Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 października 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 10 października 2012r. w Katowicach

sprawy z odwołania A. P. (A. P. )

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C.

o prawo do emerytury

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział

w C.

od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w Częstochowie

z dnia 9 stycznia 2012r. sygn. akt IV U 1497/11

uchyla zaskarżony wyrok i znosząc postępowanie w sprawie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie.

/-/ SSA K. Merker/-/ SSA K. Budzianowska/-/ SSA M. Woźnowska - Gallos

Sędzia Przewodniczący Sędzia

Sygn. akt III AUa 403/12

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 25 sierpnia 2011r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział
w C. odmówił przyznania A. P. prawa do emerytury.

W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, iż wnioskodawca na dzień 1 stycznia 1999r. legitymuje się co prawda wymaganym 25-letnim okresem składkowym
i nieskładkowym, jednakże nie udowodnił 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych, jako kierowca samochodu ciężarowego o masie przekraczającej 3,5 tony oraz na stanowisku mechanika.

Odwołanie od powyższej decyzji wniósł A. P., wskazując iż w spornych okresach pracował na stanowisku kierowcy samochodów powyżej 3,5 tony.

Wyrokiem z dnia 9 stycznia 2012r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego i przyznał odwołującemu prawo do emerytury od 1 stycznia 2012r.

Czyniąc ustalenia faktyczne Sąd I instancji wskazał, iż we wskazanych szczegółowo,
a kwestionowanych w zaskarżonej decyzji ZUS okresach, ubezpieczony wykonywał pracę
w szczególnych warunkach, jako kierowca samochodu ciężarowego o wadze powyżej
3,5 tony.

Dokonując rozważań prawnych Sąd Okręgowy zauważył, iż ubezpieczony spełnił wszystkie powołane wyżej warunki do uzyskania prawa do emerytury, albowiem z dniem (...) osiągnął wiek 60 lat, rozwiązał stosunek pracy, nie jest członkiem OFE i według stanu na dzień 1 stycznia 1999r. posiadał okres pracy w wymiarze ponad 25 lat, w tym ponad 15 lat pracy w warunkach szczególnych.

Sąd I instancji podkreślił również, że odmówił dopuszczenia do udziału w sprawie
w charakterze pełnomocników organu rentowego pracownikom Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w C., którym udzielono pełnomocnictwa na podstawie
art. 87 § 2 k.p.c.

Jak uwypuklił Sąd Okręgowy z mocy art. 460 § 1 k.p.c. zdolność sądową i procesową
w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych ma organ rentowy, przy czym przez organy rentowe z mocy art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c. rozumie się jednostki organizacyjne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do wydawania decyzji w sprawach świadczeń. Jednostką właściwą do wydawania decyzji w sprawach świadczeń jest z mocy § 8 i § 10 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia 2011r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 18, poz. 93) oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W świetle więc powyższych uregulowań dyrektor Oddziału ZUS może udzielić radcy prawnemu pełnomocnictwa procesowego do zastępstwa procesowego w postępowaniu sądowym
w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, bez konieczności posiadania w tym zakresie dodatkowo pełnomocnictwa od Prezesa ZUS. Sąd I instancji powołał się przy tym na treść postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 2005 r., II UZ 48/05, OSNP 2006/11-12/196, a także wyrok z dnia 8 stycznia 2008r., I UK 172/07, OSNP 2009/3-4/51.

