Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt VIII GC 500/16

Uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego z 30 czerwca 2022 roku

1.  Stanowiska procesowe stron

Powódka (...) spółka akcyjna w S. wniosła o zasądzenie solidarnie od pozwanych K. W. i M. W. 418.640,43 zł z odsetkami ustawowymi. Twierdziła, że strony łączyła umowa o opracowanie dokumentacji projektowej urządzenia przeznaczonego do załadunku statków zbożem, która została niewykonana albo nienależycie wykonana. Urządzenie zostało wybudowane i zmontowane, jednak nie funkcjonuje. Powódka, odwołując się do odpowiedzialności kontraktowej pozwanych, twierdziła, że poniosła szkodę w postaci wydatków na wykonanie urządzenia, w tym wynagrodzenia pozwanych (292.063,39 zł) i w postaci kosztów jego naprawy (14.010,04 zł). Powódka domagała się również zapłaty 112.567 zł z tytułu kar umownych za zwłokę w wykonaniu umowy i w usunięciu wad projektu.

Pozwani domagali się oddalenia powództwa twierdząc, że projekt został wykonany niewadliwie. Ewentualne nieprawidłowości w działaniu urządzenia mogą wynikać z innych przyczyn, w tym z wadliwego montażu albo nieprawidłowości w jego uruchomieniu.

1.  Podstawa faktyczna wyroku

1.1.  28 listopada 2013 roku pozwani, w ramach działalności gospodarczej prowadzonej w formie spółki cywilnej pod firma (...) W., M. W., złożyli powodowi ofertę na wykonanie dokumentacji projektowej urządzenia przeładunkowego, mającego służyć do załadunku statków zbożem, które miało być zlokalizowane przy Nabrzeżu (...) w (...). Urządzenie składało się z wieży stalowej o wysokości 20 m (konstrukcyjnej, inaczej wsporczej) wraz z fundamentami, urządzenia przeładunkowego (ramię służące do zasypywania statku zbożem z mechanizmami poruszającymi, które miało być zamontowane na wieży), oświetlenia i sterowania. Do oferty dołączono rysunek techniczny ramienia zasypowego z mechanizmami sporządzony przez mechanika, M. F., podwykonawcę pozwanych. W negocjacjach z powódką, prowadzących do zawarcia umowy o wykonanie prac projektowych, uczestniczył M. F.. Załącznik nr 3 do oferty stanowił dokument zatytułowany „Wstępna kalkulacja kosztów wykonania urządzenia załadunkowego (...)”, w którym wskazano masę konstrukcji urządzenia załadunkowego (ramienia zasypowego) na 3.000 kg oraz masę wieży konstrukcyjnej na 3.600 kg. 3 grudnia 2013 roku powodowie złożyli kolejną ofertę wskazując, po negocjacjach, wynagrodzenie na 45.500 zł netto.

1.2.  10 lutego 2014 r. strony zawarły umowę nr (...), w ramach której powódka zleciła pozwanym wykonanie budowlanej dokumentacji projektowej „dla inwestycji polegającej na budowie urządzenia załadunkowego statków, w skład którego wejdzie: wieża stalowa czworościenna o wysokości 20 m wraz z fundamentami, urządzenie załadunkowe (ramię zsypowe wraz z mechanizmem poruszającym i podnośnikiem-kompletne), oświetlenie wieży, zasilanie ramienia i sterowanie ramieniem”. Lokalizację wieży przewidziano w miejscu już istniejącej, niższej wieży, na Nabrzeżu (...), przy E. Basenowym w (...) (§ 1 ust. 1).

W § 1 ust. 2 wskazano, że zakres prac zostanie wykonany w następującym stopniu szczegółowości:

1) Architektura-Projekt budowlany: projekt zagospodarowania terenu i plansza koordynacyjna;

2) (...)projekt budowlany i wykonawczy (warsztatowy): fundament wieży i wieża stalowa;

3) Urządzenia załadunkowe statków - Projekt techniczny i warsztatowy: urządzenie załadunkowe oraz ramię przeładunkowe, sterowanie i blokady ruchu oraz mechanizmy poruszające, podnośnik;

4) Sieci energetyczne - Projekt budowlany: zasilanie podnośnika i ramienia, zasilanie oświetlenia wieży i oświetlenie wieży;

5) Projekt rozbiórki istniejącej niższej wieży - Projekt budowlany.

