Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV Ca 618/13

POSTANOWIENIE

Dnia 10 kwietnia 2014 roku

Sąd Okręgowy w Radomiu IV Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący: SSO Grzegorz Wójtowicz (spr.)

Sędziowie: SO Ewa Mierzejewska

SO Joanna Kaczmarek-Kęsik

Protokolant: st. sekr. sąd. Aldona Gurtat

po rozpoznaniu w dniu 10 kwietnia 2014 roku w Radomiu

na rozprawie

sprawy z wniosku B. M. (1)

z udziałem J. P. (1), S. P.

o dział spadku

na skutek apelacji stron

od postanowienia Sądu Rejonowego w Kozienicach

z dnia 13 czerwca 2013 roku, sygn. akt X Ns 31/13

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać Sądowi Rejonowemu w Kozienicach do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z 13 czerwca 2013 roku Sąd Rejonowy w Kozienicach dokonał działu spadku po S. P. córce J. i Z., w skład, którego wchodziła zabudowana nieruchomość położona w K., gmina G., o powierzchni 2,21 ha, dla której to nieruchomości XIII Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Kozienicach z siedzibą w Zwoleniu prowadzi księgę wieczystą o nr (...). Sąd przyznał na wyłączną własność:

1)  B. M. (1) zabudowaną nieruchomość o powierzchni 0,41 ha składającą się z działki gruntu o numerze ewidencyjnym (...) i J. P. (1) nieruchomość o powierzchni 1,80 ha składającą się z działki gruntu o numerze ewidencyjnym (...),

2)  ustanowił na rzecz S. P. służebność osobistą polegającą na prawie dożywotniego i bezpłatnego korzystania z kuchni, pokoju i korytarza położonych po prawej stronie od wejścia do budynku mieszkalnego znajdującego się na działce (...),

3)  zasądził od B. M. (1) na rzecz J. P. (1) kwotę 11.067 zł tytułem dopłaty, płatną w terminie 14 dni od uprawomocnienia się niniejszego rozstrzygnięcia wraz z odsetkami w wysokości ustawowej na wypadek uchybienia terminowi płatności,

4)  wartość majątku spadkowego ustalił na kwotę 148.400 zł,

5)  oddalił wnioski B. M. (1) i J. P. (1) o zasądzenie na ich rzecz kosztów postępowania,

6)  nakazał ściągnąć od B. M. (1) oraz od J. P. (1) na rzecz Skarbu Państwa kwoty po 848,50 zł tytułem wydatków,

7)  zwrócił B. M. (1) nadpłaconą opłatę w kwocie 500 zł.

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne.

Dla nieruchomości o powierzchni 2,21 ha a składającej się z działek gruntu o numerach ewidencyjnych (...) położonej w K. Sąd Rejonowy w Kozienicach XIII Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w Z. prowadzi księgę wieczystą o numerze KW (...). W dziale II, jako współwłaściciele nieruchomości wpisani są B. M. (1) w 2/3 części oraz J. P. (1) w 1/3 części.

Według ustaleń Sądu nieruchomość ta stanowiła pierwotnie część większej nieruchomości, której właścicielem był J. S.. W wyniku działu spadku po nim, dokonanym postanowieniem Sądu Powiatowego w R. w dniu 12 sierpnia 1969 roku wydanym w sprawie Ns 263/69 nieruchomość o powierzchni 4,16 m ( 2) składająca się z działek gruntu o nr (...)przypadła na wyłączną własność S. P.. Wpis prawa własności na jej rzecz dokonany został w dniu 15 czerwca 1970 roku. W roku 1992 z nieruchomości tej odłączono nieruchomość o powierzchni 1,899 ha składającą się z działek gruntu o nr (...), którą przyłączono na podstawie umowy z dnia 19 listopada 1989 do nieruchomości stanowiącej własność J. i Z. małżonków S..

W księdze wieczystej (...) po tym odłączeniu pozostała nieruchomość o powierzchni 2,261 ha. Właścicielka tej nieruchomości S. P. zmarła 12 marca 2000 roku a spadek po niej wraz z wchodzącym w jego skład gospodarstwem rolnym na mocy ustawy nabyli mąż S. P. i dzieci B. M. (1) i J. P. (1) po 1/3 części każde z nich. Umową darowizny z 11 stycznia 2011 roku S. P. darował swój udział córce B. M. (1). Wówczas także sprostowano powierzchnię nieruchomości wpisując w miejsce dotychczasowej powierzchni 2,261 ha prawidłową powierzchnię nieruchomości 2,21 ha. Nieruchomość stanowią działki gruntu: (...) o powierzchni 4100 m ( 2) i (...) o powierzchni 1,8 ha.