Zgodnie z art. 87 § 1 k.p.c. pełnomocnikiem strony może być adwokat lub radca prawny,
a w sprawach własności przemysłowej także rzecznik patentowy, a nadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stały stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia, współuczestnik sporu, jak również rodzice, małżonek, rodzeństwo lub zstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną
w stosunku przysposobienia. Wyjątek od tej zasady został wprowadzony w art. 87 § 2 zdanie 1 k.p.c. Zgodnie bowiem z tym przepisem pełnomocnikiem osoby prawnej lub przedsiębiorcy, w tym nie posiadającego osobowości prawnej, może być również pracownik tej jednostki albo jej organu nadrzędnego. Z przepisu tego wynika zatem, iż pracownik może być pełnomocnikiem procesowym wyłącznie przedsiębiorcy lub osoby prawnej. Organ rentowy - Oddział ZUS w C. nie jest przedsiębiorcą oraz nie posiada osobowości prawnej, albowiem zgodnie z art. 66 § 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz. U. z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.) jedynie Zakład Ubezpieczeń Społecznych posiada osobowość prawną. W związku z tym Dyrektor Oddziału ZUS nie mógł udzielić pełnomocnictwa procesowego swoim pracownikom, mimo iż Oddział posiada status strony w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych na podstawie art. 460 § 1 k.p.c. w związku z art. 476 § 4 k.p.c. Dopuszczenie do udziału w sprawie osoby, która nie może być w danej sprawie pełnomocnikiem procesowym stanowi przyczynę nieważności postępowania, zgodnie z art. 379 § 1 pkt 2 k.p.c. Przywołał przy tym Sąd I instancji treść uchwały 7 Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07, OSNC 2008/12/133.

Powyższy wyrok Sądu Okręgowego w całości zaskarżył apelacją organ rentowy, zarzucając orzeczeniu:

1) naruszenie przepisów prawa procesowego, tj. art. 379 pkt 5 k.p.c., poprzez pozbawienie organu rentowego możliwości obrony swoich praw z uwagi na niedopuszczenie do udziału w sprawie pracowników Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz art. 233 § 1 k.p.c. poprzez błędną ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego i ustalenie, że w spornych okresach ubezpieczony stale i w pełnym wymiarze czasu pracy był zatrudniony w warunkach szczególnych, a w konsekwencji,

2) naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 184 w związku z art. 32 ust. 1
i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t j. z 2009r., Dz. U. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) przy zastosowaniu § 2 i § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 z 1983r. ze zm.) poprzez przyznanie ubezpieczonemu prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych w sytuacji niespełnienia przesłanki wymaganej do przyznania prawa do tego świadczenia, tj. posiadania co najmniej 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.

Wskazując na powyższe zarzuty apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu I instancji, zniesienie postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i o przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Uzasadniając wywiedzioną apelację organ rentowy wskazał, iż zgromadzony w sprawie materiał dowodowy nie potwierdza, by ubezpieczony w spornych okresach wykonywał pracę w warunkach szczególnych.

Ponadto w ocenie organu rentowego rozpoznając sprawę Sąd I instancji nie przeprowadził szczegółowego postępowania dowodowego, a sporządzone uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawierało precyzyjnego, logicznego i konsekwentnego wywodu, który doprowadził Sąd Okręgowy do wydania ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie.

Organ rentowy podkreślił także, że w toku postępowania pierwszoinstancyjnego został pozbawiony możliwości obrony swoich praw, co stanowi o nieważności postępowania
w sprawie, w związku z odmową dopuszczenia do udziału w sprawie pełnomocników procesowych pracowników Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C., albowiem pełnomocnik organu rentowego nie będący pełnomocnikiem wymienionym
w art. 87 § 1 k.p.c., lecz pracownikiem ZUS, który był obecny na rozprawie w dniu
3 listopada 2011r. oraz w dniu 9 stycznia 2012r., i wniósł o dopuszczenie do udziału
w sprawie, nie został dopuszczony do reprezentowania Oddziału ZUS w C..

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest uzasadniona.

Sąd II instancji pragnie podkreślić, iż podziela wyrażony w apelacji pogląd,
że postępowanie przeprowadzone przed Sądem I instancji dotknięte było wadą nieważności wskazaną w treści art. 379 pkt 5 k.p.c., poprzez pozbawienie możności obrony swych praw organu rentowego, a przez to zasadnym stało się uchylenie zaskarżonego wyroku, zniesienie postępowania przeprowadzonego przez Sąd Okręgowy i przekazanie temu sądowi sprawy do ponownego rozpoznania.