Zakresem umowy objęto także wystąpienie o wydanie decyzji o pozwoleniu na budowę oraz wykonanie przedmiarów i kosztorysów dla branży zasilania, konstrukcja i mechaniki. Przedmiot umowy miał być wykonany na podstawie zatwierdzonych przez zamawiającego koncepcji. Wynagrodzenie ustalono ryczałtowo na kwotę 45.500 netto (§ 3 pkt 1). Zgodnie z § 4. ust. 4 umowy, projekty stanowiące przedmiot umowy pozwani mieli przekazać w postaci drukowanej w 4 egzemplarzach. Dokumentem potwierdzającym przejęcie przez zamawiającego wykonanej dokumentacji projektowej jest protokół zdawczo-odbiorczy podpisany przez obie strony, który stanowi podstawę do wystawienia faktury za wykonany przedmiot umowy (§ 4 pkt 6). W § 5 pkt 4 strony przewidziały, że projektant zapłaci zamawiającemu kary umowne w przypadku zwłoki w wykonaniu przedmiotu umowy w wysokości 0,2% wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki a także w przypadku zwłoki w usunięciu wad projektowych w wysokości 0,2% wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki licząc od dnia wyznaczonego przez zamawiającego na usunięcie wad.

Powódka zapłaciła pozwanym całość wynagrodzenia, stwierdzonego fakturami VAT nr (...) (kwota 60% wynagrodzenia), (...) (30%), (...) (10%) łącznie 55.965 zł. (dowód: umowa nr (...), k. 420-424, faktury VAT k. 201-203).

1.3.  5 marca 2014 r. powódka zawarła z (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w S. umowę nr (...), zlecając wykonanie urządzenia załadunkowego statków (TUZ-3) wg. projektu opracowanego przez spółką (...) S.C. W § 1 pkt 2 umowy wskazano, że w ramach realizacji przedmiotu umowy wykonawca przyjmuje do wykonania, zgodnie z najlepszą wiedzą techniczną i obowiązującymi przepisami, zakres prac: zakup materiałów niezbędnych do wykonania urządzenia z wyjątkiem materiałów i podzespołów (ujętych w załączniku nr 1); prefabrykacja warsztatowa wszystkich układów i systemów przewidzianych do realizacji zgodnie z zatwierdzoną i dostarczoną przez zamawiającego dokumentacją; warsztatowe próby ruchowe bez obciążenia w ograniczonym zakresie, według wcześniej opracowanego przez wykonawcę programu prób oraz sporządzenie na tej podstawie protokołów zdawczych-odbiorczych; zamontowanie całości urządzenia, uruchomienie i próba ruchowa połączona z regulacją parametrów pracy układu (miejsce montażu - (...) przy E. (...)) wraz z odbiorem całkowitym i ze zdaniem układu w działaniu, zamawiającemu. Zryczałtowana „cena netto przedmiotu umowy” została ustalona na 123.000 zł (§ 3). W § 4 pkt 2 umowy wskazano, że każdorazowo do faktury VAT wykonawca jest zobowiązany dołączyć protokół odbioru podpisany przez uprawnionych przedstawicieli obu stron. W § 6 umowy wskazano zaś, że w ramach zawartej umowy uprawnionymi przedstawicielami do uzgodnień techniczno - finansowych są R. K. i D. B. - ze strony zamawiającego oraz M. Kantor i (...) - ze strony wykonawcy. W aneksie nr (...) strony ustaliły, że przedmiot umowy zostanie wykonany i rozliczony wg uzgodnionej ceny kontraktowej, zaś wartość robót przewyższającą założoną w zryczałtowanej cenie wagę konstrukcji tj. 3.600 kg zostanie rozliczona w sposób oznaczony w aneksie. (dowód: umowa nr (...), k. 425-427, aneks nr (...) do umowy, k. 430-431, email, k. 428-429).

1.4.  W kwietniu 2014 r. pozwani przekazali powódce projekt budowlany „wieży podporowej urządzeń przeładunkowych w konstrukcji stalowej”, nr (...). Dokumentację oznaczono jako „opracowanie wielobranżowe”, zawierała projekt budowlany (opis techniczny, (...), część rysunkową), projekt zagospodarowania terenu i projekt architektoniczno-budowlany (dowód: wymieniony projekt, k. 42-70).

1.5.  11 kwietnia 2014 r. powódka złożyła do (...) Urzędu Wojewódzkiego wniosek o pozwolenie na budowę wraz z dokumentacją projektową. (dowód: wymieniony wniosek, k. 292).

1.6.  W czasie oczekiwania na decyzję okazało się, że przy realizacji inwestycji objętej wnioskiem, z przyjętego w projekcie miejsca posadowienia wieży, nie będzie możliwy załadunek statków o ładowności 3.000 ton. W związku z tym powstała konieczność wykonania dodatkowego projektu uwzględniającego przesunięcie miejsca wieży. Pozwani zmienili projekt w sposób umożliwiający załadunek statków o ładowności 3.000 ton, który następnie został złożony do (...) Urzędu Wojewódzkiego. (dowód: zeznania pozwanego, k. 1282, zeznania przedstawiciela powódki, k. 1280, zeznania świadka R. K., k. 444).