Wnioskodawczyni B. M. (2) z rodzicami mieszkała do około roku 1980. Po zawarciu związku małżeńskiego prowadziła budowę własnego domu mieszkalnego. W 1978 roku 14 maja J. P. (1) i jego żona M. P. zawarli z J. i B. małżonkami M. pisemną umowę, na mocy, której spłacili ich kwotą 70.000 zł z tytułu przydzielonej im przez ojca nieruchomości o powierzchni 3,19 ha. W treści tej umowy strony zobowiązywały się także do zawarcia definitywnej umowy w formie aktu notarialnego. Na wypadek odstąpienia od umowy B. M. (1) zobowiązywała się zwrócić podwójną wysokość otrzymanej kwoty tj. 140 000 zł. Umowę podpisali rodzice uczestników S. P. i S. P., małżonkowie B. M. (1) i J. M., oraz małżonkowie J. P. (1) i M. P. oraz S. N.. Po zawarciu tej umowy i otrzymaniu kwoty wskazanej w jej treści małżonkowie M. około roku 1980 wyprowadzili się z domu zajmowanego do tej pory wspólnie razem z rodzicami a na ich miejsce wprowadził się do tego domu J. P. (1) wraz z rodziną. Uczestnik dokonał nakładów w zakresie budynku mieszkalnego. Wydzielił pomieszczenie na łazienkę, zainstalował instalację centralnego ogrzewania i wodnokanalizacyjną w zajmowanej przez siebie części domu. Wykonał na nieruchomości studnię cembrowaną. Wartość tych nakładów wynosi 15.600 zł.

Wzajemne relacje rodziców z synem J. uległy zmianie. Ich pogorszenie się doprowadziło do wystąpienia przez S. i S. małżonków P. do Sądu Rejonowego w Radomiu w 1985 roku w sprawie I C 586/85 z pozwem o eksmisję J. i M. małżonków P. z działki siedliskowej w K.. Żądanie to zostało uwzględnione wyrokiem z dnia 2 grudnia 1985 roku. J. P. (1) wyprowadził się z nieruchomości wraz z rodziną po wydaniu tego orzeczenia. Złe relacje nie uległy już poprawie a uczestnik S. P. nie rozmawia z synem J. od 30 lat. J. P. (1) nie wystąpił na drogę sądową i nie żądał zwrotu od siostry i jej męża kwoty 70.000 zł zapłaconej w roku 1978.

Gospodarstwo rolne pozostałe po S. P. nie ma obecnie zasobów siły roboczej, sprzętu rolniczego i środków materialnych do produkcji towarowej. Jej spadkobiercy przebywają poza gospodarstwem rolnym. Na nieruchomości zamieszkuje S. P., który z uwagi na wiek (88 lat) i stan zdrowia nie zajmuje się produkcją rolną. W jego strukturze brak jest użytków zielonych, co ogranicza możliwość prowadzenia produkcji zwierzęcej. Wartość spadkowej nieruchomości (po odjęciu nakładów J. P. (1)) to kwota 148.400 zł w tym wartość gruntu 66.300 zł.

W ocenie Sądu Rejonowego nie mógł zostać uwzględniony wniosek o przyznanie na wyłączną własność całej nieruchomości uczestnikowi J. P. (1), który żądanie to opierał na pisemnej umowie zawartej z małżonkami M. w roku 1978 wskazując, że już wtedy otrzymał on tę nieruchomość a co więcej dokonał całkowitej jej spłaty. Sąd oceniając tę umowę doszedł do przekonania, że była to umowa przedwstępna kupna-sprzedaży z uwagi na nie zachowanie wymaganej formy nie ważna. Według Sądu nie wynikało z niej w sposób jednoznaczny, jakiego rodzaju nieruchomości zostały nią objęte i czego faktycznie dotyczyła. Dlatego Sąd uznał, że należało dokonać działu spadku poprzez podział nieruchomości wchodzącej w skład majątku spadkowego po S. P.. Na podstawie opinii biegłego rolnika przyjął Sąd, że nieruchomość mogła być traktowana, jako gospodarstwo rolne jedynie z uwagi na przeznaczenie rolne gruntów i ich powierzchnię. Obecny stan tego gospodarstwa i wieloletnie poniechanie upraw rolnych oznaczało zaprzestanie działalności na gruncie rolnym. W odniesieniu do zabudowy siedliska stanowi ono jedynie lokum do zamieszkania. Podział gospodarstwa nie był sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki i pozwoli na podejmowanie indywidualnych decyzji produkcyjnych. W ocenie Sądu istniejący od kilkudziesięciu lat konflikt pomiędzy S. P. a jego synem przemawiał przeciwko przyznaniu tej części nieruchomości, na której znajdują się budynki uczestnikowi J. P. (1). Konflikt ten wyłączył możliwość zgodnego korzystania z nieruchomości i budynku mieszkalnego przez uczestników S. P. i J. P. (1). Dlatego zabudowaną cześć nieruchomości składającą się z działki gruntu o nr ewidencyjnym 521 została przyznana na wyłączną własność wnioskodawczyni a niezabudowana jej część uczestnikowi J. P. (1).

