Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 października 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący:SSA Bogdan Świerczakowski

Sędziowie:SA Ewa Klimowicz –Przygódzka ( spr.)

SO ( del) Elżbieta Wiatrzyk-Wojciechowska

po rozpoznaniu w dniu 20 października 2020 r. w Warszawie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa A. O. (1)

przeciwko K. P.

o zachowek

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 17 września 2018 r., sygn. akt IV C 322/15:

I zmienia częściowo zaskarżony wyrok nadając mu następującą treść:

1.  zasądza od pozwanej K. P. na rzecz A. O. (1) :

a)  kwotę 76 500 zł ( siedemdziesiąt sześć tysięcy pięćset złotych) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od kwoty 51 150 zł ( pięćdziesiąt jeden tysięcy sto pięćdziesiąt złotych) od dnia 24 II 2016 r. do dnia zapłaty oraz od kwoty 25 350 zł ( dwadzieścia pięć tysięcy trzysta pięćdziesiąt złotych) od dnia 31 V 2017 r. do dnia zapłaty,

b)  odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 220 000 zł ( dwieście dwadzieścia tysięcy złotych) od dnia 24 II 2016 r. do dnia 30 XI 2017 r.,

2.  w pozostałym zakresie powództwo oddala,

3.  kosztami postępowania obciąża obie strony, ustalając, że powódka wygrała sprawę w 93,83 % , pozwana w 6,17 % i szczegółowe wyliczenie tych kosztów pozostawia referendarzowi sądowemu ,

II oddala apelację powódki i pozwanej w pozostałym zakresie,

III zasądza od powódki A. O. (1) na rzecz pozwanej K. P. kwotę 19 641,78 zł ( dziewiętnaście tysięcy sześćset czterdzieści jeden złotych i siedemdziesiąt osiem groszy) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

E.Klimowicz-Przygódzka B. Świerczakowski E. Wiatrzyk-Wojciechowska

V ACa 165/20 UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od K. P. na rzecz małoletniej A. O. (1) tytułem zachowku kwotę 286 222, 22 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 VIII 2016 r. do dnia zapłaty. W pozostałym zakresie powództwo oddalił i obciążył obie strony kosztami procesu, , ustalając iż powódka wygrała sprawę w 90,60% .

Rozstrzygnięcie to wynikało z następujących ustaleń faktycznych i rozważań prawnych:

Małoletnia powódka A. O. (1) , urodzona (...) jest córką M. P. (1), który zmarł (...)

W dniu(...). zmarł T. P., ojciec M. P. (1) czyli dziadek powódki.

Spadek po T. P. z mocy testamentu notarialnego z dnia 3 III 2004 r. nabyła żona K. P..

Postanowieniem z dnia 20 VII 2016 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi – Południe w Warszawie V Wydział Rodzinny i Nieletnich zezwolił matce małoletniej powódki A. O. (2) na dokonanie czynności prawnej w jej imieniu polegającej na nabyciu przez małoletnią A. O. (1) zachowku w kwocie orzeczonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie w sprawie IV C 322/15 po zmarłym T. P., wraz z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia pozwu do dnia zapłaty. Ponadto sąd rodzinny zezwolił A. O. (2) na zdeponowanie kwoty uzyskanej z zachowku na rachunku bankowym bądź lokacie terminowej odnawialnej, otwartych na imię i nazwisko małoletniej córki.

Pismem z dnia 28 XI 2017 r. pozwana oświadczyła, że dokonała wpłaty kwoty 220 000 zł na rachunek bankowy małoletniej powódki.

Na podstawie opinii biegłego ds. wyceny nieruchomości, sporządzonej na okoliczność ustalenia wartości nieruchomości wymienionych w zgłoszeniu SD – Z2 złożonym w dniu 16 VI 2010 r. przez pozwaną K. P. do Urzędu Skarbowego w P. według stanu na dzień 9 I 2010 r. oraz według cen na dzień sporządzania opinii oraz na podstawie opinii uzupełniającej, Sąd Okręgowy ustalił że w skład masy spadkowej po T. P. wchodzą następujące składniki majątkowe o wartości wyliczonej na dzień 28 V 2018 r.:

- nieruchomość gruntowa zabudowana , położona w B., ul. (...) KW nr (...) o wartości 133 000 zł,

- nieruchomości położone w W., gm. R. KW nr (...), działka nr (...), KW nr (...), działka nr (...), KW nr (...), działka nr (...), KW nr (...), działki nr (...), KW nr (...), działki nr (...), KW nr (...), działka nr (...) o łącznej wartości 768 000 zł,

- nieruchomość gruntowa zabudowana, położona w P. przy ul. (...), KW nr (...) o wartości 936 000 zł,

- nieruchomość gruntowa zabudowana, położona w W. przy ul. (...), KW nr (...) o wartości 712 000 zł.

Strona pozwana uznała powództwo co do zasady oraz co do wysokości do kwoty 220 000 zł.

Powołując się na art. 991 § 1 k.c. Sąd Okręgowy uznał, że małoletnia powódka jako zstępna spadkodawcy uprawniona jest do zachowku w wysokości dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Do kręgu spadkobierców ustawowych T. P. należą: jego żona K. P., syn M. P. (2) oraz małoletnia wnuczka A. O. (1). Wobec tego, że ojcu powódki przypadałby udział w spadku w wysokości 1/3, w myśl art. 931 § 1 k.c. udział ten przypadałby powódce jako dziecku zmarłego dziecka spadkodawcy.

