Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 marca 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach V Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 22 lutego 2017 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) w G.

przeciwko H. R., J. R. , (...) Spółce Akcyjnej w W. i (...)Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K.

o ustalenie

na skutek apelacji pozwanej (...) Spółki Akcyjnej
w W.

od wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach

z dnia 15 marca 2016 r., sygn. akt II C 197/14

1.  odrzuca apelację w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia zawartego w punkcie
2 zaskarżonego wyroku;

2.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 3 w ten sposób, że oddala powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej dokonanej przez H. R. i J. R. w formie aktu notarialnego Rep. (...) nr (...) sporządzonego w dniu 9 stycznia 2009 roku w B. przed notariuszem R. R. w postaci ustanowienia hipoteki zwykłej w kwocie 489740 złotych oraz hipoteki kaucyjnej do kwoty 244870 na nieruchomości stanowiącej działki nr (...) i (...) zabudowane budynkiem mieszkalnym położonym w W. przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w (...) prowadzi Księgę Wieczystą nr (...);

3.  zasądza od (...) w G.na rzecz (...) Spółki Akcyjnej w W. kwotę (...),15 (trzydzieści tysięcy osiemset dziewięćdziesiąt pięć i 15/100) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt V ACa 356/16

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 15 marca 2016 r., zaocznym w stosunku do pozwanej (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w K., Sąd Okręgowy w Gliwicach:

1.  odmówił odrzucenia pozwu na wniosek pozwanej (...) Spółki Akcyjnej w W.;

2.  ustalił, że nieważna jest czynność prawna dokonana pomiędzy (...) Spółką z graniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K. oraz H. R. i J. R., w formie aktu notarialnego Rep. (...) nr (...), sporządzonego w dniu 9 stycznia 2009 r. w B., przed notariuszem R. R., umowy sprzedaży działek o numerach (...) i (...) o powierzchni 0,1927 ha, zabudowanych budynkiem mieszkalnym, położonych w W. przy ul. (...), dla których to Sąd Rejonowy w (...) prowadzi księgę wieczystą numer (...);

3.  ustalił, iż nieważna jest czynność prawna dokonana przez H. R. i J. R. w formie aktu notarialnego Rep.(...) nr (...), sporządzonego w dniu 9 stycznia 2009 r. w B., przed notariuszem R. R., umowy ustanowienia na rzecz (...) S. A. Oddział (...) w D. hipoteki zwykłej w kwocie 489.740 złotych oraz hipoteki kaucyjnej do sumy najwyższej 244.870,00 zł na nieruchomości stanowiącej działki nr (...) i (...) o powierzchni 0,1927 ha, zabudowanej budynkiem mieszkalnym, położonym w W. przy ul. (...), dla której to Sąd Rejonowy w (...) prowadzi księgę wieczystą numer (...);

4.  nakazał pobrać od pozwanej (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K. na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku kwotę 56.386 zł tytułem należnej opłaty sądowej, której nie miał obowiązku uiścić powód;

5.  nie obciążył pozwanych H. R., J. R. oraz (...)Spółki Akcyjnej w W. kosztami postępowania.

Apelację wniosła pozwana - (...)Spółka Akcyjna w W., zaskarżając powyższy wyrok w zakresie pkt 2 i pkt 3, zarzucając temu wyrokowi:

1. naruszenie prawa materialnego poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, w szczególności art. 58 § 1 i § 2 kodeksu cywilnego poprzez uznanie, że czynność prawna - umowa kredytu mieszkaniowego „Własny kąt” oraz ustanowienia hipoteki zwykłej w kwocie 489 740 złotych i hipoteki kaucyjnej do sumy najwyższej 244 870 złotych są bezwzględnie nieważne ze względu na ich sprzeczność z ustawą i zasadami współżycia społecznego, w okolicznościach gdy J. R. i H. R. oświadczenia woli złożyli pod wpływem podstępu zdziałanego m.in. przez G. O.;