Wartość całej nieruchomości wchodzącej w skład spadku po S. P. pomniejszonej o nakłady dokonane przez J. P. (1) wyniosła 148.400 zł. Wartość działek gruntu wyniosła (...), natomiast (...). Udział w majątku spadkowym B. M. (1) wynosi 2/3 i taką część wartości masy spadkowej wnioskodawczyni powinna otrzymać, J. P. (1) 1/3. J. P. (1) otrzymał nieruchomość o wartości 54.000 zł jest ona większa niż jego udział. Sąd zasądził od B. M. (1) kwotę 11.067 zł stanowiącą różnicę pomiędzy kwotą poczynionych przez niego nakładów na nieruchomość, która otrzymała wnioskodawczyni 15.600 zł a kwotą 4.533 zł będącą ponad jego udział. Za zasadne uznał Sąd wnioski stron, aby ustanowić na rzecz S. P. służebność osobistą polegająca na prawie dożywotniego i bezpłatnego korzystania z pokoju, kuchni i korytarza położonych po prawej stronie od wejścia do budynku mieszkalnego.

Jako podstawa prawna rozstrzygnięcia powołany został art. 1035 k.c. a w zakresie kosztów postępowania 520 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego postanowienia w zakresie punktów od I do VI wnieśli B. M. (1) i S. P. a w zakresie punktów I, II, V i VI J. P. (1).

Wnioskodawczyni zarzuciła wydanemu postanowieniu niezgodność ustaleń faktycznych sądu z materiałem dowodowym w sprawie, poprzez ustalenie, że:

- działka o numerze (...) i powierzchni 0,41 jest działką zabudowaną, mimo, że z wypisu z rejestru gruntów i mapy wynika, że jest to działka rolna, zaś faktycznie na działce tej stoi tylko budynek gospodarczy - letnia kuchnia,

- działka o numerze (...) o powierzchni 1,80 ha jest działką niezabudowaną, mimo, że z wypisu z rejestru gruntów i opinii biegłej wynika, że działka ta jest działką rolną z siedliskiem,

- B. M. (1) na wyłączną własność przyznać zabudowaną nieruchomość o powierzchni 0,41 ha składającą się z działki gruntu o (...),

- J. P. (1) nieruchomość o powierzchni 1,80 ha składającą się z działki gruntu o nr (...),

- wnioskodawczyni wnosiła o przyznanie jej zabudowanej nieruchomości o nr ewidencyjnym (...), pomimo, że wnioskodawczyni nigdy nie zajmowała takiego stanowiska,

- w dziale II księgi wieczystej, jako współwłaściciele wpisani są B. M. (1) w 2/3 części oraz J. P. (2) w 1/3 części, mimo, że wpis dotyczy J. P. (1),

- spadek po S. P. nabyli S. P., B. M. (1) i J. P. (1) po 1/3 części każde z nich, pomimo, że spadek nabył w 1/3 części nie J. P. (2) a J. P. (1),

- B. M. (2) mieszkała z rodzicami, a winno być B. M. (1),

- zabudowaną nieruchomość o powierzchni o,41 ha, nr działki (...)/ chociaż jest niezabudowana przyznać B. M. (1), mimo, że z treści uzasadnienia wynika, że działkę zabudowaną a więc zgodnie z dokumentacją geodezyjną, działkę nr (...) Sąd przyznaje wnioskodawczyni.

Skarżąca wnosiła o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu kosztów postępowania odwoławczego.

Natomiast S. P. zarzucił:

l) sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału, przez przyznanie córce działki nr (...), która jest działką rolną zbudowaną wyłącznie letnią kuchnią, a synowi działki nr (...) składającej się jak sąd pisze z działki gruntu, a działka ta jest zabudowana domem mieszkalnym, budynkiem gospodarczym z przybudówką jest studnia, działka jest ogrodzona, bowiem jest to siedlisko, wbrew zasadom współżycia społecznego, które nakazywały wręcz, aby działkę nr (...) przyznać córce B. M. (1), zaś synowi działkę nr (...), co zresztą sąd przyznaje w uzasadnieniu, lecz w postanowieniu pomylił numery działek,

2) przez ustanowienie na moją rzecz służebności osobistej polegającej na prawie dożywotniego i bezpłatnego korzystania z kuchni, pokoju i korytarza w budynku mieszkalnym znajdującym się na działce o numerze (...), mimo, że na tej działce nie ma budynku mieszkalnego.