W celu należnego powódce zachowku udział ten należało pomnożyć przez 2/3, a następnie przez wartość substratu zachowku, który zgodnie z art. 993 – 995 k.c. obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o wartość darowizn i zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu na podstawie przepisów art. 993 i n. k.c..

Dokonując ustalenia stanu spadku sąd I instancji nie uwzględnił jednak składników ruchomych, ponieważ jak stwierdził, strona powodowa nie sprostała obowiązkowi dowodowemu w stopniu pozwalającym na dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, który mógłby wyliczyć wartość tych ruchomości. Wskazanie jedynie modelu i rocznika nie było wystarczające do dokonania takich wyliczeń

Wartość nieruchomości wynikała z uaktualnionych operatów i opinii biegłego. Suma wartości wszystkich wchodzących w skład spadku nieruchomości wyniosła 2 549 000 zł. W celu obliczenia wysokości zachowku Sąd Okręgowy stwierdził, że wartość tę należało pomnożyć przez ułamek 1/3 x 2/3.

Za niezasadne zostało uznane przez ten sąd żądanie powódki zasądzenia kwoty zachowku wraz z odsetkami od dnia doręczenia odpisu pozwu pozwanej, ponieważ przedstawicielka ustawowa powódki nie była wówczas uprawniona do podjęcia w imieniu swojego małoletniego dziecka czynności prawnej przekraczającej zakres zwykłego zarządu jego majątkiem. Zgodnie z art. 101 § 1 i 3 k.r. i o. rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską , nie mogą jednak bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 XI 1982 r. I CR 234/82 reprezentacja rodzica w sprawach majątkowych dziecka, jeśli obejmuje czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, wymaga umocowania udzielonego przez sąd opiekuńczy. Konsekwencją braku zezwolenia sądu opiekuńczego z art. 101 § 3 k.r.o. jest nieważność dokonanej czynności . Jako przykłady czynności przekraczających ramy zwykłego zarządu majątkiem dziecka doktryna wskazuje przykładowo takie czynności jak zrzeczenie się dziedziczenia, odrzucenie spadku czy przyjęcie spadku wprost.

Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy Sąd Okręgowy uznał, że zezwolenie na dochodzenie roszczenia o zachowek leży w interesie dziecka z uwagi na rozmiar przysporzenia majątkowego po jego stronie. Dlatego też jak stwierdził , za zasadne uznał zasądzenie odsetek od dnia 11 VIII 2016 r. tj. od dnia w którym prawomocne stało się postanowienie Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi – Południe w Warszawie V Wydziału Rodzinnego i Nieletnich, wyrażające zgodę na przyjęcie przez przedstawicielkę ustawową środków pieniężnych zasądzonych w niniejszym postępowaniu w imieniu małoletniej powódki.

Jako podstawa rozstrzygnięcia o kosztach procesu wskazany został art. 100 k.p.c..

Wyrok powyższy zaskarżyły obie strony.

Apelacja powódki swoim zakresem obejmowała rozstrzygnięcie oddalające roszczenie o odsetki za okres od dnia wniesienia pozwu do dnia 11 VIII 2016 r. oraz oddalenie powództwa co do kwoty 18 055,78 zł wraz z odsetkami od dnia doręczenia odpisu pozwu a także punkt trzeci wyroku dotyczący m.in. obciążenia kosztami procesu również powódki.

Podniesione zostały w niej następujące zarzuty:

- naruszenia art. 217 § 1 i 2 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z opinii biegłego na okoliczność ustalenia wartości ruchomości,

- naruszenia art. 217 § 1 i 2 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z dokumentu w postaci zgłoszenia SD-Z2 złożonego przez pozwaną do urzędu skarbowego , w którym podana została wartość ruchomości wchodzących w skład spadku,

- naruszenia art. 233 k.p.c. oraz 328 § 2 k.p.c. w szczególności poprzez uznanie, że strona powodowa nie sprostała obowiązkowi dowodowemu w stopniu pozwalającym na dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do spraw szacowania wartości ruchomości , a nadto poprzez brak odniesienia się do dowodów z dokumentów oraz opinii biegłego,

-naruszenia art. 481 k.c. poprzez zasądzenie odsetek od dnia 11 VIII 2016 r. tj. od dnia w którym prawomocne stało się postanowienie sądu rodzinnego wyrażające zgodę na przyjęcie przez przedstawicielkę ustawową środków pieniężnych zasądzonych w niniejszym postępowaniu na rzecz małoletniej powódki, gdy odsetki te powinny być naliczone od dnia złożenia pozwu,

- naruszenia art. 102 k.p.c. poprzez jego bezpodstawne niezastosowanie podczas gdy zachodziły szczególne okoliczności nie obciążania powódki kosztami procesu,

- obrazy art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i w konsekwencji przyjęcie, że nie zachodzą przesłanki nadużycia prawa podmiotowego i zasad współżycia społecznego przez pozwaną w stosunku do powódki , co skutkowało częściowym oddaleniem powództwa i obciążeniem powódki częścią kosztów procesu.

Mając powyższe na uwadze powódka wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie jej powództwa w całości i zasądzenie od pozwanej na jej rzecz kosztów procesu za I instancję ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Apelacja pozwanej dotyczyła z kolei rozstrzygnięcia zasądzającego na rzecz powódki kwotę ponad 51 500 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 15 VI 2018 r. do dnia zapłaty, która to zapłata jak podniesione zostało, nastąpiła w dniu 25 X 2018 r..