2. naruszenie art.11 kodeksu postępowania cywilnego mające wpływ na rozstrzygnięcie polegające na przyjęciu przez Sąd, że wyrok sądu karnego wiąże sąd w sprawie cywilnej o unieważnienie czynności prawnej nawet wtedy, gdy prawomocnie skazano jedną ze stron czynności prawnej, a drugiej nie udowodniono popełnienia czynu zabronionego;

3. naruszenie prawa materialnego poprzez jego błędna wykładnię w szczególności:

- art. 58 § 1 kodeksu cywilnego skutkującą uznaniem przez Sąd, że działanie jednej ze stron umowy kredytu i umów hipoteki w celu przestępczym skutkuje ich nieważnością bezwzględną w okolicznościach, gdy druga ze stron nie działała w takim samym celu, lecz uczciwie i przy braku współdziałania stron przy występku,

- art. 58 § 2 kodeksu cywilnego poprzez uznanie, że sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i skutkująca bezwzględną nieważnością jest niegodziwość jednej ze stron czynności prawnej, która uzyska zwolnienie ze zobowiązania i wobec braku majątku spowoduje nieściągalność długu wobec drugiej uczciwej strony, która utraci prawne zapieczenie swoich wierzytelności, a w czasie zawierania umów działała zgodnie z prawem i uczciwie;

4. sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału, a to poprzez brak właściwej oceny dowodu - zeznań świadka G. O., który jednoznacznie wskazał, że podstępem namówił J. i H. R. do zaciągnięcia kredytu i ustanowienia hipotek zabezpieczających kredy mieszkaniowy i w konsekwencji do oszukania kredytodawcy;

5. sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału, wskutek czego Sąd uznał, że unieważnienie czynności ustanowienia hipoteki jest konsekwencją nieważności umowy kredytu, którą zabezpieczały, jeżeli żaden Sąd nie stwierdził jej nieważności, a ta istnieje w obrocie prawnym i była podstawą prowadzenia częściowo skutecznej egzekucji i nie jest również tożsame unieważnienie umowy sprzedaży nieruchomości i umowy kredytu, które Sąd zamiennie wskazuje jako podstawę stwierdzenia nieważności hipotek;

6. uchybienie procesowe poprzez niepoddanie ocenie zarzutu pozwanego Banku w zakresie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, jeżeli osoba zbywcy nieruchomości - (...) spółka z o.o. ujawniona była w treści księgi wieczystej nr (...) na dzień dokonania sprzedaży i tylko z tą osobą można było zawrzeć umowę z właściwą dla wskazanej rękojmi gwarancją wiarygodności danych wpisanych do księgi wieczystej.

W ramach odpowiedzi na apelację powód - (...) w G. domagał się:

1. odrzucenia apelacji w części dotyczącej ustalenia nieważności czynności prawnej – umowy sprzedaży nieruchomości (pkt 2 wyroku), ewentualnie oddalenia apelacji w tej części. Podniósł, iż czynność ta - jak wynika jednoznacznie z treści umowy - zdziałana została jedynie pomiędzy spółką (...) Sp. z o.o. oraz H. i J. R.. W ocenie Prokuratora wyrok w tej części nie dotyczy pozwanej (...)Spółki Akcyjnej i skoro orzeczenie ustalające nieważność umowy sprzedaży nieruchomości zapadło pomiędzy innymi stronami, to przyjąć należy, że pozwany Bank nie posiada legitymacji do wniesienia apelacji w tej części;

2. oddalenia apelacji w części dotyczącej ustalenia nieważności czynności prawnej ustanowienia hipoteki zwykłej i kaucyjnej (pkt 3 wyroku). Wskazał, iż Sąd pierwszej instancji prawidłowo i wyczerpująco ustalił stan faktyczny, który ma charakter niekwestionowany. Stwierdził, iż konsekwencją ustalenia faktów odpowiadających prawdzie stało się dokonanie przez Sąd Okręgowy trafnej kwalifikacji prawnej zaskarżonych czynności, jako zdziałanych z pogwałceniem granic swobody kontraktowej, o których mowa w art. 353 ¹ k.p.c., a to na skutek działania w celu przestępczym i osiągnięcia skutku zabronionego przez prawo karne (doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem) oraz w dalszej kolejności naruszenia zasad współżycia społecznego w postaci uczciwości w obrocie. W tym świetle ocenił zarzut pozwanego Banku dotyczący obrazy prawa materialnego jako nieskuteczny.