Skarżący wnosił o jego zmianę i przyznanie B. M. (1) zabudowanej działki nr (...), a J. P. (1) działki nr (...), oraz ustanowienie dla niego służebności osobistej w budynku mieszkalnym, znajdującym się na tej działce (...) oraz zasądzenie kosztów postępowania odwoławczego według norm przepisanych.

J. P. (1) w apelacji zarzucił:

1) obrazę przepisu art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegającą na dokonaniu oceny dowodów w zakresie ustaleń Uczestników niniejszego postępowania, co do istoty umowy z dnia 14 maja 1978 r. bez uwzględnienia całości zgromadzonego materiału dowodowego w postaci zeznań uczestnika J. P. (1), zeznań J. J. (3), postawy Wnioskodawczyni w toku całego postępowania, w szczególności pierwotnego negowania faktu zawarcia powyższej umowy, oraz postawy uczestnika S. P., w szczególności faktu jego długoletniego konfliktu z uczestnikiem J. P. (1), jego stanowczych twierdzeń, iż porozumienie, co do spłat między synem i córką było ustne; nie wie, jakie były ustalenia, co do pieniędzy, które syn dał córce na spłaty oraz że uczestnik J. P. (1) nie uzyskał uprawnień rolniczych, co było przyczyną nieprzepisania na niego gospodarstwa, mimo że z przedstawionych przez J. P. (1) dokumentów wynika jednoznacznie, że uzyskał on takie uprawnienia, a porozumienie między nim i Wnioskodawczynią było pisemne, co w konsekwencji podrywa wiarygodność zeznań tychże Uczestników,

2) obrazę przepisu art. 65 § 1 i 2 k.c. mającą wpływ na jego treść, z polegającą na przyjęciu, że brak jest podstaw do uznania, że umowa z dnia 14 maja 1978 r. dotyczyła spłaty przyszłego udziału spadkowego B. M. (1) w całej nieruchomości składającej się obecnie z działek oznaczonych numerami (...) wchodzącej w skład spadku po S. P., w sytuacji, gdy świadczą o tym zeznania J. P. (1) i jego późniejsze zachowanie, część zeznań S. P. oraz zeznania świadka J. J. (3),

3) obrazę art. 296 k.c. mającą wpływ na jego treść, a polegającą na ustanowieniu na rzecz S. P. służebności osobistej polegającej na prawie dożywotniego i bezpłatnego korzystania z kuchni, pokoju i korytarza położonych po prawej stronie od wejścia do budynku mieszkalnego znajdującego się na działce gruntu o numerze ewidencyjnym (...) w sytuacji, gdy na działce tej nie znajduje się budynek mieszkalny obejmujący takie pomieszczenia.

Skarżący wnosił o zmianę postanowienia:

1) przyznanie J. P. (1) na własność nieruchomości położonej w miejscowości K., gmina G. o powierzchni 2,21 ha, składającej się z działek gruntu o numerach ewidencyjnych (...) dla której Sąd Rejonowy w Kozienicach, XII Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w Z. prowadzi księgę wieczystą nr KW (...) bez spłat na rzecz Wnioskodawczyni i S. P.,

2) ustanowienie na rzecz S. P. służebności osobistej polegającej na prawie dożywotniego i bezpłatnego korzystania z kuchni, pokoju i korytarza położonych po prawej stronie od wejścia do budynku mieszkalnego znajdującego się na działce gruntu o numerze ewidencyjnym (...),

3) zasądzenie od Wnioskodawczyni na rzecz J. P. (1) zwrotu kosztów zastępstwa adwokackiego za obie instancje,

4) obciążenie wnioskodawczyni kosztami postępowania za obie instancje.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacje wszystkich uczestników okazały się zasadne, chociaż nie wszystkie podnoszone w nich zarzuty należy podzielić.

Wskazać i przypomnieć należy, że postępowanie o dział spadku tak jak i postępowanie o zniesienie współwłasności powinno przebiegać według identycznych reguł, o czym stanowią przepisy art. 210-212 k.c. w zw. z art. 1035 k.c., oraz art. 618-625 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. z odmiennościami wynikającymi dla postępowania działowego, jeśli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne. Jeśli przedmiotem działu spadku jest gospodarstwo rolne to sąd obowiązany jest uwzględnić odrębności, jakie przepisy kodeksu cywilnego przewidują dla tego rodzaju sytuacji. W przepisie art. 55 3 k.c. ustawodawca przewidział, że za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Wymienione w przytoczonym przepisie przedmioty wraz z prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, są gospodarstwem rolnym nie tylko, gdy w dacie otwarcia spadku stanowią zorganizowaną całość gospodarczą, ale również wówczas, gdy potencjalnie mogą ją stanowić. W postępowaniu o dział spadku (zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego) obejmującego gospodarstwo rolne – w odróżnieniu od innych postępowań działowych – sąd ma obowiązek we własnym zakresie ustalić jego skład i wartość, w szczególności obszar rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność spadkobierców i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 k.c.( art. 619 § 1 i 2 w zw. z art. 688 i 684 k.p.c.).