1.7.  W dokumencie (...) W. podporowa urządzeń przeładunkowych w konstrukcji stalowej”, stanowiącym część projektu budowlanego, pozwani wskazali, że „szacuje się, iż możliwa maksymalna wielkość ładunku przewożona wyżej wymienionymi statkami (nośność użytkowa) będzie rzędu 3 D.”. (dowód: wymieniony dokument, k. 90).

1.8.  W maju 2014 r. pozwani wykonali projekt zatytułowany „Wieża podporowa urządzeń przeładunkowych w konstrukcji stalowej przy Nabrzeżu (...) - Projekt wykonawczy”, nr (...), określony bliżej jako “branża konstrukcyjna (dowód: zeznania pozwanego, k. 1281 v., projekt wykonawczy, k. 106-129).

1.9.  12 maja 2014 r. powódka wystąpiła do (...) Urzędu Wojewódzkiego z kolejnym wnioskiem o pozwolenie na budowę dotyczącym wieży podporowej i urządzeń przeładunkowych stanowiącym korektę wniosku z 11 kwietnia 2014 r. (dowód: kserokopia wniosku, k. 294).

1.10.  3 czerwca 2014 r. Wojewoda (...) decyzją nr (...) zatwierdził złożony przez powódkę projekt budowlany i udzielił pozwolenia na budowę „wieży podporowej urządzeń przeładunkowych (...)”. (dowód: wymieniona decyzja, k. 193-194).

1.11.  13 czerwca 2014 r., podczas spotkania dyrektora powódki R. K. z pozwanym, sporządzono dokument nazwany protokół przekazania dokumentacji projektowej. Wynika z niego, że „dokumentację projektową zamówioną umową nr (...) przekazano: 5 maja 2014 r. część konstrukcyjno-mechaniczną ramienia zasypowego, 22 maja - część konstrukcyjno-warsztatową wieży podporowej wraz z fundamentami i 13 czerwca - część elektryczna - zasilanie i sterowanie”. Dokument został podpisany w imieniu zamawiającego przez R. K., a w imieniu wykonawcy przez M. W.. Z protokołu wynika, że projekty “części konstrukcyjno-mechanicznej” ramienia zasypowego i „części konstrukcyjno-warsztatowej” wieży podporowej z fundamentami przekazane zostały jednocześnie spółce (...), a „część elektryczna – zasilanie i sterowanie” została przekazana wyłącznie zamawiającemu. (dowód: wymieniony dokument, karta 143).

1.12.  25 czerwca 2014 r. pozwani przekazali spółce (...) w wersji papierowej niepodpisany przez projektantów dokument nazwany projektem wykonawczym, który - według ich intencji - nie był „przeznaczony do produkcji, a wyłącznie do wyceny”. 26 czerwca 2014 r pozwani wysłali mailem spółce (...) plik .dwg oraz zestawienie materiałowe. O przekazaniu wersji papierowej „do wyceny” zawiadomiono również mailem R. K., dyrektora powoda. Dokumentacja ta powstała na prośbę powódki, której prezes zarządu uznał, że uprzedni projekt wykonawczy generuje zbyt dużą masę konstrukcji, więc sugerowano zmiany prowadzące do jej zmniejszenia. Pozwani w niepodpisanym dokumencie wyeliminowali część elementów bezpieczeństwa obsługi urządzenia, nie przewidując rozwiązań substytucyjnych (np.: obsługi z podnośników samochodowych). (dowód: wydruk maila, k. 295, k. 304, zeznania pozwanego, k. 1282, zeznania świadka R. K., k. 444).

1.13.  Konstrukcja wieży została wykonana w oparciu o niepodpisany przez konstruktorów projekt wykonawczy na polecenie powódki. Kierownik budowy stwierdził odstępstwa wykonanej konstrukcji od projektu budowalnego. (dowód: zeznania świadka M. Kantora, k. 453, zeznania świadka A. M., k. 468, zeznania przedstawiciela powódki, k. 1279 v.).

1.14.  Sterowanie urządzeniem zostało wykonane przez przedsiębiorstwo (...) nie na podstawie dokumentacji sporządzonej przez powodów. Dokumentacja ta nie przewidywała ograniczników obrotu ani falowników spowalniających ruch rury zasypowej. (dowód: zeznania świadka R. K., k. 444, 445).

1.15.  Urządzenie zostało wykonane przez spółkę (...) bez prób na terenie warsztatu i zmontowane na nabrzeżu, gdzie wykonano pierwsze uruchomienie. (dowód: zeznania świadka M. Kantora, k. 453).