Sąd Apelacyjny nie przeprowadził postępowania dowodowego, jak również nie zmienił ustaleń faktycznych Sądu pierwszej instancji (przedstawionych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku – k. 657 verte – 659), które w całości aprobuje i przyjmuje za własne. W apelacji w istocie nie zgłoszono zarzutów dotyczących tych ustaleń, dlatego zgodnie z art. 387 § 2 ¹ k.p.c. uzasadnienie wyroku zawiera jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.

W pierwszej kolejności odrzucić należało apelację w części odnoszącej się do ustalenia przez Sąd Okręgowy nieważności czynności prawnej w postaci umowy sprzedaży nieruchomości (pkt 2 sentencji wyroku) – jako niedopuszczalną. Wyjaśnić przy tym należy, że aby orzeczenie mogło być zaskarżone apelacją, muszą być spełnione następujące przesłanki dopuszczalności apelacji: 1) istnienie zaskarżonego orzeczenia, 2) dopuszczalność środka odwoławczego, 3) legitymacja do wniesienia środka, 4) interes prawny skarżącego we wniesieniu środka, 5) wniesienie środka w przepisanym terminie, 6) uzupełnienie braków środka zaskarżenia przez stronę w wyznaczonym terminie. Trzech pierwszych przesłanek nie można konwalidować, dlatego uważa się je za nadrzędne przesłanki dopuszczalności apelacji (A. Góra-Błaszczykowska, Apelacja..., s. 18, B. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1998, s. 255). Odnosząc się szerzej do trzeciej z wymienionych wyżej przesłanek, tj. legitymacji do wniesienia zaskarżonego orzeczenia Sąd Apelacyjny zauważa, że legitymacja do wniesienia apelacji od wyroku przysługuje tylko stronie, której dotyczy ten wyrok, przez co należy rozumieć, że wyrok zawiera rozstrzygnięcie (pozytywne lub negatywne) o żądaniu, z którym ta strona wystąpiła jako powód lub które przeciwko niej jako pozwanemu zostało skierowane (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 września 1997 r., III CKN 152/97). Analizując powództwo (...) stwierdzić należy, iż obejmuje ono w istocie dwie odrębne sprawy, a pomiędzy współuczestnikami formalnymi występującymi po stronie pozwanej nie zachodzi materialnoprawna więź. Sprawy łącznie rozpoznawane w ramach jednego procesu w rzeczywistości są jedynie sprawami podobnymi, połączonymi do rozpoznania na mocy decyzji powoda. A przy współuczestnictwie formalnym występuje zatem tyle różnych przedmiotów sporu, ilu jest współuczestników. Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny stwierdził, że zaskarżony wyrok w zakresie pkt 2 został wydany w sprawie prowadzonej przeciwko (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K., H. R. i J. R.. Prokurator zaskarżył bowiem czynność prawną dokonaną wyłącznie z udziałem tych pozwanych. Gdyby proces w tym zakresie toczył się osobno, to bez wątpienia (...)Spółka Akcyjna w W. nie byłaby jego uczestnikiem i tym samym pozbawiona byłaby legitymacji do wnoszenia środków odwoławczych od wydanych w tej sprawie orzeczeń. Formalny charakter wspólnego rozpoznania tej sprawy, wraz z powództwem w ramach którego Prokurator zaskarżył czynność prawną dokonaną pomiędzy Bankiem, a H. R. i J. R. nie zmienia pozycji procesowej Banku, który nie uzyskuje legitymacji do skarżenia wyroku rozstrzygającego o tym powództwie, w którym nie posiada przymiotu strony. W związku z powyższym na podstawie art. 373 k.p.c. w zw. z art. 370 k.p.c. wywiedziona apelacja od wyroku rozstrzygającego powództwo (...) przeciwko (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K., H. R. i J. R. (pkt 2 sentencji) podlegała odrzuceniu. Zgodnie z pierwszym z przywołanych przepisów sąd drugiej instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym apelację, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji. Natomiast zgodnie z art. 370 k.p.c. sąd pierwszej instancji odrzuci na posiedzeniu niejawnym apelację niedopuszczalną. Z tych względów Sąd Apelacyjny odrzucił apelację (...)Spółki Akcyjnej w W. jako niedopuszczalną, gdyż złożoną przez podmiot nie będący stroną pozwaną w ramach tego powództwa.