Wszystkie apelacje artykułują przede wszystkim zaistnienie sprzeczności istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego. Uwypuklają wystąpienie błędu pomiędzy wydanym postanowieniem a jego uzasadnieniem (tak apelacje S. P. i B. M. (1)) jak też naruszenia – apelacja J. P. (1) - art. 296 k.c. w pkt. III postanowienia przez określenie prawa służebności osobistej dla uczestnika S. P. w budynku mieszkalnym, który nie jest usytuowany na działce (...). Nie można odmówić racji apelującym, co do zaistnienia tego rodzaju błędu, pomyłki i sprzeczności postanowienia Sądu Rejonowego z pisemnym uzasadnieniem postanowienia, co stanowi o zasadności tych zarzutów. Wnioskodawczyni B. M. (1) według postanowienia została przyznana na wyłączną własność zabudowana nieruchomość o powierzchni 0,41 ha, natomiast uczestnikowi J. P. (1) prawo własności nieruchomości o powierzchni 1,80 ha.

Stoi to w sprzeczności z dokumentami na podstawie, których orzekał Sąd Rejonowy. Z odpisu zwykłego księgi wieczystej (...) k.3-6, które zostało złożone wraz z wnioskiem wynika, że działka ewidencyjna (...) jest gruntem rolnym zabudowanym, natomiast działka ewidencyjna (...) to grunt rolny por. k. 3 dział I-O oznaczenie nieruchomości. Z opinii biegłego z zakresu rolnictwa, która stanowi dowód w sprawie, k. 80-83 i dołączonego do niej wypisu z rejestru gruntów z 15 czerwca 2012 r. oraz k. 84 kserokopii mapy z tej samej daty k. 85, także wynika, że działka (...) jest działką zabudowaną, chociaż i na działce (...) zaznaczony jest obrys budynku. Potwierdzają taki stan infrastruktury siedliskowej uczestnicy postępowania w złożonych apelacjach. Dlatego uznać należy za zasadne zarzuty apelacji wnioskodawczyni i uczestnika S. P. sprzeczności ustaleń faktycznych sądu z zebranym materiałem dowodowym w zakresie stanu nieruchomości podlegającej działowi w szczególności usytuowaniem na działkach wchodzących w jej skład budynków i innej infrastruktury siedliska. Także za uzasadniony należało uznać zarzut uczestnika J. P. (1) z pkt III zarzutów apelacji, obrazy art. 296 k.c., w którym zakwestionował fakt, iż na działce (...) jest postawiony budynek mieszkalny, w którym uczestnikowi S. P. została przyznana służebność osobista.