1.16.  Przez pewien okres czasu urządzenie było wykorzystywane przez powódkę do załadunku statków zbożem. (dowód: opisy do zdjęć wraz z ich wydrukami karty 324-332, zeznania świadka M. F., k. 450).

1.17.  Urządzenie funkcjonowało nieprawidłowo, między innymi z powodu martwego pola uniemożliwiającego właściwy załadunek, przekręcania się rury załadowczej powodującego rozsypywanie się towaru poza statek, utrudnień w skracaniu i wydłużaniu rury, jej zacinaniu się, obracaniu się po zbyt małym promieniu, braku możliwości obsługi krążka liny wyciągarki, zbyt gwałtownego startu i hamowania urządzenia podczas ruchu w obu płaszczyznach. (dowód: zeznania przedstawiciela powódki, k. 1279 v., zeznania świadka R. K., k. 445, zeznania świadka M. F., k. 449, zeznania świadka A. M., k. 469).

1.18.  Kierownik budowy w dzienniku budowy nr (...) 1 lipca 2014 r. zamieścił wpis o rozpoczęciu budowy, 7 lipca poinformował o wylaniu stop fundamentowych, zamieszczając, wyraźnie mniejszym literami, napis „brak projektu”. W protokole z 7 lipca, stanowiącym załącznik do dziennika budowy, stwierdził, że brak jest projektów wykonawczych warsztatowych oraz elektrycznych obiektu, zwrócił się do inwestora z prośbą o dostarczenie kompletu projektów wykonawczych części naziemnej. 22 lipca, według zapisów dziennika budowy, firma (...), za pomocą dwóch dźwigów, rozpoczęła montaż wieży stalowej. W protokole nr (...) z 23 lipca 2014 r., stanowiącym załącznik do dziennika budowy, kierownik budowy poinformował, że po zakończeniu montażu wieży na fundamencie stwierdzono, że konstrukcja różni się kształtem od zatwierdzonego projektu budowlanego. W protokole nr (...) z 19 sierpnia 2014 r., stanowiącym załącznik do dziennika budowy, kierownik budowy stwierdził, że podczas próby rozruchowej urządzenie nie działało prawidłowo, szczegółowo wymieniając wady w jego funkcjonowaniu. Dziennik budowy zakończono wpisem z 31 stycznia 2015 roku, z którego wynika, że wykonawca ponownie naprawił urządzenie oraz że „wzywa się projektantów do ustosunkowania się do zaistniałej sytuacji oraz do uzupełnienia albo dostarczenia dokumentacji projektowej.”. (dowód: dziennik budowy z protokołami stanowiącymi załączniki, k. 168-192).

1.19.  Wydatki powódki na budowę urządzenia, łącznie z wynagrodzeniem pozwanych, to 322.067,79 zł z podatkiem Vat, kwota bez podatku Vat to 262.161,86 zł. Wydatki na naprawę urządzenia to 14.010,04 zł. (dowód: faktury VAT, karty 195-199, 201-238, zeznania przedstawiciela powódki, k. 1281 v.).

1.20.  9 kwietnia 2015 r. powódka wystąpiła do Sądu Rejonowego Szczecin-Centrum w Szczecinie z wnioskiem o zawezwanie pozwanych do próby ugodowej w sprawie o zapłatę kwoty 268.951,63 zł z tytułu odszkodowania za wadliwość dokumentacji projektowej w zakresie wagi konstrukcji stalowej urządzenia załadunkowego, odszkodowania za straty wynikające z wadliwości dokumentacji skutkującej koniecznością wykonania dodatkowych prac, koniecznością napraw urządzenia związanych z awariami oraz odszkodowania z tytułu kar umownych. We wniosku o zawezwanie do próby ugodowej powódka wskazała, między innymi, że 18 grudnia 2014 r. doszło do awarii urządzenia załadunkowego polegającej na oderwaniu się teleskopowej rury załadowczej w miejscu jej zamocowania do kosza urządzenia, o czym zawiadomiono pozwanych. Podała także, że 30 stycznia 2015 r. doszło do drugiej awarii urządzenia załadunkowego polegającej na zerwaniu się części śrub mocujących teleskopową rurę załadunkową, o czym również powiadomiono pozwanych. (dowód: zawezwanie do próby ugodowej, karty 343-349).

1.21.  Pozwani w okresie objętym wykonywanym projektem korzystali z ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej w (...) S.A. oraz w (...) S.A. Powódka wystąpiła do ubezpieczycieli z roszczeniami, po przeprowadzeniu postępowań likwidacyjnych uznano jednak, że nie można zarzucić pozwanym, że sporządzony przez nich projekt jest wadliwy. (dowód: raport ubezpieczeniowy, k. 305-313, opinia techniczna, karty 314-323).