Apelacja pozwanej, w zakresie w jakim kwestionowała prawidłowość rozstrzygnięcia dotyczącego powództwa skierowanego przeciwko niej (pkt 3 sentencji wyroku), zasługiwała na uwzględnienie. Trafne bowiem okazały się zarzuty naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (t.jedn. Dz.U. 2016 poz.790) oraz art. 58 § 1 i 2 kodeksu cywilnego.

W rozważaniach Sądu pierwszej instancji zabrakło pogłębionej analizy w odniesieniu do oceny skuteczności nabycia przez skarżącą Spółkę ograniczonych praw rzeczowych (hipoteki zwykłej i hipoteki kaucyjnej) w kontekście ochrony wynikającej z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Sąd Okręgowy zakwestionował ważność ustanowienia hipotek powołując się na brak legitymacji H. R. i J. R. do ich ustanowienia z tej przyczyny, że nie przysługiwało im prawo własności nieruchomości. Założenie przyjęte przez Sąd Okręgowy, iż umowa sprzedaży nieruchomości zawarta pomiędzy (...) Sp. z o.o. a H. R. i J. R. w dniu 9 stycznia 2009 r. była nieważna jest prawidłowe. Nie tylko dlatego, że (...) Sp. z o.o. nie miała legitymacji właścicielskiej, ale przede wszystkim dlatego, iż nabywcy działali w złej wierze i nie korzystali z ochrony rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W istocie z obu stron biorących udział w zawarciu umowy była to czynność pozorna, służąca wyłącznie umożliwieniu zawarcia umowy kredytu i pozyskania w ten sposób środków finansowych. H. R. i J. R. nie mieli zamiaru nabyć własności nieruchomości. Często czynność prawna może być kwalifikowana równocześnie jako dokonana w celu obejścia ustawy oraz jako czynność pozorna. Rozważania Sądu Okresowego w tym zakresie są prawidłowe i Sąd Apelacyjny je aprobuje.