Apelująca podniosła zarzuty:

1.  błędnych ustaleń faktycznych polegających na :

-wadliwym wyliczeniu zachowku na kwotę 286 222,22 zł, gdy w rzeczywistości wynosi on 271 500 zł,

-całkowitym pominięciu dokonanej przez pozwaną wpłaty kwoty 220 000 zł , co zostało przyznane przez pełnomocnika powódki na rozprawie w dniu 16 IV 2018 r. ,

-pominięciu, że działka nr (...) położona w miejscowości W. stanowi współwłasność czterech osób i w konsekwencji przyjęciu przy obliczaniu zachowku całej wartości tej działki , w sytuacji gdy należało uwzględnić ¼ tej wartości,

-przyjęciu, że powódka wygrała proces w 90,60 % w sytuacji gdy to pozwana wygrała go w 84 %,

2. naruszenia art. 229 k.p.c. poprzez pominięcie przy wyrokowaniu wpłaty dokonanej w toku sprawy w wysokości 220 000 zł pomimo przyznania tego faktu przez pełnomocnika powódki,

3. naruszenia art. 101 k.p.c. poprzez uznanie, że powódka wygrała sprawę w 90,60 % , gdy pozwana przy pierwszej czynności uznała powództwo co do kwoty 220 000 zł i nie dała powodów do jego wytoczenia, wezwała powódkę przed wytoczeniem powództwa do próby ugodowej, proponowała zapłatę 220 000 zł i pomimo dokonania tej zapłaty w toku procesu, strona powodowa w dalszym ciągu popierała powództwo w całości,

4. błędnego ustalenia daty początkowej odsetek należnych od kwoty głównej , która to data powinna być skolerowana z datą, na którą ustalono wartość składników majątku spadkowego.

Tym samym pozwana wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zasądzenie od niej na rzecz powódki kwoty 51 500 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 15 VI 2018 r. tj. od daty doręczenia jej odpisu opinii uzupełniającej biegłej ds. wyceny nieruchomości. W kolejnym piśmie domagała się zasądzenia odsetek od dnia wydania wyroku tj. 17 IX 2018 r. do dnia 25 X 2018 r. z zaznaczeniem faktu zapłacenia w/w kwoty w dniu 25 X 2018 r. oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu przy przyjęciu, że wygrała postępowanie w 84 % ( k 519).

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Za zasadne uznać należy podniesione w obu apelacjach zarzuty dotyczące błędnego wyliczenia przez sąd I instancji substratu zachowku, co wiązało się z poczynieniem ustaleń faktycznych sprzecznych z materiałem dowodowym sprawy , pominięciem istotnych dla rozstrzygnięcia sporu dowodów oraz naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c.

Z dokonanych przez Sąd Okręgowy wyliczeń wysokości należnego powódce zachowku wynika, że sąd ten błędnie przyjął, iż w skład spadku po T. P. wchodzi udział ½ w prawie własności nieruchomości położonej w miejscowości W. stanowiącej działkę o numerze ewidencyjnym (...), podczas gdy małżonkowie K. i T. P. na zasadzie małżeńskiej wspólności ustawowej posiadali jedynie udział ½ w tej nieruchomości ( k 257 , odpis z KW znajdujący się w dokumentacji US k 113). Na skutek śmierci T. P. istniejąca pomiędzy małżonkami wspólność majątkowa małżeńska przekształciła się we współwłasność w częściach ułamkowych, co oznacza, że w skład spadku po T. P. wchodzi udział ¼ w prawie własności w/w nieruchomości a nadto udział ½ w prawie własności wszystkich pozostałych nieruchomości, które przynależały do majątku wspólnego małżonków .

Oznacza to, że w celu wyliczenia substratu zachowku należało zsumować wartość udziału ¼ w prawie własności nieruchomości położonej w W. oznaczonej nr(...)oraz wartość udziałów ½ w prawie własności pozostałych nieruchomości. Wyliczony w ten sposób substrat zachowku wynosił : 52 750 zł plus 80 500 zł plus 30500 zł plus 40 000 zł plus 62 500 zł plus 65 000 zł plus 66 500 zł plus 468 000 zł plus 356 000 zł , łącznie 1 221 750 zł . Należny powódce zachowek wyliczony zgodnie z określonymi w art. 991 § 1 k.c. regułami , czyli 1/3 x 2/3, wynosił 271 500 zł.

Słusznie jednak strona powodowa podnosiła, iż w skład spadku po T. P. wchodziły także pominięte przez sąd I instancji przy wyliczeniu substratu zachowku ruchomości, a de facto udział ½ w prawie własności tych ruchomości, gdyż tak jak nieruchomości stanowiły one majątek wspólny małżonków, poza samochodem O. (...), który jak wynika ze zgłoszenia podatkowego złożonego przez powódkę w urzędzie skarbowym, odziedziczyła ona w 100 % ( k 113).