Uwypuklić przy tym wypada, iż do popełnienia przez Sąd I instancji błędów skutkujących wystąpieniem nieważności postępowania doprowadziło dokonanie przez ten Sąd niewłaściwej wykładni treści art. 87 § 2 k.p.c. w związku z art. 460 § 1 k.p.c.

Występujący w niniejszej sprawie problem, którego skutkiem było dokonanie przez Sąd Okręgowy wykładni przepisów prawa procesowego w sposób skutkujący nieważnością przeprowadzonego postępowania, był przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego podjętego w uchwale z dnia 24 stycznia 2012r., wydanej w sprawie o sygn. akt III UZP 3/11.

Według tez wskazanej uchwały, pracownik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych niebędący radcą prawnym, zatrudniony w oddziale Zakładu, może być pełnomocnikiem tego oddziału
w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 87 § 2 zdanie 1 k.p.c.). Oddziały Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie są wewnętrznymi pracodawcami w rozumieniu
art. 3 k.p. Ich dyrektorzy zostali jedynie umocowani do dokonywania - stosownie do
art. 3 ¹ k.p. - czynności w zakresie indywidualnych stosunków pracy łączących tych pracowników z pracodawcą, jakim jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Oddziałom Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, których dyrektorzy i inni zatrudnieni w oddziałach pracownicy z mocy § 2 ust. 2 Statutu ZUS zostali upoważnieni przez Prezesa do wydawania w imieniu Zakładu decyzji w wymienionych w art. 476 § 2 k.p.c. kategoriach spraw, przepis art. 460 § 1 w związku z art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c. nadaje zdolność sądową i procesową i to one w świetle art. 477 ¹¹ § 1 k.p.c. są stronami w postępowaniach odrębnych z zakresu ubezpieczeń społecznych.

We wskazanej uchwale Sąd Najwyższy porównał sytuację prawnoprocesową Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i jego oddziałów z sytuacją Zakładu Emerytalno - Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów w kontekście braku uprawnień pracowników tych organów nie będących radcami prawnymi do występowania w roli pełnomocników procesowych, wskazując,
iż sytuacja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i jego oddziałów jest pod tym względem odmienna. Zgodnie z art. 476 § 2 i § 4 pkt 1 k.p.c. w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, zainicjowanych odwołaniami od decyzji dotyczących ubezpieczeń społecznych
i ubezpieczenia rodzinnego, emerytur i rent oraz innych świadczeń w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń, organami rentowymi są jednostki organizacyjne Zakładu określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do wydania decyzji
w sprawach świadczeń. Tym też organom art. 460 § 1 k.p.c. przypisuje zdolność sądową
i procesową.

Jak przypomniał Sąd Najwyższy, strukturę organizacyjną Zakładu Ubezpieczeń Społecznych reguluje art. 67 ustawy systemowej, zgodnie z którym w skład Zakładu wchodzą centrala
i jednostki terenowe. W myśl § 8 ust. 1 Statutu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, stanowiącego załącznik do aktualnie obowiązującego rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia 2011r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 18, poz. 93), jednostkami terenowymi są oddziały oraz podlegające im inspektoraty i biura terenowe, których szczegółową organizację określa - stosownie do § 9 Statutu - regulamin organizacyjny Zakładu, nadany z mocy § 2 ust. 3 pkt 2 Statutu przez Prezesa Zakładu. Oddziały są zatem częściami składowymi osoby prawnej, którą jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z art. 73 ust. 1 i 3 ustawy systemowej działalnością Zakładu kieruje Prezes i on reprezentuje Zakład na zewnątrz oraz tworzy, przekształca i znosi terenowe jednostki organizacyjne, określa ich siedziby, właściwość terytorialną i rzeczową oraz powołuje i odwołuje kierowników, zastępców kierowników
i głównych księgowych tych jednostek. Stosownie do § 2 ust. 4 Statutu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Prezes realizuje zadania należące do zakresu jego działania za pomocą komórek organizacyjnych Centrali i terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu.