Nie negując tego, że umowa sprzedaży nieruchomości była dotknięta sankcją nieważności, to jednoczenie nie można pominąć, że ustanowienie hipotek wiązało się z nabyciem tych ograniczonych praw rzeczowych przez skarżącą w warunkach rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W art. 5 u.k.w.h. unormowano podstawowe przesłanki i mechanizm działania instytucji rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Celem tej instytucji jest ochrona zaufania uczestników obrotu do rejestru publicznego. Chroni się uzasadnione zaufanie do informacji ujawnionych w księdze wieczystej, które przejawia osoba dokonująca czynności prawnej odnośnie do prawa wpisanego w tej księdze. Instytucja ta - jak sama nazwa wskazuje – wzmacnia wiarygodność ksiąg wieczystych, przyczyniając się do zwiększenia bezpieczeństwa obrotu nieruchomościami. Jak słusznie wskazał T. Czech w komentarzu do art. 5 u.k.w.h. (Księgi Wieczyste i Hipoteka. Komentarz, Wyd. LexisNexis, Wyd. 1, 2014): „Rękojmia działa na korzyść osoby obdarzającej rejestr zaufaniem, gdy występuje niezgodność między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Osoba ta może wtedy nabyć własność nieruchomości lub inne prawo rzeczowe dotyczące nieruchomości (np. użytkowanie, hipotekę). Może być także beneficjentem innego rodzaju rozporządzenia, np. co do zmiany pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych (art. 9). W wyniku działania rękojmi poszkodowany zostaje podmiot, na rzecz którego nie wpisano w księdze wieczystej prawa, jakie mu przysługuje. Art. 5 prowadzi do nadania ex lege skuteczności czynności prawnej, która – w innych warunkach - byłaby nieważna. Przepis ten umożliwia również wywołanie przez czynność prawną pełnych, zamierzonych skutków prawnych, które w innych okolicznościach w całości nie mogłyby wystąpić”. Rękojmia chroni zatem nabywcę prawa przed konsekwencjami dokonania czynności prawnej z osobą nieuprawnioną, tj. osobą, której nie przysługuje kompetencja do rozporządzenia prawem rzeczowym ujawnionym w księdze wieczystej. Z rękojmi można skorzystać, gdy taką osobę - w charakterze uprawnionego - wpisano do księgi wieczystej, a H. R. i J. R. taki status uzyskali. Gdy hipotekę ustanowiła osoba nieuprawniona, którą - jako właściciela - wpisano w dziale II księgi wieczystej, to wierzyciel hipoteczny może powołać się na rękojmię, jeżeli hipotekę ujawniono w tej księdze (art. 67 u.k.w.h.), jak to się stało w przypadku skarżącej - tak Sąd Najwyższy w wyroku z 6 czerwca 2007 r., III CSK 407/2006. Rację ma (...) twierdząc, iż z rękojmi nie można skorzystać, gdy czynność prawna, która obejmuje nabycie prawa rzeczowego, jest nieważna. Jednak podkreślić należy, że chodzi tu o nieważność z innych przyczyn niż ta, że czynności dokonano z osobą nieuprawnioną lub w odniesieniu do prawa nieistniejącego, które ujawniono w księdze wieczystej. W przeciwnym razie rękojmia nie spełniałaby funkcji ochronnej dla obrotu prawnego (tak min. H. Ciepła, w: H. Ciepła, E. Bałan-Gonciarz, Ustawa o księgach wieczystych i hipotece, s. 29, wyd. 2011; E. Gniewek, w: System prawa prywatnego, t. 3, s. 202).

Odnieść należało się jeszcze do twierdzenia powoda, zaaprobowanego przez Sąd Okręgowy, iż hipoteka ma charakter akcesoryjny dlatego może istnieć tylko wtedy, gdy istnienie wierzytelność jaką zabezpiecza. Choć pogląd ten, w świetle regulacji zawartej w art. 65 i nast. u.k.w.h. jest w oczywisty sposób uprawniony, to jednak nie ma racji powód kwestionując ważność umowy kredytu hipotecznego zawartej pomiędzy H. R. i J. R. a (...)Spółką Akcyjną w W.. O nieważności czynności bezwzględnej można mówić w trzech przypadkach wymienionych w art. 58 1 i 2 k.c.