1.22.  Urządzenie przeładunkowe jest maszyną, a pozwani nie stworzyli projektu maszyny. Sporządzona przez nich dokumentacja pozbawiona jest cech konstytutywnych dla tego projektu. Projekt jest poprawny w części dotyczącej wieży wsporczej, jednak nie zmienia to wniosku, że pozwani w ogóle nie stworzyli projektu maszyny. Nie jest możliwa ocena prawidłowości wykonania urządzenia, ponieważ nie istnieje jego projekt. (dowód: pisemna opinia biegłego S. W., karta 867, pisemna opinia pisemna opinia biegłego sądowego P. P., k. 1222-1244, ustna uzupełniająca opinia biegłego sądowego P. P., k. 1269-1272).

1.  Podstawa prawna wyroku i ocena dowodów

1.1.  Terminologia

Przedmiotem procesu jest roszczenie odszkodowawcze z tytułu niewykonania albo nienależytego wykonania umowy zobowiązującej pozwanych do wykonania projektu “Urządzenia załadunkowego statków, w skład którego wejdzie wieża stalowa czworościenna (…), urządzenie załadunkowe (ramię zasypowe wraz z mechanizmami poruszającymi podnośnikiem - kompletne), oświetlenie wieży, zasilanie ramienia i sterowanie ramieniem”. Uzyskanie przez pozwanych efektu w postaci powstania projektu urządzenia decyduje o prawnej kwalifikacji kontraktu jako umowy o dzieło, a twierdzenia faktyczne pozwu determinują podstawę prawną odpowiedzialności za niewykonanie albo nienależyte wykonanie zobowiązania. Dla ujednolicenia nomenklatury w dalszej części uzasadnienia przedmiot projektu będzie nazywany urządzeniem przeładunkowym, co obejmuje wieżę (konstrukcję), elementy mechaniczne, między innymi ramię zasypowe z towarzyszącymi urządzeniami, oraz elementy sterowania, zasilania całego urządzenia i jego oświetlenia. Biegły sądowy P. P. urządzenie nazwał „systemem” (karta 1237), akcentując w ten sposób jego złożenie z kilku ściśle współpracujących elementów. Biegły zakwalifikował jednocześnie system (urządzenie przeładunkowe) jako maszynę, w rozumieniu Dyrektywy 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniającej dyrektywę 95/16/WE (przekształcenie, Dz. U. UE. L. z 2006 r. Nr 157, str. 24 z późn. zm.), implementowanej do polskiego porządku prawnego Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. Nr 199, poz. 1228 z późn. zm., karta 1239).

1.2.  Treść stosunku prawnego łączącego strony

Wynika z treści łączącej strony umowy, zawartej na piśmie 10 lutego 2014 roku, która zobowiązywała pozwanych do wykonania projektu urządzenia przeładunkowego, zawierającego bliżej określone części, odpowiadające, według ich nomenklatury, „branżom” budowlanej, mechanicznej i elektrycznej (§ 1 ust. 2 umowy, k. 39). Projekt powinien obejmować wieżę, będącą konstrukcją (część budowlaną), urządzenie zasypujące zboże (część mechaniczną wraz z urządzeniami napędzającymi, montowane na wieży) oraz zasilanie, oświetlenie i sterowania (część elektryczna § 1 ust. 1 umowy, k. 39).

Twierdzenia odpowiedzi na pozew, że pozwani złożyli ofertę odrębną od oferty M. F. są nieprawdziwe i stanowią jedynie próbą rozdzielenia odpowiedzialności z tytułu wykonania projektu między pozwanych za jedynie część budowlaną (konstrukcja wieży) i M. F. za jedynie część mechaniczną (odpowiedź na pozew str. 7). Sugerowana przez pozwanych „kompilacja ofert”, którą miała przeprowadzić powódka, nie ma znaczenia, jeżeli w rzeczywistości miała miejsce, dlatego że o treści stosunku zobowiązaniowego decyduje treść umowy. Pozwani zobowiązali się do wykonania całego projektu, a nie jego części, z wyłączeniem mechanicznej. Niezależnie od powyższego, z zeznań pozwanego oraz M. F. wynika, że ten ostatni był podwykonawcą pozwanych i działał na ich zamówienie. Dokumentację stworzoną przez pozwanych należy traktować jako ich wytwór w całym zakresie.