Zgodnie z art. 68 ust. 1 oraz art. 69 ust. 1 i art. 71 ust. 1 i 2 ustawy systemowej do zakresu zadań Zakładu należy między innymi realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych
(a w szczególności stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacanie tych świadczeń, chyba że na mocy odrębnych przepisów obowiązki te wykonują płatnicy składek, wymierzanie
i pobieranie składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek i wypłacanych przez nich świadczeń podlegających finansowaniu z funduszy ubezpieczeń społecznych lub innych źródeł, prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i kont płatników składek, orzekanie przez lekarzy orzeczników Zakładu oraz komisje lekarskie Zakładu dla potrzeb ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych), opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu zabezpieczenia społecznego, realizacja umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, wystawianie osobom uprawnionym do emerytur i rent
z ubezpieczeń społecznych imiennych legitymacji emeryta-rencisty, potwierdzających status emeryta-rencisty, dysponowanie środkami finansowymi funduszów ubezpieczeń społecznych oraz środkami Funduszu Alimentacyjnego, opracowywanie aktualnych analiz i prognoz
w zakresie ubezpieczeń społecznych, kontrola orzecznictwa o czasowej niezdolności do pracy, kontrola wykonywania przez płatników składek i przez ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań zleconych Zakładowi, wydawanie Biuletynu Informacyjnego, popularyzacja wiedzy o ubezpieczeniach społecznych, a nadto prowadzenie prewencji rentowej oraz wykonywanie zadań powierzonych na podstawie innych ustaw i innych zleconych zadań z dziedziny ubezpieczeń lub zabezpieczenia społecznego.

Natomiast w § 10 Statutu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określono zakres rzeczowy działania terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu, jako obejmujący w szczególności: stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, ustalanie uprawnień do świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych oraz innych świadczeń zleconych Zakładowi, wypłatę świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych oraz innych świadczeń zleconych Zakładowi do wypłaty, dochodzenie zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, dochodzenie należnych składek i opłat, orzecznictwo lekarskie na potrzeby ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, realizację umów i porozumień międzynarodowych
w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, wprowadzanie danych do systemu informatycznego, przetwarzanie danych na potrzeby działalności Zakładu, szkolenie pracowników i klientów, zastrzegając doprecyzowanie tegoż zakresu przez Prezesa Zakładu w aktach wewnętrznych.

Nie będąc centralnym organem administracji państwowej Zakład Ubezpieczeń Społecznych został na mocy art. 66 ust. 4 ustawy systemowej wyposażony - w zakresie prowadzonej działalności - w środki prawne właściwe organom administracji publicznej, a więc przede wszystkim w prawo do wydawania decyzji administracyjnych. Skutkiem usytuowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wśród państwowych jednostek organizacyjnych jest to,
że postępowanie przed Zakładem w indywidualnych sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych ma charakter administracyjny i zgodnie z art. 83 u.s.u.s. kończy się wydaniem decyzji zaskarżalnej do sądu ubezpieczeń społecznych. W świetle art. 73 u.s.u.s. właściwym do jej wydania jest zasadniczo Prezes Zakładu, ale § 2 ust. 2 Statutu Zakładu przewiduje
w tym zakresie dekoncentrację kompetencji decyzyjnych, wyposażając Prezesa w prawo upoważnienia pracowników Zakładu do wydawania decyzji w określonych przez niego sprawach. Należy podkreślić, iż przepis § 2 ust. 1 Statutu ZUS, wyposażający Prezesa Zakładu w prawo udzielania takich upoważnień, zamieszczony jest w załączniku do aktu prawnego mającego rangę rozporządzenia właściwego ministra, wydanego na podstawie zgodnej z art. 92 Konstytucji RP delegacji ustawowej (art. 74 ust. 5 ustawy systemowej) i nie jest sprzeczny z art. 268a k.p.a., który stanowi, że organ administracji publicznej może
w formie pisemnej upoważnić pracowników kierowanej jednostki organizacyjnej do załatwiania spraw w jego imieniu w ustalonym zakresie, a w szczególności do wydawania decyzji administracyjnych, postanowień i zaświadczeń.