Po pierwsze, gdy czynność prawna byłaby sprzeczna z ustawą, co z oczywistych względów nie dotyczy umowy kredytu. Pod pojęciem sprzeczności z ustawą rozumieć należy niezgodność treści stosunku prawnego, jaki powstać ma w wyniku dokonania czynności prawnej, z dyspozycją obowiązującej normy prawnej w zakresie objętym hipotezą tej normy. W celu zbadania, czy czynność jest zgodna z prawem należy porównać treść czynności – czyli prawa i obowiązki stron stosunku prawnego powstałego w wyniku dokonania tej czynności – z normami prawnymi. Bez znaczenia jest tu przestępczy zamiar, z jakim w przedmiotowym przypadku działali kredytobiorcy. Istnienie stanu sprzeczności treści stosunku prawnego z ustawą ma bowiem charakter obiektywny i jest niezależne od wystąpienia czynników subiektywnych (wiedzy osób dokonujących czynności prawnej o fakcie naruszenia prawa lub woli takiego naruszenia) – tak trafnie R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych, s. 246, Zakamycze wyd. 2005. Na marginesie można zwrócić uwagę, iż judykaturze, wbrew stanowisku prezentowanemu przez powoda, powszechnie funkcjonuje pogląd iż zbycie rzeczy przez osobę nie będącą właścicielem samo w sobie nie skutkuje nieważnością umowy. W wyroku z 18 grudnia 1996r. I CKN 27/96 (OSN 1997, Nr 4, poz. 43) Sąd Najwyższy trafnie zwrócił uwagę, że umowa zbycia rzeczy zawarta przez osobę, która nie jest właścicielem zbywanej rzeczy, nie jest sprzeczna z żadnym przepisem prawa (oraz żadną normą) i nie jest nieważna. Stanowisko to powtórzone zostało w wyroku z 20 listopada 2009 r., III CSK 56/09. Zdaniem Sądu Najwyższego, biorąc pod uwagę liczne przepisy, które wiążą skutki prawne z dokonaniem czynności prawnej zbycia rzeczy cudzej (art. 169 § 1 k.c., art. 556 § 2 k.c., art. 1028 k.c. oraz art. 5 u.k.w.i.h.) w prawie polskim nie obowiązuje zakaz zbywania rzeczy cudzej. Czynność taka spowoduje jedynie powstanie stosunku zobowiązaniowego, którego niewykonanie będzie podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej.

Po drugie, gdy czynność prawna miałaby na celu obejście ustawy, co w przedmiotowym przypadku także nie zachodzi. W uzasadnieniu wyroku z dnia 25 listopada 2004 r. I PK 42/04 (OSNP 2005, Nr 14, poz. 209) Sąd Najwyższy zdefiniował obejście ustawy jako ukształtowanie treści czynności prawnej w sposób, który z punktu widzenia formalnego (pozornie) nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez ustawę zakazane (podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 101/05). A zatem w uproszczeniu obejście prawa to zachowanie podmiotu prawa, który natrafiając na prawny zakaz dokonuje innej, niezakazanej (formalnie) czynności prawnej, wywołującej skutki podobne do zachowania zakazanego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05, OSNP 2006, Nr 11–12, poz. 192). Oznacza to, że czynność mająca na celu obejście ustawy nie zawiera elementów wprost sprzecznych z ustawą, ale jej skutki naruszają zakazy lub nakazy ustawowe (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 101/05). Jako przykład Sąd Najwyższy wskazał zawarcie umowy dzierżawy uprawniającej dzierżawcę do jej dwukrotnego przedłużenia na 30 lat, co stanowi obejście art. 695 § 1 k.c., wedle którego dzierżawę zawartą na okres dłuższy niż 30 lat poczytuje się po jego upływie za zawartą na czas nieoznaczony (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2014 r., II CSK 290/13, Biul. SN 2014, Nr 5). Tymczasem umowa kredytu kwestionowana przez Prokuratora nie zawiera jakichkolwiek postanowień, w świetle których można by stronom zarzucić wspólny zamiar obejścia ustawy. Warte podkreślenia jest, że często może występować trudność przy dokonywaniu kwalifikacji, czy czynność prawna została dokonana w celu obejścia ustawy czy też ma charakter pozorny. Wydaje się, że prawidłowa wykładnia prowadzi do wniosku, iż art. 83 k.c. należy traktować jako lex specialis wobec art. 58 k.c. Choć oba wskazane przepisy stanowią, że czynność jest nieważna, to jednak art. 83 k.c. pozwala na utrzymanie czynności ukrytej