Jednak nie tylko z tej przyczyny apelacje uczestników są zasadne. Sąd zaskarżonym postanowieniem dokonał podziału przedmiotowego gospodarstwa rolnego. Uznał, że podział w naturze nie jest sprzeczny z gospodarczym przeznaczeniem rzeczy. Za bezsporne przyjąć należy, że działki wchodzące w skład nieruchomości spadkowej graniczą ze sobą. Wynika to z kopii mapy dołączonej do opinii biegłego z zakresu rolnictwa. Także akt i dokumentów księgi wieczystej (...) gdzie znajduje się mapa sytuacyjna w skali 1:2000. Z map tych wynika nie tylko, że działki (...) graniczą ze sobą, ale także, iż na nieruchomości usytuowane są budynki wchodzące w skład siedliska spadkowego gospodarstwa rolnego. Ustalenia biegłego z zakresu rolnictwa o zaprzestaniu wykorzystywania nieruchomości do produkcji rolnej nie było kwestionowane. Jednocześnie z opinii tej wynika, że siedlisko gospodarstwa jest usytuowane na obu działkach – dokumentacja fotograficzna k. 86. Decyzję Sądu o podziale w świetle dotychczas zebranego materiału dowodowego uznać należy, co najmniej za przedwczesną. W pisemnych motywach wydanego postanowienia Sąd Rejonowy nie odniósł się do przesłanek, jakie muszą spełniać uczestnicy postępowania a także nieruchomość będąca gospodarstwem rolnym, aby można było dokonać jej podziału w naturze. Brak jest w zebranym, obszernym materiale dowodowym, jakichkolwiek ustaleń w zakresie stanu technicznego budynków gospodarczych ich obecnego przeznaczenia i możliwości wykorzystania, czy też oceny czy mogłyby one poza budynkiem mieszkalnym służyć spadkodawcom, jako zaplecze gospodarcze przyznanych im na wyłączną własność części nieruchomości. Nadto czy uczestnicy posiadają własne gospodarstwa rolne. Przypomnieć należy, że Sąd Najwyższy w postanowieniu z 26 maja 1997 r. w sprawie II CKN 186/97 LEX 50611 wskazał, że „przesądzenie w przedmiocie podziału w naturze gospodarstwa rolnego, na podstawie kryterium społeczno-gospodarczego przeznaczenia rzeczy (art. 211 k.c.), wymaga w szczególności ustalenia, zarówno w odniesieniu do nowo utworzonego jak i mającego ulec podziałowi gospodarstwa rolnego następujących danych: powierzchni i konfiguracji tych gospodarstw, rodzaju użytków, klasy gruntów, kierunków produkcji ukształtowanych w danym rejonie, zamierzonej struktury upraw, obsady inwentarza oraz zasobów środków trwałych i siły roboczej w tych gospodarstwach a także zamierzonych inwestycji”. Przenosząc niezbędność tego rodzaju ustaleń przy podejmowaniu decyzji o podziale na grunt sprawy niniejszej stwierdzić należy, że Sąd Rejonowy nie ustalił, a było to jego obowiązkiem, czy uczestnicy, którym przyznał prawo wyłącznej własności działek wchodzących w skład spadkowego gospodarstwa posiadają własne ( lub ich małżonkowie) gospodarstwa rolne i innych danych odnoszących się do tej okoliczności. Bezspornym było, że wnioskodawczyni i uczestnik J. P. (1) nie zamieszkują w spadkowym gospodarstwie. Dlatego także odległość ich obecnego miejsca zamieszkania od położonego w K. gospodarstwa powinna zostać ustalona. Podział gospodarstwa rolnego nie może zostać przeprowadzony bez uwzględnienia zasad prawidłowej gospodarki rolnej. Jeśli podział miałby doprowadzić do całkowitej likwidacji działalności produkcyjnej gospodarstwa to byłby on sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 15 grudnia 1969 r., w sprawie III CZP 12/69 OSNCP 1970/3/39. Mając na względzie treść opinii biegłego z zakresu rolnictwa, iż „obecny stan gospodarstwa oznacza zaprzestanie działalności na gruncie rolnym” k. 85, należało rozważyć zasadność podziału gospodarstwa, gdyż podział stan nieprodukcyjności gospodarstwa pogłębi. Jedynie w sytuacji, gdy podzielone gospodarstwo powiększałoby gospodarstwa uczestników można byłoby uznać, że podział w naturze jest decyzją racjonalną. Jednak do tego rodzaju oceny istotnym i niezbędnym było ustalenie czy któryś ze współwłaścicieli uczestników, dysponuje własnym gospodarstwem rolnym i odpowiednimi środkami materialnymi z możliwością ich zainwestowania w przyznane im nieruchomości w wyniku podziału. Nadto czy są wstanie uczynić je warsztatem pracy a mając kwalifikacje rolnicze lub następcę rolnika, podjąć działalność wytwórczą w zakresie produkcji roślinnej zwierzęcej, ogrodniczej itp. por. postanowienie Sądu Najwyższego z 7 marca 2008 r., w sprawie III CSK 328/07 teza 1 LEX 366585. Jeśli natomiast ustalenia te wskazywałby na brak tego rodzaju warunków u uczestników postępowania to nie wykluczając możliwości podziału spadkowego gospodarstwa rolnego potrzebnym jest rozważenie sposobu działu w odniesieniu do wniosków uczestników w tym zakresie i innych aspektów warunkujących tego rodzaju decyzję. Przepisy kodeksu cywilnego dopuszczają żądanie zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej art. 211 k.c., który to podział doznaje ograniczeń wynikających z art. 213 k.c.