Sąd Najwyższy podkreślił, że z porównania przytoczonych regulacji wynika, że oddziały Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie mają samodzielnych, niezależnych od Zakładu jako osoby prawnej kompetencji, ale że ich zadania są emanacją zadań Zakładu, a powołanie (wyodrębnienie) ich w strukturze Zakładu ma na celu jedynie funkcjonalną decentralizację obsługi ubezpieczonych. Na taki właśnie status terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zwraca uwagę judykatura. Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 16 maja 2002r., II UKN 462/01 (OSNP 2004 nr 1, poz. 11) zważył, że wprawdzie Zakład Ubezpieczeń Społecznych swoje zadania w zakresie ubezpieczeń społecznych wykonuje za pośrednictwem między innymi oddziałów, niemniej jednak to nie oddziały Zakładu są odrębnymi organami rentowymi, ale Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako zorganizowana całość. Konstatacja ta skłoniła Sąd Najwyższy do przyjęcia, że zmiany, jakie zaszły we właściwości oddziałów Zakładu na terenie województwa (...)
i (...)w 1999 roku, nie mogą być w żadnym razie kwalifikowane jako powodujące nieważność postępowania w sytuacji, gdy przed sądem ubezpieczeń społecznych Zakład był reprezentowany przez pracownika oddziału, który wydał zaskarżoną decyzję, a który to oddział w chwili rozpoznawania sprawy w postępowaniu apelacyjnym nie był już właściwy. Również w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 marca 2007r., II GSK 359/06 (LEX nr 321271) stwierdzono, że z treści przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, regulujących ustrój, zadania i kompetencje ZUS (art. 66-70 u.s.u.s.) wynika,
iż jest to jednostka organizacyjna (osoba prawna), która jako całość jest organem administracji publicznej (art. 66 ust. 4 u.s.u.s.). W roli samodzielnych organów administracyjnych nie występują więc jej wewnętrzne organy, ani terenowe jednostki organizacyjne, mające kompetencje do działania w jej imieniu. Podobnie w wyroku z dnia
18 kwietnia 2007r., II GSK 374/06 (LEX nr 322769) Naczelny Sąd Administracyjny zauważył, że skoro art. 74 ust. 5 ustawy systemowej spełnia wymagania określone w art. 92 ust. 2 Konstytucji RP, a przepis § 3 ust. 2 pkt 2 załącznika do rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Społecznej z dnia 4 października 1999 r. w sprawie nadania Statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 80, poz. 914 ze zm. - obecnie § 2 ust. 2 Statutu ZUS) został wydany na podstawie i w granicach tej delegacji ustawowej, to stanowią one właściwą podstawę prawną udzielenia pracownikom Zakładu upoważnienia do wydawania decyzji administracyjnych w imieniu Zakładu. W rezultacie Prezes ZUS, udzielając dyrektorowi oddziału upoważnienia, o którym mowa w § 3 ust. 2 pkt 2 Statutu, nie upoważnia go do działania w swoim imieniu, lecz w imieniu Zakładu jako organu. Dyrektor oddziału ZUS staje się zatem podmiotem personifikującym Zakład jako organ.