I po trzecie, nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Celem klauzul generalnych jest umożliwienie organowi stosującemu prawo uwzględnienia w procesie wykładni wartości moralnych, społecznych lub obyczajowych. Klauzula zasad współżycia społecznego w art. 58 k.c. pełni podobną rolę jak w art. 5 k.c. – wprowadza kryterium moralnej oceny postępowania podmiotów prawa cywilnego i zapobiega wydawaniu orzeczeń, które w odbiorze społecznym uznane byłyby za niesłuszne. Zasady współżycia społecznego nie są równorzędne normom prawnym i pełnią jedynie rolę uzupełniającą. Oznacza to, że badanie zgodności czynności z zasadami współżycia społecznego następuje dopiero po stwierdzeniu zgodności czynności z prawem (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 34/03). Jeśli czynność jest niezgodna z prawem, to jest nieważna i nie jest konieczne badanie jej pod kątem zgodności z zasadami współżycia społecznego. Podobnie jak w przypadku sprzeczności czynności prawnej z ustawą, w celu zbadania zgodności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego oceniać należy skutek czynności prawnej. Czynność prawna jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, jeśli w wyniku jej dokonania powstanie uprawnienie lub obowiązek, którego wykonanie spowoduje powstanie stanu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego. Nie sposób doszukiwać się takiego skutku w przypadku umowy kredytu zwartej pomiędzy pozwanymi. W żaden sposób nie wykazano bowiem, aby umowa naruszała prawa lub obowiązki któregokolwiek z nich. Warto przy tym zwrócić uwagę, że choć art. 58 § 2 k.c., w przeciwieństwie do § 1 nie stanowi, że czynność nie jest nieważna, jeśli ustawa przewiduje inny niż nieważność skutek sprzeczności postanowień tej czynności z zasadami współżycia społecznego, nie powinno budzić wątpliwości, iż zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali przepisy szczególne przewidujące inne niż nieważność bezwzględna konsekwencje sprzeczności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego wykluczają stosowanie art. 58 § 2 k.c. Jako przykłady takich regulacji wskazać można art. 59 i 527 k.c. (dokonanie czynności w celu pokrzywdzenia innych osób jest zachowaniem sprzecznym z zasadami współżycia społecznego) oraz art. 388 k.c. (wyzysk stanowi wręcz podręcznikowy przykład działania ocenianego w społeczeństwie negatywnie). Tego rodzaju czynności dokonane w celu pokrzywdzenia osób trzecich mogą być uznane za niezgodne z zasadami współżycia społecznego, jednak będą dotknięte sankcją bezskuteczności, a nie nieważności (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1993 r., II CRN 94/92 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 101/05).

W świetle powyższych rozważań stwierdzić należy, iż umowa kredytu zawarta pomiędzy pozwanymi nie jest dotknięta sankcją nieważności. Sąd Okręgowy błędnie przyjął, że jeśli jedna ze stron umowy działa z zamiarem przestępczym wobec drugiej, ukrywając ten zamiar przed nią, a ta pozostaje w dobrej wierze (co w niniejszej sprawie stanowi okoliczność niekwestionowaną), to czynność prawna niejako automatycznie dotknięta jest sankcją nieważności. Tymczasem od nieważność bezwzględnej odróżnić należy wzruszalność czynności prawnej, która polega na tym, że czynność prawna wywołuje skutki prawne określone w treści oświadczenia woli, jednakże są to skutki niepewne. Zależą one bowiem od tego, czy składający wadliwe oświadczenie woli nie doprowadzi do ich unicestwienia. W tej konstrukcji zawsze występuje osoba, której przysługuje prawo podmiotowe kształtujące, na podstawie którego może ona doprowadzić do całkowitego ubezskutecznienia czynności prawnej. Nie może tego dokonać sąd ani inny organ z urzędu. Wzruszalność służy bowiem ochronie interesów indywidualnego podmiotu, a nie ochronie interesów ogólnych (czy bronionego przez powoda interesu publicznego). W tej sprawie skarżący Bank działał pod wpływem błędu, w kwalifikowanej postaci podstępu z art. 86 § 1 k.c. (co przesądzone zostało prawomocnym wyrokiem skazującym H. R. i J. R.). To uprawniało Bank i tylko Bank do złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków dokonanej czynności prawnej na podstawie art. 88 k.c. W przeciwieństwie do nieważności bezwzględnej czynność wzruszalna może być konwalidowana czy to na skutek zrzeczenia się, czy to na skutek bezskutecznego upływu terminu do wzruszenia wadliwiej czynności prawnej. Dopiero wzruszenie czynności z woli podmiotu ustawowo uprawnionego skutkowałoby unicestwieniem, czyli unieważnieniem czynności prawnej. Bank z takiego uprawnienia nie skorzystał i nigdy nie miał takiego zamiaru, a zatem czynność prawna w postaci umowy kredytu pozostała ważna i tym samym mogła stanowić podstawę do ujawnienia w księdze wiecznej hipotek zabezpieczających wynikającą z tego tytułu wierzytelność.