Powódka wskazywała na samochód V. (...) o wartości jej zdaniem 10 000 zł, samochód osobowy O. (...) o wartości 5000 zł , jacht pełnomorski B. 40 o wartości 300 000 zł oraz jacht (...) długości 7 m o wartości 5000 zł. Okoliczność , iż rzeczy te wchodziły w skład spadku po T. P. potwierdza wspomniane zgłoszenie o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych w drodze spadkobrania złożone przez pozwaną do urzędu skarbowego, w którym te wszystkie składniki masy spadkowej , a właściwie udział w nich ½ ( poza samochodem O. (...)) zostały przez spadkobierczynię wymienione. Do zgłoszenia tego dołączone zostały ponadto kserokopie dokumentów indywidualizujące powyższe ruchomości oraz określona została na dzień 15 VI 2010 r. wartość odziedziczonego w nich udziału ½ odpowiednio na kwotę: 15 000 zł samochód V. (...) , 100 000 zł jacht żaglowy B. , 12 000 zł jacht żaglowy(...) oraz wartość całego odziedziczonego samochodu O. (...) 5000 zł ( k 113). Strona powodowa wnosiła o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do sprawy wyceny ruchomości, który ustaliłyby wartość tychże ruchomych składników masy spadkowej , gdyby strona pozwana kwestionowała wartość przez nią przedstawioną. Sąd Okręgowy pomimo, iż dowód powyższy uwzględnił ( postanowienie z 28 IX 2016 r.) to następnie na rozprawie w dniu 16 IV 2018 r. oddalił wszystkie wnioski dotyczące dowodów nie przeprowadzonych przed nim do tej pory ( k 409). Obecny na tej rozprawie pełnomocnik powódki nie zgłosił do protokołu rozprawy zastrzeżenia na to uchybienie sądu I instancji, a zatem zgodnie z art. 162 k.p.c. ( w brzmieniu obowiązującym do dnia 7 XI 2019 r.) utracił prawo powoływania się na nie w postępowaniu apelacyjnym. Stąd zarzut apelacji naruszenia art. 217 § 1 i 2 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z opinii biegłego na okoliczność ustalenia wartości ruchomości uznać należało za bezskuteczny. Strona pozwana nie wskazała, że nie zgłoszenie przez nią zastrzeżenia nastąpiło bez jej winy. Nie było to także tego rodzaju uchybienie, które sąd odwoławczy powinien był z urzędu wziąć pod uwagę.

Nie oznacza to jednak bynajmniej tak jak przyjął to sąd I instancji, iż powódka nie wykazała wartości w/w ruchomości. Zwrócenia bowiem uwagi wymaga, że strona powodowa wnosiła o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego celem wyliczenia wartości tychże ruchomych składników spadku na wypadek gdyby pozwana zakwestionowała podane przez nią kwoty. Na rozprawie w dniu 2 X 2017 r. pełnomocnik pozwanej stwierdził, że przedstawiona przez powódkę wycena ruchomości jest zawyżona. Tym niemniej jego zarzut de facto dotyczył tylko jachtu pełnomorskiego B. i był niezasadny, gdyż pełnomocnik pozwanej twierdził, że jacht ten został wykonany w garażu i pływa od 45-50 lat, a tym samym nie może przedstawiać wartości 300 000 zł ( 2, 6-8 min nagrania). Strona powodowa podtrzymywała dotychczasowe swoje stanowisko wnosząc o powołanie biegłego z zakresu szacowania ruchomości w przypadku dalszego kwestionowana przez pozwaną wartości samochodów i jachtów ( udziału w nich) wchodzących w skład masy spadkowej . Przedstawiła także dowód w postaci oferty sprzedaży jachtu pełnomorskiego, umieszczonej przez pozwaną w Internecie, z której wynikało, że jacht ten został wybudowany w roku 2003 , a więc w dacie otwarcia spadku miał lat 7 a nie 45 . Oferta opiewała na kwotę 270 000 zł ( k 340, 341). Sąd Okręgowy zobowiązał pełnomocnika pozwanej do zajęcia stanowiska w tej kwestii ( k 350). W odpowiedzi na powyższe, pismo procesowe złożyła sama pozwana, w którym nie odnosiło się jednak do wartości w/w ruchomości ( k 356).

W tej sytuacji w ocenie Sądu Apelacyjnego należało zastosować art. 230 k.p.c., zgodnie z którym „Gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane.”.

Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę, że wartości wskazywanych przez powódkę składników ruchomych spadku , poza wartością jachtu pełnomorskiego , były albo takie same albo zdecydowanie niższe od tych jakie podała sama pozwana w piśmie do urzędu skarbowego. I nie ma tu znaczenia okoliczność, iż były to wartości ruchomości określone na 2010 r.. Zachowek określa się według stanu spadku z dnia jego otwarcia i wartości z dnia orzekania (uchwała składu 7 sędziów SN – zasada prawna z dnia 26 III 1985 r., III CZP 75/84). Należało zatem mieć na uwadze taki sam stan składników ruchomych spadku w roku 2010 jak i 2018 . Brak było także jakichkolwiek przesłanek wskazujących, iż na przestrzeni tychże 8 lat mogło dojść do tak istotnego spadku cen samochodów czy też jachtów, że ceny te były niższe od proponowanych przez powódkę. Potwierdzeniem powyższego toku rozumowania jest oferta internetowa pozwanej z roku 2017 , w której jako cenę wyjściową jachtu B. podano kwotę 270 000 zł ( k 341) , a więc jeszcze wyższą niż wynikałoby to ze zgłoszenia podatkowego pozwanej z roku 2010. Jeszcze raz podkreślić należy, że pozwana de facto skutecznie nie zakwestionowała podawanej przez powódkę wyceny ruchomości. W swoim zgłoszeniu o nabyciu własności rzeczy lub prawa, złożonym w urzędzie skarbowym podała, że nabyła w drodze dziedziczenia po męża nie udział ½ tylko cały samochód O. (...) o wartości 5000 zł, udział ½ w samochodzie V. (...) o wartości 15 000 zł, udział ½ w jachcie żaglowym typu B. o wartości 100 000 zł oraz udział ½ w jachcie żaglowym typu (...) o wartości 12 000 zł . Czyli łącznie majątek ruchomy odziedziczony po T. P. według samej pozwanej przedstawiał wartość 132 000 zł.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny uznał, że do substratu zachowku po zmarłym T. P. należało doliczyć w/w składniki ruchome tj. :