Sąd Najwyższy zwrócił także uwagę na jeszcze jeden aspekt sprawy. Otóż wbrew wnioskowi płynącemu z treści przedstawionego zagadnienia prawnego, pracownicy wykonujący pracę
w oddziałach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych są pracownikami Zakładu, a nie jego jednostek terenowych. Zgodnie bowiem z art. 73 ust. 3 pkt 7 ustawy systemowej do zakresu działania Prezesa Zakładu należy spełnianie funkcji pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy. Natomiast w myśl § 28 ust. 1 pkt 4 Regulaminu organizacyjnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dostępnego na stronie Biuletynu Informacji Publicznej www.zus.pl/bip) do kompetencji dyrektora oddziału należy wykonywanie czynności związanych z funkcją pracodawcy w granicach i na podstawie udzielonych umocowań. Oddziały Zakładu nie są więc wewnętrznymi pracodawcami w rozumieniu art. 3 k.p. Ich dyrektorzy zostali jedynie umocowani do dokonywania - stosownie do art. 3 ¹ k.p. - czynności w zakresie indywidualnych stosunków pracy łączących tych pracowników z pracodawcą, jakim jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Wracając do wcześniejszych przykładów niemających osobowości prawnej jednostek organizacyjnych i organów (pracodawców, Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów) Sąd Najwyższy uwypuklił, iż należy zauważyć, że wszyscy oni zostali wyposażeni przez prawo materialne w podmiotowość prawną rozumianą jako zdolność występowania w obrocie prawnym w roli pracodawcy jako strony indywidualnych
i zbiorowych stosunków pracy, czy też organu rentowego albo organu realizującego inne cele publiczne i w tym zakresie wspomniane jednostki organizacyjne lub organy działają samodzielnie, we własnym imieniu wykonując przysługujące im kompetencje lub powierzone zadania. Wyposażenie ich w zdolność sądową i procesową, a w rezultacie - przymiot strony (wnioskodawcy, uczestnika) postępowania sądowego jest zatem konsekwencją owego wyodrębnienia na gruncie prawa materialnego. Sytuacja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
i jego jednostek terenowych jest diametralnie inna. Z mocy przepisów normujących ustrój, kompetencje i funkcjonowanie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych to Zakład, jako państwowa jednostka organizacyjna, mająca osobowość prawną, realizuje ustawowe zadania z zakresu powszechnych ubezpieczeń społecznych (i inne zadania zlecone na podstawie odrębnych ustaw), a czyni to za pomocą swoich struktur organizacyjnych w postaci centrali i jednostek terenowych, w których zatrudnieni są jego (tj. Zakładu) pracownicy. Dla realizacji owych zadań wyposażony został w środki administracji publicznej, to jest w wydawanie decyzji między innymi w indywidualnych sprawach wymienionych w art. 83 ust. 1 ustawy systemowej, zaskarżalnych w myśl ust. 2 tego artykułu do właściwego sądu zgodnie
z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, a które to odwołania inicjują w myśl art. 476 § 2 k.p.c. postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Z punktu widzenia prawa materialnego organem rentowym jest więc Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako osoba prawna. Tymczasem to oddziałom Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, których dyrektorzy i inni zatrudnieni w oddziałach pracownicy z mocy § 2 ust. 2 Statutu ZUS zostali upoważnieni przez Prezesa do wydawania w imieniu Zakładu decyzji w wymienionych
w art. 476 § 2 k.p.c. kategoriach spraw, przepis art. 460 § 1 w związku z art. 476 § 4
pkt 1 k.p.c. nadaje zdolność sądową i procesową i to one w świetle art. 477 ¹¹ § 1 k.p.c. są stronami w postępowaniach odrębnych z zakresu ubezpieczeń społecznych. Takie wyodrębnienie oddziałów ZUS występuje zatem tylko w stosunkach procesowych i nie jest koherentne z unormowaniami prawa materialnego regulującymi ustrój, kompetencje
i funkcjonowanie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, które status organu rentowego wiążą
z Zakładem jako osobą prawną, a nie jego terenowymi jednostkami organizacyjnymi.