Nieprawdziwe są również twierdzenia odpowiedzi na pozew, że nie zostało doprecyzowane, że urządzenie ma umożliwić załadunek statku o ładowności 3.000 ton. Fakt ten wynika z dokumentu (...) (k. 90), gdzie wskazano, że szacuje się możliwą maksymalną wielkość ładunku rzędu 3000 D.. Informacja ta nie zostałaby podana, jeżeli projektowane urządzenie nie byłoby przeznaczone do załadunku tego typu statków. Zamiarem powódki, przekazanym stronie pozwanej, była rozszerzenie działalności przez załadunek statków o ładowności 3.000 ton (zeznania R. K., karta 441). Ponadto fakt ten stał się już w toku postępowania między stronami bezsporny. Bez znaczenia pozostaje więc powoływanie się przez pozwanych na fakt, że 17 kwietnia 2014 r. Urząd Morski w S. w wykazie bezpiecznych zanurzeń statków dla (...) i rejonu zalewu potwierdził, że przy Nabrzeżu (...) mogą być prowadzone prace przeładunkowe dla statków do 1.500 D. i długości maks. 75 m (k. 288-289).

Zgodnym zamiarem stron i celem umowy było stworzenie projektu urządzenia przeładunkowego (art. 65 par. 2 k.c.). Umowa między stronami nie zawiera żadnych danych pozwalających bliżej określić funkcjonalność urządzenia za wyjątkiem, że powinno umożliwić załadunek zbożem statków pojemności do 3.000 ton. Według opinii biegłego P. P., brakuje opisu sposobu działania, technologii transportu materiału, idei sterowania (na przykład sekwencji działania, cyklogramu w pracy, wydajności, czasów ustawczych). Brak bliższych danych co do funkcjonalności pozwala jedynie na ocenę, czy zmontowane urządzenie działa umożliwiając załadunek zbożem statków pojemności do 3.000 ton.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy (art. 56 k.c.), co oznacza odwołanie się do źródeł prawa powszechnie obowiązującego, opisanych art. 87 Konstytucji RP, więc między innymi rozporządzeniami. Jak wskazano wyżej, projektowane urządzenie przeładunkowe stanowiło maszynę w rozumieniu Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn. Wymagania dla projektu maszyny wynikają z załącznika nr 2 do cytowanego rozporządzenia, o następującej treści:

Dokumentacja techniczna maszyny

1.1. Dokumentacja techniczna powinna wykazać, że maszyna spełnia wymagania, o których mowa w rozporządzeniu. Dokumentacja techniczna powinna obejmować projektowanie, wytwarzanie i działanie maszyny w zakresie koniecznym do tej oceny. Dokumentacja techniczna powinna być przygotowana przynajmniej w jednym z oficjalnych języków Unii Europejskiej, z wyjątkiem instrukcji dla maszyny, do której mają zastosowanie przepisy § 58 rozporządzenia.

1.2. Dokumentacja techniczna obejmuje:

1.2.1. dokumentację konstrukcyjną zawierającą:

1.2.1.1. ogólny opis maszyny;

1.2.1.2. rysunek zestawieniowy maszyny i schematy obwodów sterowania, jak również istotne opisy i objaśnienia niezbędne do zrozumienia działania maszyny;

1.2.1.3. rysunki szczegółowe, wraz z dołączonymi obliczeniami, wynikami badań, certyfikatami itp., niezbędne do sprawdzenia zgodności maszyny z zasadniczymi wymaganiami w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa;

1.2.1.4. dokumentację oceny ryzyka przedstawiającą zastosowaną procedurę zawierającą:

1.2.1.4.1. wykaz zasadniczych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa, które mają zastosowanie do maszyny;

1.2.1.4.2. opis środków wdrożonych w celu wyeliminowania zidentyfikowanych zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka oraz wskazanie ryzyka resztkowego związanego z maszyną, jeżeli ma to zastosowanie;

1.2.1.5. zastosowane normy i inne specyfikacje techniczne, wskazujące zasadnicze wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa objęte tymi normami;

1.2.1.6. wszelkie sprawozdania techniczne podające wyniki badań przeprowadzonych przez producenta albo przez jednostkę wybraną przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela;

1.2.1.7. kopię instrukcji maszyny;

1.2.1.8. deklarację włączenia wmontowanej maszyny nieukończonej i odpowiednią instrukcję montażu takiej maszyny, jeżeli ma to zastosowanie;

1.2.1.9. kopię deklaracji zgodności WE maszyn lub innych wyrobów włączonych do maszyny, jeżeli ma to zastosowanie;

1.2.1.10. kopię deklaracji zgodności WE;

1.2.2. w przypadku produkcji seryjnej, środki wewnątrzzakładowe, jakie zostaną podjęte w celu zapewnienia zgodności maszyny z przepisami rozporządzenia.