- samochód osobowy O. (...) o wartości 5000 zł ( takiej samej jaką podała pozwana do urzędu skarbowego),

- udział ½ w samochodzie transportowym V. (...) o wartości 5 000 zł; całą wartość powódka określała na kwotę 10 000 zł, co było kwotą zdecydowanie niższą niż podawana przez pozwaną,

- udział ½ w jachcie (...) 2500 zł; wartość całego jachtu powódka wyceniała na kwotę 5000 zł , co także znacznie odbiegało in minus od kwoty deklarowanej przez pozwaną w piśmie do urzędu skarbowego ,

- udział ½ w jachcie pełnomorskim , ale o wartości nie 150 000 zł ( cały jacht powódka wyceniała na 300 000 zł ) tylko 100 000 zł..

Odnośnie tego ostatniego składnika majątkowego to zdaniem Sądu Apelacyjnego nie było wystarczających przesłanek aby określić jego wartość na kwotę wskazywaną przez powódkę 300 000 zł, gdyż odbiegała ona znacznie od wyceny podanej przez pozwaną do urzędu skarbowego, jak i była wyższa od ceny ofertowej, wyjściowej wskazywanej przez pozwaną w ogłoszeniu o sprzedaży, która jak wiadomo z doświadczenia życiowego podlega przecież dalszym negocjacjom. Nie dysponując innymi wiarygodnymi danymi Sąd Apelacyjny oparł się na wartości jachtu B. podanej przez samą pozwaną.

Łącznie zatem do substratu zachowku należało doliczyć kwotę 112 500 zł ( 5 000 zł plus 5000 zł plus 100 000 zł plus 2500 zł) i tym samym wyniósł on 1 221 750 zł + 112 500 zł = 1 334 250 zł, zaś należny powódce zachowek x 2/ 9 tej kwoty tj. 296 500 zł a więc kwotę o 10 277,78 zł wyższą niż zasądził sąd I instancji. Różnica do wyliczeń przedstawionych przez powódkę w piśmie modyfikującym roszczenie z dnia 1 VII 2017 r. ( 304 278 zł) wynika nie tylko z przyjęcia niższej wartości udziału w jachcie B., ale również z tego, że w wyliczeniach tych nie uwzględniona została ( bo być nie mogła) wyższa wartość nieruchomości przedstawiona przez biegłą w wydanej później opinii uzupełniającej o kwotę 25 000 zł w stosunku do opinii podstawowej, którą z kolei uwzględnił sąd I instancji w swoich wyliczeniach. Podkreślenia nadto wymaga, iż w żądanej ostatecznie przez powódkę kwocie zachowku 304 278 zł uwzględniony został udział jedynie ¼ w prawie własności działki nr (...) położonej w W..

Nie oznacza to jednak bynajmniej , iż zaskarżony wyrok z apelacji powódki podlegał zmianie poprzez zasądzenie na jej rzecz dodatkowo kwoty 10 277,78 zł..

Należało bowiem przyznać rację apelacji pozwanej, że wyrok ten jest błędny w zakresie dotyczącym zasądzenia kwoty 220 000 zł , którą pozwana uiściła na rzecz powódki tytułem części zachowku w toku procesu, co jak słusznie podnosiła w apelacji, przyznane zostało przez stronę powodową na rozprawie w dniu 16 IV 2018 r. ( 1 min. 38 sekunda nagrania do 2 min i 55 sekund).

Na datę wyrokowania przez sąd I instancji wierzytelność powódki w tym zakresie już nie istniała, wygasła na skutek jej zaspokojenia, co z mocy art. 316 § 1 k.p.c. sąd I instancji powinien był uwzględnić.

Zaskarżony wyrok w zakresie dotyczącym zasądzenia należności głównej podlegał zatem zmianie poprzez oddalenie powództwa ponad kwotę 76 500 zł tj. 296 500 – 220 000 zł..

Odnośnie skarżonego w apelacji rozstrzygnięcia o odsetkach ustawowych z tytułu opóźnienia w spełnieniu świadczenia głównego podnieść należy, że jak wynika z art. 481 § 1 k.c. „Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.”.

Dłużnik popada w opóźnienie , kiedy nie spełnia świadczenia w terminie , a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela ( art. 455 k.c.).