Owo procesowe wyodrębnienie oddziałów Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ma zaś swoje konsekwencje na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego między innymi w kwestii kompetencji do udzielania pełnomocnictw procesowych w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Samodzielność procesowa terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu została zaakcentowana w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 2005r., II UZ 48/05 (OSNP 2006 nr 11-12, poz. 196), w którym stwierdzono,
że pełnomocnictwa procesowego do wniesienia kasacji może udzielić radcy prawnemu kierownik oddziału, który wydał decyzję w sprawie świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Podobnie w wyroku z dnia 8 stycznia 2008r., I UK 172/07 (OSNP 2009 nr 3-4, poz. 51) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż zdolność sądowa i procesowa organu rentowego
w rozumieniu art. 460 § 1 k.p.c. ma oparcie bezpośrednio w ustawie, a nie
w pełnomocnictwie udzielonym przez Prezesa ZUS. Posiadanie przez organ rentowy zdolności procesowej oznacza zdolność do dokonywania przez jednostkę organizacyjną, będącą takim organem, wszystkich czynności procesowych, łącznie z udzielaniem pełnomocnictwa procesowego. Z tego względu, zważywszy, że oddział wojewódzki ZUS jest jednostką organizacyjną w rozumieniu art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c., dyrektor oddziału ZUS może udzielić radcy prawnemu pełnomocnictwa do zastępstwa procesowego oddziału
w postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 86 i art. 476
§ 4 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 67 ust. 1 pkt 2 i art. 74 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz w związku z § 12 i § 14 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 4 października 1999 r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. Nr 80, poz. 914 ze zm.). Analogiczne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w wyroku
z dnia 13 stycznia 2009r., I UK 24/09 (LEX nr 518067), w którym powtórzono, że posiadanie przez organ rentowy zdolności procesowej oznacza zdolność do dokonywania przez terenową jednostkę organizacyjną Zakładu Ubezpieczeń Społecznych będącą takim organem wszystkich czynności procesowych, łącznie z udzielaniem pełnomocnictwa procesowego.

Stwierdzenie, że dyrektor oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest uprawniony do udzielania pełnomocnictw procesowych, nie przesądza jednak tego, kto - w świetle art. 87
§ 2 k.p.c. - może być ustanowiony owym pełnomocnikiem. Zważywszy na opisane wyżej odrębności statusu Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, nie można tezy uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2011 r., II UZP 6/11, odnosić wprost do tej ostatniej kategorii organów rentowych. Istota niniejszego problemu sprowadza się bowiem do wykładni art. 87 § 2 k.p.c. na tle istniejącej rozbieżności unormowań prawa materialnego
i procesowego w oznaczeniu podmiotu mającego kompetencje organu rentowego w zakresie powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych. Powstaje pytanie, czy dokonując interpretacji tegoż przepisu należy dać prymat unormowaniom materialnoprawnym i uznać, że skoro z punktu widzenia przepisów regulujących ustrój, kompetencje i funkcjonowanie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych status organu rentowego przysługuje Zakładowi jako osobie prawnej, a więc podmiotowi objętemu hipotezą komentowanej normy prawnej, to zgodnie z dyspozycją tej normy trzeba przyznać Zakładowi możliwość ustanawiania pełnomocnikami procesowymi swoich pracowników nawet niebędących radcami prawnymi, czy też dać pierwszeństwo przepisom proceduralnym i uznając za organy rentowe pozbawione osobowości prawnej oddziały Zakładu - wykluczyć je z zakresu przedmiotowego unormowania. Sąd Najwyższy w składzie rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne opowiada się za odejściem od ścisłej, wąskiej wykładni prawa procesowego, ograniczającej się do interpretacji art. 87 § 2 k.p.c. w powiązaniu tylko z przepisami proceduralnym art. 460 § 1 w związku z art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c., na rzecz wykładni uwzględniającej materialnoprawne powiązania podmiotów procesowych. Tym bardziej, że do takiej interpretacji skłania wspomniana wcześniej geneza instytucji pełnomocnictwa procesowego, mającego swoje korzenie w jednej z form przedstawicielstwa funkcjonujących na płaszczyźnie prawa prywatnego oraz jego złożony charakter, obejmujący także elementy materialnoprawne. Będąca konsekwencją szerokiego zakresu powierzonych zadań i mierzonej liczbą osób ubezpieczonych w systemie powszechnym skali działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, dekoncentracja kompetencji i wyposażenie terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu w prawo do wydawania decyzji w indywidualnych sprawach
z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz możliwość występowania tych jednostek w roli strony procesowej w sporach sądowych zainicjowanych odwołaniami od tychże decyzji, nie zmienia faktu, że zadania te powierzone zostały Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych jako państwowej jednostce organizacyjnej mającej osobowość prawną, a struktury terenowe stanowią jedynie ogniwo w ich realizacji. Funkcjonalna decentralizacja obsługi ubezpieczonych nie powinna pozbawiać Zakładu możliwości korzystania z instytucji
i rozwiązań procesowych przysługujących mu jako osobie prawnej w sporze sądowym na tle decyzji wydanych w ramach wypełniania jego ustawowych zadań i w jego imieniu przez terenowe jednostki organizacyjne.