Sąd Rejonowy przed wyborem sposobu działu spadku uzupełni materiał dowodowy. Niezbędnym staje się rozważenie dokonania oględzin, dowodu tego Sąd Rejonowy dotychczas nie przeprowadził. Dowód ten wobec zarzutów apelacji w zakresie usytuowania i rozmieszczenia budynków siedliska gospodarstwa jest koniecznym. Ustalenie to pozwoli na określenie, na której z działek usytuowany jest dom mieszkalny. Dowód ten nie tylko pozwoli ustalić przebieg i zasięg granic siedliska spadkowego gospodarstwa rolnego, ale też obecnego stanu technicznego budynków i możliwości ich przyszłego wykorzystania gospodarczego. Z punktu widzenia przyszłej decyzji o sposobie podziału niezbędnym jest ustalenie jak kształtuje się dostęp działek (...) do drogi publicznej z uwagi na umiejscowienie siedliska gospodarstwa. Z uwagi na kształt i powierzchnię działki (...), co wynika z wypisu z rejestru gruntów i kopii mapy k. 84, 85, koniecznym jest ustalenie czy działka ta ma bezpośredni dostęp do drogi publicznej, i może samodzielnie być wykorzystana do prowadzenia produkcji rolnej. Dotychczasowe i niekwestionowane ustalenia wskazują, że obecnie produkcja rolna w gospodarstwie spadkowym nie jest prowadzona. Ewentualne jej wznowienie niewątpliwie wymagałoby nie tylko posiadania odpowiednich umiejętności, ale przede wszystkim poniesienia nakładów finansowych przez uczestników. Kwestia ta także powinna być objęta przyszłym postępowaniem dowodowym Sądu. Bezspornym jest fakt zamieszkiwania w domu mieszkalnym spadkowego gospodarstwa uczestnika S. P.. Wybór sposobu działu powinien uwzględniać służące mu prawo do zamieszkiwania w budynku mieszkalnym. Uczestnik S. P. pozostaje, co wynika z dotychczasowych ustaleń, w dobrych kontaktach z wnioskodawczynią natomiast tego rodzaju kontaktów nie utrzymuje z uczestnikiem J. P. (1). Okoliczność ta powinna być również podana ocenie Sądu Rejonowego zwłaszcza, że uczestnicy prawa tego nie kwestionowali. Błędnie określił Sąd Rejonowy w postanowieniu zakres tego prawa, przyjmując, że budynek mieszkalny posadowiony jest na działce (...). Kwestia ta wymaga ostatecznego ustalenia i wyjaśnienia. Pomocnym do tego powinien być dowód z wizji lokalnej obejmującej nieruchomość spadkową. Dla wyboru sposobu dokonania działu koniecznym jest ustalenie czy i jakie nieruchomości rolne pozostają w posiadaniu uczestników postępowania i ich małżonków, gdzie są położone i jak są wykorzystywane.

Wskazane uchybienia i braki powyższych ustaleń są istotnym mankamentem postępowania Sądu Rejonowego. Wydane postanowienie narusza przepis art. 211 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. i skutkuje nie rozpoznaniem istoty sprawy w zakresie dopuszczalności podziału spadkowego gospodarstwa rolnego w kontekście czy podział ten nie jest sprzeczny z społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy.

Zdaniem Sądu Okręgowego w postępowaniu o dział spadku, gdy jego przedmiotem jest gospodarstwo rolne, w którym zaprzestano działalności na gruncie rolnym przesądzenie w przedmiocie jego podziału w naturze, na podstawie kryterium społeczno-gospodarczego przeznaczenia rzeczy (art. 211 k.c.) wymaga ustalenia przez sąd pierwszej instancji zarówno w odniesieniu do nowo utworzonego jak i mającego ulec podziałowi gospodarstwa rolnego następujących danych: powierzchni i konfiguracji tych gospodarstw, dostępu do dróg publicznych działek gruntu wchodzących w skład gospodarstwa rolnego mającego ulec podziałowi, rodzaju użytków, klasy gruntów, kierunków produkcji ukształtowanych w danym rejonie, zamierzonej struktury upraw, obsady inwentarza oraz zasobów środków trwałych i siły roboczej w tych gospodarstwach a także zamierzonych inwestycji. Brak tego rodzaju ustaleń stanowi naruszenie art. 211 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. skutkujące uchyleniem wydanego postanowienia wobec nie rozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 386 § 4 k.p.c.

Przechodząc do zarzutu apelacji uczestnika J. P. (1) obrazy przepisu art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegającej na dokonaniu oceny dowodów w zakresie ustaleń uczestników niniejszego postępowania, bez uwzględnienia całości zgromadzonego materiału dowodowego, co do istoty umowy z dnia 14 maja 1978 r.

Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Przywołany przez uczestnika w apelacji przepis uprawnia sąd do swobodnej oceny dowodów. Nie oznacza on możliwości dokonywania oceny w sposób dowolny, naruszający podstawowe zasady logiki i doświadczenia życiowego pomijający dowody zgromadzone w danym postępowaniu. Jednakże skuteczne podniesienie tego zarzutu wymaga wykazania, że określone fakty ustalone przez sąd nie wynikają z dowodów, na które sąd się powołuje bądź, że pozostają one w sprzeczności z dowodami, które sąd z naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c. uznał za niewiarygodne, bądź, że oparł się na dowodach, które ocenił wadliwie za wiarygodne jak też przeprowadzonych w sposób nieprawidłowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2002 r., w sprawie I CKN 132/01, LEX 53144). W ocenie Sądu Okręgowego dokonana przez Sąd Rejonowy wykładnia treści umowy z 14 maja 1978 roku jest prawidłowa. Umowa ta była umową pomiędzy uczestnikiem J. P. (1) i jego żoną M. P. a J. i B. małżonkami M.. Już ta okoliczność wobec faktu, że sprawa niniejsza dotyczy działu spadku po żonie i matce uczestników S. P. nie mogła być inaczej niż przyjął Sąd Rejonowy zinterpretowana. Umowa, porozumienie trójstronne, gdyż podpisy pod umową złożyli także S. i S. małżonkowie P. nie mogło rodzić skutków w postaci zaliczenia wypłaconej na jej podstawie kwoty 70.000 złotych na rzecz wnioskodawczyni w ramach rozliczeń wynikających z postępowania o dział spadku w sprawie niniejszej. Dla prawidłowego rozumienia treści umowy nie mają znaczenia, jak twierdzi uczestnik w apelacji, zeznania wnioskodawczyni przede wszystkim fakt zaprzeczenia jej istnienia, czy już niezwiązany z umową fakt dokonywania nakładów na nieruchomość przez uczestnika. Także zeznania uczestnika S. P. odnoszące się do kwestii finansowych wynikających z umowy pomiędzy uczestnikiem i wnioskodawczynią nie mają znaczenia dla oceny czy umowa ta ma wpływ na ewentualne rozliczenia finansowe uczestników będące konsekwencją działu spadku po S. P.. Fakt zawarcia umowy został prawidłowo ustalony. Jednoznacznie stwierdzić należy, ze umowa ta nie mogła z uwagi na rygor wynikający z art. 158 k.c. rodzić skutków prawnych. Nadto, co podnosi Sąd Rejonowy była swoistym porozumieniem trójstronnym, i nie była umową o dział spadku gdyż podpisały je osoby żyjące i dotyczyła posiadanych przez nich praw a nie praw nabytych z tytułu dziedziczenia. Wbrew twierdzeniom uczestnika wykładania tej umowy zgodna jest z regułami art. 65 § 1 i 2 k.c. Uzasadnione są argumenty apelującego uczestnika, iż przepis art. 65 k.c. określa bardzo ogólnie sposoby wykładni przez podanie tylko zasadniczych dyrektyw. Jednak dokonywanie wykładni tekstu umowy dla ustalenia rzeczywistej treści umowy ma miejsce wtedy, gdy treść umowy budzi wątpliwości. Sąd Rejonowy dokonał wykładni umowy w kontekście jej wpływu na rozliczenia uczestników, jakie wynikałaby z postanowienia działowego przyjmując, że takowego wpływu umowa ta nie może mieć i nie może być uwzględniania w toczącym się postępowaniu. Podnoszony w apelacji brak uwzględnienia przy wykładni umowy takich aspektów jak uzyskanie uprawnień rolniczych przez uczestnika po zawarciu umowy, dokonywane nakłady na nieruchomość, sposób zachowania uczestnika względem działek będących przedmiotem postępowania spadkowego, okoliczność darowizny udziału spadkowego przez S. P. wnioskodawczyni są w ocenie Sądu Okręgowego bez znaczenia dla oceny czy postanowienia umowy miały wpływ na rozliczenia uczestników, jakie wynikałyby z dokonanego działu spadku. Za prawidłową uznać należy wykładnię umowy z 14 maja 1978 r. dokonaną przez Sąd Rejonowy, że nie może być ona uwzględniona w toku niniejszego podstępowania. Zarzut obrazy art. 65 k.c. jest wobec tego bezzasadny.

Sąd Rejonowy po uzupełnieniu postępowania dowodowego jak zostało to wskazane wyżej dokonując ponownie działu spadku będzie miał na uwadze, że podział w naturze przez wydzielenie współwłaścicielom odpowiednich części, jest sposobem zniesienia współwłasności traktowanym przez ustawodawcę w sposób priorytetowy. Priorytet ten nie jest jednak bezwzględną i bezwarunkową koniecznością. Nie oznacza, że powinien być stosowany w sposób mechaniczny. Pożądaną tu elastyczność orzekania umożliwia zastrzeżenie zawarte w końcowej części art. 211 k.c., które pozwala odstąpić od podziału fizycznego, jeżeli byłby on sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.

Nie budzą zastrzeżeń Sądu Okręgowego pozostałe ustalenia Sądu Rejonowego dotyczące nakładów i wyliczenia ich wysokości, jakie uczestnik J. P. (1) poniósł na budynek mieszkalny.

Wnioskodawczyni podniosła w apelacji zaistnienie błędnego w zakresie zapisu nazwiska innej osoby uczestnika tj. J. P. (2). Zwrócić należy uwagę Sądowi Rejonowemu, że w sposób niedostateczny została dokonana lub nie została przez Sąd dokonana korekta pisemnego uzasadnienia postanowienia por. k. 209 akt. Powyższą uwagę będzie miał na względzie Sąd ponownie rozpoznając wniosek o dział spadku.

Reasumując na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. Sąd Okręgowy orzekł jak w postanowieniu, o kosztach postępowania orzeczono mając na względzie przepis art. 108 § 2 k.p.c.

/SSO E. M./ /SSO G. W./ /SSO J. K./

Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13