Reasumując, skoro umowa kredytu zawarta pomiędzy H. R. i J. R. a (...) Spółką Akcyjną w W. została zawarta w sposób prawnie skuteczny i z woli uprawnionego Banku stan ten nie uległ zmianie, to zarazem istnieje wierzytelność, którą zabezpieczają hipoteki ustanowione w drodze czynności prawnej dokonanej w dniu 9 stycznia 2009 r. Jednocześnie hipoteki te powstały w sposób skutecznie chroniący prawa pozwanego Banku. H. R. i J. R. w chwili dokonywania wpisu hipotek posiadali formalnie status właścicieli nieruchomości i na sytuację prawną Banku nie ma wpływu późniejsze stwierdzenie nieważności czynności prawnej, na podstawie której prawo to nabyli. Zgodnie bowiem z art. 5 u.k.w.h. w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych). W świetle powyższego Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanej Spółki w tym zakresie i zmienił zaskarżony wyrok na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego zapadło na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w związku z art. 100 zdanie pierwsze k.p.c. Apelacja pozwanej Spółki okazała się uzasadniona w odniesieniu do rozstrzygnięcia zawartego w pkt 3 zaskarżonego wyroku, a zatem w zakresie 65% ogólnej wartości przedmiotu zaskarżenia. W pozostałej części (tj. w zakresie rozstrzygnięcia zawartego w pkt 2 zaskarżonego wyroku) apelacja została odrzucona, a skarżąca musi być potraktowana jako strona przegrywająca. Powód nie poniósł żadnych kosztów w toku postępowania apelacyjnego. Pozwana Spółka poniosła natomiast koszty obejmujące opłatę od apelacji (36 731 zł) oraz wynagrodzenie pełnomocnika reprezentującego ją w postępowaniu apelacyjnym. Wynagrodzenie to, stosownie do treści §15 ust. 1 w zw. z § 2 pkt 7 i w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. 2015 poz. 1804 z późn. zm.) wynosi 10 800 zł, a to ze względu na treść §2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. zmieniającego Rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. 2016. poz. 1667). Skarżąca poniosła zatem koszty w łącznym wymiarze 47 531 zł, a należnej jej 65% ich wartości stanowi kwotę 30 895,15 zł. Kwotę tą, w ramach rozliczenia kosztów postępowania apelacyjnego należało zasądzić od powoda – (...) na zasadach ogólnych, albowiem art. 106 k.p.c. odnosi się tylko do takich przypadków, w których prokurator nie wszczął postępowania, a jedynie wziął udział w toczącym się już postępowaniu. Zarówno w judykaturze, jak i w piśmiennictwie jednolicie przyjmuje się, że art. 106 nie ma – zgodnie z jego treścią – zastosowania w razie wytoczenia powództwa przez prokuratora na podstawie art. 7 i 57 k.p.c. (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 1966 r., I CZ 54/66, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1989 r., II CR 155/89 OSPiKA 1990 nr 7 poz. 270 z aprobującą glosą J. Ignatowicza, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2003 r., II CK 116/02)

SSA Aleksandra Janas SSA Lucjan Modrzyk SSO del. Piotr Suchecki