Zobowiązanie do zapłaty należności z tytułu pokrycia zachowku jest zobowiązaniem bezterminowym. Staje się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela do jego spełnienia. Takim wezwaniem w niniejszym przypadku było doręczenie pozwanej odpisu pozwu, co nastąpiło w dniu 9 II 2016 r. ( k 78) i nie ma racji sąd I instancji podnosząc, że wezwanie to było bezskuteczne ponieważ przedstawicielka ustawowa małoletniej powódki nie była wówczas jeszcze uprawniona do „ podjęcia przez powódkę czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka”. Nie stanowi czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniego wezwanie jego dłużnika do spełnienia świadczenia. Matka powódki nie musiała uzyskiwać na dokonanie powyższej czynności zgody sądu rodzinnego i nigdy zresztą jej nie uzyskała, gdyż postanowienie z dnia 20 VII 2016 r. wydane przez sąd rodzinny dotyczyło zgody na nabycie zachowku należnego dziecku w kwocie orzeczonej w niniejszym postępowaniu i na wpłaceniu tej kwoty na rachunek bankowy małoletniej, a nie zgody na wytoczenie w imieniu małoletniej powództwa ( k 118). Potwierdzeniem zasadności powyższych rozważań jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 IV 2019 r. wydany w sprawie I CSK 79/2018 zgodnie z którym: „ Nie każda czynność procesowa - nawet o dużej wartości jej przedmiotu - wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego. Z pewnością takiego zezwolenia będą wymagały czynności dyspozytywne. Natomiast, takie czynności jak wytoczenie powództwa w imieniu małoletniego, zawsze powinny być oceniane w kategoriach ochrony dobra dziecka. Zatem tylko wyjątkowo wytoczenie na korzyść dziecka powództwa mogłoby być ocenione, jako wymagające zezwolenia sądu opiekuńczego. Należy bowiem pamiętać, że w myśl art. 101 § 1 k.r.o. rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską.”.

W świetle przywołanego powyżej art. 481 § 1 k.c. bez znaczenia były także podnoszone w apelacji pozwanej okoliczności, że nie nie mogła ona wcześniej niż w listopadzie 2017 r. dokonać na rzecz powódki tytułem zachowku wpłaty kwoty 220 000 zł, ponieważ nie znała numeru rachunku bankowego wnuczki. Odsetki za opóźnienie należą się przecież nawet w sytuacji gdy opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli zdaniem pozwanej matka małoletniej nie była uprawniona do przyjęcia kwoty zachowku należnego jej dziecku to kwotę tą należało zgodnie z art. 467 pkt 2 lub 4 k.c. wpłacić do depozytu sądowego, co wywołałoby skutek równoznaczny ze spełnieniem świadczenia ( art. 470 k.c.), a tym samym brak podstaw do naliczania odsetek za opóźnienie za dalszy okres. Jak wynika z akt sprawy pozwana dopiero w roku 2017 podjęła próbę wpłacenia kwoty tytułem zachowku do depozytu sądowego, jednak bezskutecznie ( k 366).

Na zasługiwały również na aprobatę twierdzenia pozwanej, że odsetki powyższe powinny zostać naliczone od daty wyrokowania, skoro na tę datę ustala się wartość spadku, stanowiącą podstawę wyliczenia zachowku. Po pierwsze podnieść należy, że taka zmiana wyroku nie mieści się w zakresie zaskarżenia wskazanym w terminie na wniesienie apelacji. Pozwana domagała się wówczas zmiany wyroku poprzez zasądzenie tychże odsetek od daty doręczenia jej odpisu opinii uzupełniającej biegłego z zakresu szacowania wartości nieruchomości tj. od 15 VI 2018 r. . Dokonana w piśmie procesowym dopiero z dnia 18 IV 2019 r. modyfikacja tego wniosku, a tym samym de facto zakresu zaskarżenia była bezskuteczna z uwagi na upływ terminu do zaskarżenia wyroku sądu I instancji w tej części. Po drugie w orzecznictwie za ugruntowane uznać należy stanowisko, że termin , od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia - warunkujący zasądzenie odsetek ustawowych - należy ustalić indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy. O stanie opóźnienia można mówić wówczas, gdy zobowiązany znał już wszystkie obiektywnie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Może to nastąpić także w dacie poprzedzającej chwilę wyrokowania, lub dopiero w dacie wyrokowania ( wyrok SN z 7 II 2013 r. II CSK 403/12, SA w Szczecinie z 27 III 2019 r. I ACa 825/18 , SA w Warszawie VI ACa 862/17 z 28 XI 2018 r.). Odwołując się do okoliczności niniejszej sprawy wskazać należy, iż jeszcze przed wytoczeniem powództwa w niniejszej sprawie pozwana miała rozeznanie, że powódce należy się z tytułu zachowku po zmarłym dziadku co najmniej kwota 220 000 zł . W zeznaniu podatkowym przedstawionym w urzędzie skarbowym w roku 2010 wyceniła wartość całego otrzymanego w drodze dziedziczenia po mężu majątku na kwotę łączną 1 470 000 zł, przy której wysokość należnego powódce zachowku wynosiłaby 326 666 zł, a więc byłaby wyższa niż dochodzona pozwem i zawarta w propozycji ugodowej. Pozwana od początku miała rozeznanie jakie składniki wchodzą w skład spadku po mężu i jaka jest wartość tego majątku. Wyliczenia biegłego sądowego w tym zakresie niczego nie zmieniły. Pomimo określenia innej wartości poszczególnych udziałów w nieruchomości, ich suma była nawet niższa od wartości podanej przez pozwaną w deklaracji do urzędu skarbowego ( 1 338 000) .