1.3. Producent musi przeprowadzić odpowiednie badania i próby części składowych, osprzętu lub gotowych maszyn, aby ustalić, czy ich projekt lub wykonanie pozwalają na bezpieczny montaż i oddanie maszyny do użytku. Odpowiednie sprawozdania i wyniki podlegają włączeniu do dokumentacji technicznej.

1.4. Dokumentacja techniczna powinna być udostępniana do wglądu właściwym organom krajowym przez okres przynajmniej 10 lat od daty produkcji maszyny lub, w przypadku produkcji seryjnej, od daty wyprodukowania ostatniego egzemplarza.

1.5. Dokumentacja techniczna nie musi znajdować się na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej i nie musi być stale dostępna w formie materialnej. Jednakże, powinno być możliwe jej skompletowanie i udostępnienie w czasie współmiernym do jej złożoności przez osobę wyznaczoną w deklaracji zgodności.

1.6. Dokumentacja techniczna nie musi obejmować szczegółowych rysunków ani innych szczególnych informacji o podzespołach użytych do produkcji maszyny, o ile takie informacje nie są niezbędne przy sprawdzaniu zgodności z zasadniczymi wymaganiami w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa.

1.7. Niedopełnienie obowiązku przedłożenia dokumentacji technicznej w odpowiedzi na prawidłowo uzasadniony wniosek właściwych organów krajowych może stanowić wystarczającą podstawę do zakwestionowania zgodności danej maszyny z zasadniczymi wymaganiami w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa.

Przepisy wskazanego rozporządzenia w zakresie wymogów, które powinien spełniać projekt maszyny, utworzą treść stosunku prawnego łączącego strony. Efektem czynności pozwanych, czyli dziełem do którego stworzenia się zobowiązali, miał być projekt maszyny umożliwiający jej powstanie i spełniający wyżej wymienione wymogi, które stanowią jego elementy konstytutywne. Innymi słowy, niespełnienie wyżej wskazanych wymagań oznacza, że projekt nie istnieje. Projekt budowlany wieży wsporczej jest jednym z elementów składowych projektu maszyny i jego wykonanie nie oznacza, że pozwani częściowo wykonali zobowiązanie, co zostanie niżej wyjaśnione.

3.3.  Ocena dowodów z opinii biegłych sądowych

Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy mają opinie dwóch biegłych sądowych S. W. z zakresu budownictwa i P. P. z zakresu mechaniki.

Opinia pierwszego z biegłych jest wiarygodna w zakresie odpowiadającym specjalizacji biegłego, która pozwoliła na ocenę prawidłowości projektu budowlanego obejmującego konstrukcję wieży wsporczej, jako jednego z elementów urządzenia przeładunkowego. Wszystkie wnioski opinii sporządzonych przez tego biegłego, odnoszące się do części mechanicznej albo automatyki urządzenia, nie są wiarygodne. Biegły wypowiedzi formułował poza zakresem swojej specjalności. Błędnie przyjął, że pozwani sporządzili projekt maszyny, w tym w części mechanicznej i dalej bezpodstawnie założył, że urządzenie zostało wykonane zgodnie z tym projektem, odwołując się wyłącznie do kilkukrotnych wizyt M. F. w warsztacie spółki (...), produkującej urządzenie. Opinia tego biegłego w zakresie części mechanicznej i sterowania urządzenia sporządzona została bez odwołania się do źródeł wiedzy technicznej i prawnej. Odnosząc się krytycznie do logiki wywodów biegłego należy zauważyć, że jeśli w sprawie możliwe byłoby ustalenie, że powodowie wykonali projekt, jednak żadna ze stron nie jest w stanie go przedstawić, to nie istnieje wiarygodny dowód pozwalający ustalić, że nieprawidłowe funkcjonowanie urządzenia wynika z wad projektu a nie z wad jego wykonania. Istnienie roszczenia odszkodowawczego z kontraktu wynika z porównaniu treści zobowiązania ze sposobem jego wykonania, ciężar dowodu w zakresie obu wskazanych okoliczności spoczywa na stronie powodowej. Treść zobowiązania kształtuje również projekt, zatem brak dowodu pozwalającego ustalić istnienie projektu, oznacza, że nie ustalono treści zobowiązania. Nie można w takiej sytuacji ustalić, czy wadliwość urządzenia wynika z projektu, czy też sposobu wykonania urządzenia, co powinno skutkować oddaleniem powództwa. Ustalenie, że pozwani w ogóle nie wykonali projektu maszyny, więc dzieła, nie budzi wątpliwości w świetle dowodu z pisemnej i ustnej opinii biegłego sądowego P. P., co zostanie niżej wyjaśnione, i co stanowi przyczynę sprawczą szkody.