Za takim pragmatycznym rozwiązaniem problemu pełnomocnictw procesowych, uwzględniającym odmienność regulacji prawa materialnego i procesowego w odniesieniu do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i jego oddziałów opowiedział się także Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 5 sierpnia 2005 r., II UZ 48/05 (OSNP 2006 nr 11-12, poz. 196) przyjmując, że Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest uprawniony do udzielenia pełnomocnictwa procesowego do wniesienia kasacji radcy prawnemu niebędącemu pracownikiem organu rentowego (jednostki organizacyjnej ZUS), w którego imieniu kasacja ma być wniesiona (art. 66 ust. 4 w związku z art. 73 u.s.u.s.). W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy wywiódł, iż z przepisów regulujących ustrój Zakładu nie wynika bynajmniej, by poszczególne oddziały ZUS miały odrębną od Zakładu osobowość prawną. Z tej też przyczyny przepis art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c., stanowiący, iż jednostki organizacyjne Zakładu - oddziały - właściwe do wydawania decyzji w sprawach świadczeń są organami rentowymi
w rozumieniu przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, należy interpretować w ten sposób, iż art. 460 § 1 k.p.c. nadaje im zdolność sądową i procesową jedynie na użytek postępowania odrębnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. W związku z tym należy przyjąć, że pełnomocnictwa procesowego do wniesienia kasacji może udzielić radcy prawnemu kierownik oddziału, który wydał decyzję w sprawie świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Byłoby jednak nielogiczne
i pozbawione racjonalnych argumentów twierdzenie, iż należy odmówić takiego uprawnienia Prezesowi Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, skoro to Prezes jest organem kierującym całością Zakładu, tworzy, przekształca i znosi terenowe jednostki organizacyjne oraz określa ich siedziby i właściwość oraz powołuje i odwołuje kierowników jednostek organizacyjnych Zakładu, ich zastępców oraz głównych księgowych. Skoro Prezes posiada zagwarantowane ustawą uprawnienie do powoływania i odwoływania kierowników poszczególnych oddziałów uprawnionych do udzielania pełnomocnictw procesowych, tym bardziej ma prawo w sposób samodzielny udzielania i odwoływania takich pełnomocnictw.

Przenosząc te rozważania na grunt niniejszej sprawy Sąd Apelacyjny nie może nie dostrzec, iż odmowa dopuszczenia do udziału w niniejszym postępowaniu pracowników ZUS nie będących radcami prawnymi, którzy przedłożyli prawidłowo udzielone pełnomocnictwo procesowe, skutkować musiała pozbawieniem możliwości obrony swych praw przez organ rentowy, a w konsekwencji nieważnością postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji na mocy art. 386 § 2 kpc.

/-/ SSA K. Merker/-/ SSA K. Budzianowska/-/ SSA M. Woźnowska - Gallos

Sędzia Przewodniczący Sędzia

JM