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny uznał, że odsetki ustawowe z tytułu opóźnienia w zapłacie zachowku należały się powódce po upływie 14 dni od dnia wezwania pozwanej do zapłaty , którym to wezwaniem było doręczenie odpisu pozwu w niniejszej sprawie oraz po upływie 14 dni od dnia doręczenia pisma rozszerzającego powództwo. Zważyć bowiem należy, że w pozwie, którego odpis został pozwanej doręczony w dniu 9 II 2016 r. ( k 78) powódka domagała się zapłaty kwoty 271 150 zł , powództwo to zostało rozszerzone najpierw do kwoty 316 000 zł, następnie ograniczone do kwoty 304 278 zł dopiero w piśmie z dnia 9 V 2017 r., które zostało w tym dniu wysłane do pełnomocnika pozwanej, czyli należało przyjąć domniemanie, że zostało odebrane w terminie 7 dni, najpóźniej 16 V 2017 r. ( k 263).

Spełnienie świadczenia niezwłocznie w rozumieniu art. 455 k.c. nie oznacza, że pozwana była zobowiązana do zapłaty na rzecz powódki kwoty zachowku w dniu następnym po otrzymaniu wezwania do zapłaty. Zdaniem Sądu Apelacyjnego terminem rozsądnym na zgromadzenie i przekazanie wierzycielowi żądanych środków pieniężnych był termin 14 dniowy.

Powyższe oznacza, że powódce należały się odsetki z tytułu opóźnienia w zapłacie zachowku liczone w następujący sposób:

- od kwoty 271 150 zł od dnia 24 II 2016 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 25 350 zł ( 296 500 zł – 271 150 zł) od dnia 31 V 2017 r. do dnia zapłaty.

Mając powyższe na uwadze oraz fakt, że pozwana w dniu 28 XI 2017 r. poinformowała sąd o dokonaniu na rzecz powódki zapłaty kwoty 220 000 zł ( k 377) , zaś pełnomocnik powódki na rozprawie 16 IV 2018 r. okoliczność tę przyznał ( podał, że nastąpiło to w grudniu 2017 r.) , Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 76 500 zł wraz z odsetkami liczonymi od kwoty 51 150 zł ( 271 150 – 220 000 zł) od dnia 24 II 2016 r. do dnia zapłaty oraz od kwoty 25 350 zł od dnia 31 V 2017 r. do dnia zapłaty, a ponadto odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 220 000 zł liczone od dnia 24 II 2016 r. do dnia 30 XI 2017 r.. W oparciu o zasady doświadczenia życiowego należało przyjąć, iż dokonana w dniu 28 XI 2017 r. przez pozwaną płatność na rachunek bankowy powódki została odnotowana najpóźniej na tym rachunku w dniu 1 XII 2017 r.. Z dniem tym ustał zatem stan opóźnienia dotyczący zapłaty 220 000 zł.

Zaznaczenia jeszcze wymaga, iż Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok zasądzając na rzecz powódki nie odsetki ustawowe tak jak uczynił to sąd I instancji , tylko odsetki ustawowe za opóźnienie, tak jak wynika to z art. 481 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 I 2016 r..

Nie uwzględniony został wniosek pozwanej o zaznaczenie w wyroku, że kwota 51 500 zł została przez nią zapłacona w dniu 25 X 2018 r. tj. po wydaniu przez sąd I instancji zaskarżonego wyroku. W zakresie bowiem kwoty 51 500 zł wyrok Sądu Okręgowego stał się prawomocny z dniem 26 X 2018 r. , gdyż apelacja nie objęła tej części rozstrzygnięcia. Wyrok Sądu Okręgowego został przez pozwaną zaskarżony tylko co do kwoty 234 722,22 zł, odsetek od tej kwoty i odsetek od kwoty 51 500 zł od dnia 11 VIII 2016 r. do dnia 14 VI 2018 r..

Myliła się także pozwana twierdząc, że nie dała powodu do wytoczenia powództwa w niniejszej sprawie, gdyż dążyła do polubownego jej załatwienia, wystąpiła nawet do sądu z wniosek o zawezwanie do próby ugodowej.

Proponowane przez nią warunki ugody były niekorzystne dla powódki, co potwierdzają powyższe wyliczenia Sądu Apelacyjnego i powódka nie musiała się na nie zgodzić. Kwota należnego jej zachowku przewyższała bowiem znacznie proponowane przez dłużniczkę 220 000 zł. , co potwierdza wynik niniejszej sprawy powyżej przedstawiony.

Poza tym do czasu wniesienia niniejszego pozwu należna wnuczce tytułem zachowku kwota nawet w wysokości deklarowanej przez pozwaną nie została zapłacona ani wpłacona do depozytu sądowego. Strona powodowa w takiej sytuacji zmuszona była wystąpić z pozwem na drogę sądową, z uwagi na niedopuszczenie do przedawnienia dochodzonego roszczenia. Zgodnie z art. 1007 § 1 k.c. roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Termin ten upływał w dniu 7 IV 2015 r. zaś powództwo w niniejszej sprawie zostało wniesione w dniu 2 IV 2015 r., a więc na 5 dni przed upływem terminu przedawnienia.

Nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia o kosztach procesu fakt, że pozwana jak podnosi w apelacji uiszczała najpierw wraz z mężem , a potem sama na rzecz małoletniej wnuczki co miesiąc bliżej nieokreślone kwoty pieniężne . Dobra wola w dostarczaniu bieżących kosztów utrzymania zstępnego tj. jego alimentowaniu nie jest równoznaczna z dobrą wolą w uregulowaniu należnego mu zachowku.

