisu zalicza się m.in. charakter sprawy, okoliczności dotyczące stanu majątkowego i sytuacji życiowej strony. Sąd I instancji uzasadnił zastosowanie przepisu art. 102 kpc i aprobując w pełni jego argumenty, nie ma potrzeby ich ponawiania. Należy tylko marginalnie wskazać, iż ocena sądu, czy zachodzi wypadek szczególnie uzasadniony,
o którym mowa w art. 102 k.p.c., ma charakter dyskrecjonalny, oparty na swobodnym uznaniu, kształtowanym własnym przekonaniem sądu oraz oceną okoliczności rozpoznawanej sprawy. W związku z tym może być podważona przez Sąd wyższej instancji tylko wtedy, gdy jest rażąco niesprawiedliwa (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt III CZ 10/12). Apelujący natomiast nie wskazał okoliczności, z których miałaby wynikać rażąco niesprawiedliwa ocena sądu I instancji, istnienia szczególnego wypadku uzasadniającego zastosowanie art. 102 k.p.c. Z pewnością nie może podważać oceny Sądu sam fakt, że powód przebywa w zakładzie karnym. Przyjęcie poglądu apelującego prowadziłoby do pogwałcenia zasady równości wobec prawa, wyrażonej w art. 32 Konstytucji.

Przechodząc do oceny apelacji powoda, to w pierwszym rzędzie winno się podkreślić, iż zmierzała ona do reformacji zaskarżonego orzeczenia
w przeciwnym kierunku, aniżeli uwzględniona apelacja pozwanego. Tym samym wobec podzielenia przez Sąd Apelacyjny zarzutu pozwanego i w konsekwencji oddalenia powództwa w całości, bezprzedmiotowym staje się ocena zasadności przytoczonego przez pełnomocnika powoda zarzutu naruszenia art. 448 kc poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, iż odpowiednia kwota za naruszenie dóbr powoda wynosi 2.000,00 zł. Skoro bowiem Sąd Apelacyjny uznał, iż in concreto brak było podstaw procesowych do orzekania, że pozwany swym bezprawnym działaniem naruszył dobra osobiste powoda z powodu przeludnienia, to oczywistym jest, że rozważanie jego ewentualnej wysokości pozbawione jest jakiegokolwiek jurydycznego uzasadnienia.

Mając na uwadze powyższe rozważania Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym w ten sposób, że w całości oddalił powództwo, zaś dalej idącą apelację pozwanego oraz apelację powoda w całości Sąd oddalił w oparciu o przepis art. 385 k.p.c. Jednocześnie Sąd Apelacyjny uchylił rozstrzygnięcie zawarte w pkt. 4 wyroku.

W tym miejscu trzeba w całości zgodzić się z apelującym, że Sąd Okręgowy obciążając stronę pozwaną opłatą sądową od pozwu naruszył treść art. 94 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Niezależnie bowiem od ostatecznego oddalenia powództwa w niniejszej sprawie w całości, brak było podstaw do obciążenia pozwanego częścią opłaty od pozwu, ponieważ Skarb Państwa nie ma obowiązku uiszczania opłat.

O kosztach postępowania apelacyjnego rozstrzygnięto na mocy art. 98 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. obciążając nimi powoda.

O przyznaniu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym orzeczono na podstawie przepisu § 11 ust.1 pkt 25 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 2 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ( Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.), wobec zwolnienia go w całości z kosztów sądowych.