Podobnie nie zasługiwały na aprobatę tłumaczenia pozwanej, iż do czasu wytoczenia powództwa w niniejszej sprawie nie pokryła należnego powódce zachowku ponieważ obawiała się, że wpłacone na konto matki dziecka pieniądze zostaną spożytkowane na inne niż małoletniej potrzeby. Jak już kilkakrotnie podniesione zostało powódka mogła kwotę zachowku wpłacić do depozytu sądowego .

W związku z powyższym nie miał również w niniejszej sprawie zastosowania wskazywany przez pozwaną artykuł 101 k.p.c. stanowiący, że „Zwrot kosztów należy się pozwanemu pomimo uwzględnienia powództwa, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia sprawy i uznał przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu.”. Z przepisu powyższego wynika, że obie przesłanki tj. nie danie powodu do wytoczenia powództwa i uznanie powództwa przy pierwszej czynności procesowej muszą wystąpić łącznie ( koniunkcja). Sam fakt uznania powództwa przy pierwszej czynności nie był wystarczający aby przepis przywołany zastosować.

Niezasadne były z drugiej strony zarzuty apelacji powódki, że sąd I instancji powinien był w niniejszej sprawie zastosować art. 102 k.p.c. i odstąpić w całości od obciążania powódki kosztami procesu. Nie zostały wykazane szczególne okoliczności sprawy, które przemawiałyby za takim rozstrzygnięciem. Do takich okoliczności nie sposób było zaliczyć podnoszonej w apelacji kwestii związanych z wiekiem powódki, utratą przez nią ojca i bliżej nie wyjaśnionej złej sytuacji życiowej. Powódka w ramach realizacji roszczenia o zachowek otrzymała już w toku postępowania pierwszo instancyjnego kwotę 220 000 zł , zaś zakres partycypacji przez nią w kosztach procesu jest niewielki, gdyż ostatecznie należało przyjąć, że wygrała ona postępowanie w 93,83 % ( 296 500 zł z 316 000 zł).

W związku z powyższym wyrok sądu I instancji podlegał zmianie także w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia o kosztach procesu poprzez ustalenia, że powódka wygrała proces w 93,83 %, pozwana zaś w 6,17 %.

Na zakończenie dodać jeszcze należy, iż całkowicie błędny był zarzut apelacji powódki dotyczący naruszenia przez sąd I instancji art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie co skutkowało w jej ocenie częściowym oddaleniem powództwa i częściowym obciążeniem jej kosztami procesu. Art. 5 k.c. nie może stanowić podstawy uwzględnienia niezasadnego roszczenia w pozostałej części. Nie ma też zastosowania przy rozstrzyganiu o kosztach procesu, wobec odrębnej w tym zakresie regulacji wynikającej z art. 102 k.p.c.

Jeżeli chodzi o rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego to apelacja powódki okazała się skuteczna w zakresie około 38,10 %. Przy wartości przedmiotu zaskarżenia 43 964,99 zł Sąd Apelacyjny uwzględnił roszczenie jedynie w części dotyczącej należności głównej 10 277, 78 zł i w zakresie odsetek jedynie do kwoty 6 463,03 zł ( od kwoty 271 150 zł za okres od 24 II 2016 r. do 11 VIII 2016 r.).

Uiszczona przez powódkę opłata sądowa od apelacji wyniosła 2199 zł . Ponadto powódka poniosła koszty zastępstwa procesowego według norm przepisanych wynoszące 2700 zł. Z tego 38,10 % stanowiło kwotę : 4899 x 38,1 % =1866,52 zł.

Koszty pozwanej poniesione w celu obrony przed apelacją powódki to koszty zastępstwa procesowego w wysokości 2700 zł, z czego 61,90% ( stopień w jakim pozwana wygrała to postępowanie) dawało kwotę 1671,30 zł.

Ostatecznie zatem powódce w związku z wniesioną przez nią apelacją na podstawie art. 100 zd. pierwsze k.p.c. należał się zwrot kosztów w wysokości : 1866,52 zł – 1671,30 zł tj. 195,22 zł.

Apelacja pozwanej została z kolei uwzględniona w przeważającym zakresie tj. co do kwoty 234 722,22 zł , poza żądaniem dotyczącym odsetek . Z mocy art. 100 zdanie drugie k.p.c. należał się jej zatem zwrot wszystkich poniesionych kosztów procesu w łącznej wysokości 19 837 zł (11 737 zł opłata od apelacji i 8100 zł koszty zastępstwa procesowego).

Ostatecznie zatem po wzajemnej kompensacie kosztów pozwanej należała się od powódki tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego kwota 19 837 zł – 195,22 zł tj. 19 641,78 zł.

Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do odstąpienia od obciążenia małoletniej powódki tymi kosztami. Rację należy przyznać pozwanej, iż pomimo oczywistej okoliczności zasądzenia od niej zaskarżonym wyrokiem należności, która już została na rzecz powódki uiszczona i pomimo przyznania przez samą stronę powodową w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, że w skład spadku po T. P. wchodzi jedynie udział ¼ a nie ½ w nieruchomości położonej w W. o nr ew.(...) powódka w tym zakresie nie cofnęła powództwa, a w postępowaniu apelacyjnym wnosiła o oddalenie apelacji pozwanej jako niezasadnej. Takie stanowisko strony powodowej wskazujące na jej złą wolę i nie pozwalało w oparciu o zasady słuszności na odstąpienie od obciążania małoletniej kosztami postępowania apelacyjnego.

Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji.

E. Klimowicz-Przygódzka B. Świerczakowski E. Wiatrzyk-Wojciechowska