Poprawność wniosków biegłego S. W. w zakresie oceny projektu w części mechanicznej oraz częściowo sterowania została zweryfikowana negatywnie opinią biegłego sądowego P. P., specjalisty z zakresu mechaniki (karta 1243 verte). Opinię tego biegłego sąd uznaje za wiarygodną, ponieważ odwołuje się do źródeł wiedzy technicznej i regulacji prawnych dotyczących sposobu wykonania projektu maszyny, cechuje się dogłębną analizą zagadnienia, wnioski opinii są wynikiem logicznego rozumowania.

Jak wskazywano, Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn jest implementacją Dyrektywy 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniającej dyrektywę 95/16/WE (przekształcenie). Zgodnie z § 3 cytowanego rozporządzenia, maszyną jest zespół wyposażony lub który można wyposażyć w mechanizm napędowy inny niż bezpośrednio wykorzystujący siłę mięśni ludzkich lub zwierzęcych, składający się ze sprzężonych części lub elementów, z których przynajmniej jedna jest ruchoma, połączonych w całość mającą konkretne zastosowanie. Według opinii biegłego sądowego P. P. urządzenie przeładunkowe jest maszyną w rozumieniu cytowanego rozporządzenia, wniosek ten nie budzi wątpliwości (k. 1239).

Zasadniczy wniosek opinii, mianowicie że pozwani nie sporządzili w ogóle projektu maszyny, jest nie kontrowersyjny. Znajdująca się w aktach dokumentacja projektowa nie spełnia niemal żadnego z wymogów wymienionych w załączniku nr 2 do cytowanego Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 roku w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn.

Podstawową i krytyczną wadą projektu jest brak jego komplementarności w zakresie wymaganych branż i nieprzeprowadzenie analizy zagrożeń, co dyskwalifikuje projekt jako całość i stanowi wadą uniemożliwiającą jakiekolwiek działania naprawcze istniejącego obiektu w celu przywrócenia go do pracy (pisemna opinia biegłego sądowego P. P., k. 1241).

Wykonanie projektu maszyny powinno być poprzedzone analizą zagrożeń (pisemna opinia biegłego sądowego P. P., k. 1241 v.). Ogólne zasady projektowania, bez rozróżnienia branż, reguluje norma PN-EN ISO 12100:2012 Bezpieczeństwo maszyn - Ogólne zasady projektowania - Ocena ryzyka i zmniejszanie ryzyka. Definiuje podstawowe terminy, określa metodykę oraz zasady oceny i zmniejszania ryzyka, aby ułatwić projektantom zapewnienie bezpieczeństwa na etapie projektowania maszyn. Norma dostarcza podstaw do eliminacji zagrożeń oceny i zmniejszenia ryzyka w odpowiednich fazach cyklu życia maszyny. W normie podano 57 terminów i ich definicji (opinia biegłego P. P., karta 1229). Ocenę i redukcję ryzyka należy przeprowadzać już na etapie projektowania, minimalizując ryzyko związane z danym zagrożeniem już w fazie projektu. Redukcja ryzyka po wyprodukowaniu maszyny jest często niemożliwe lub bardzo kosztowna. Projektant jest zobligowany w pierwszej kolejności zastosować rozwiązania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie. Przyjmując nomenklaturę biegłego P. P. z ustnej uzupełniającej opinii, w odniesieniu do sektora mechanicznego należy określić warunki brzegowe dla układu, czyli obciążenia, względne ruchy, prędkości i przyspieszenia. Analiza dynamiki może być pominięta jedynie wtedy, kiedy układ można uznać za quasistatyczny. Wskazane elementy są uwzględnione w projekcie wieży wsporczej. Projekt maszyny powinien uwzględniać analizę zagrożeń, między innymi rozwiązanie problemu odprowadzenia ładunku elektrostatycznego, który może powstać przez tarcie zboża, także opracowanie procedur dla operatora, więc informowanie o ryzyku resztkowym (ustna uzupełniająca opinia biegłego P. P., karta 1269 v., 1270). W dokumentacji projektowej sporządzonej przez pozwanych wymienione są elementy, które mają pracować, ale nie ma wyjaśnionej korelacji, przykładowo konieczne było kalibrowanie wyciągarki z jej układem zasilania aby określić prędkość i rodzaj startu. Poprawne sporządzenie projektu wymagało ustalenia, jakiej siły wymaga system, aby można było dobrać motoreduktor i silnik. Nie ma żadnych założeń co do wydajności urządzenia. Projekt nie przewiduje sygnalizacji awarii i korelacji tych zdarzeń z reakcją operatora. Powinna być zapewniona sygnalizacja awarii podnośnika kubełkowego albo wciągarki, aby umożliwić reakcję operatora. Korelacja współpracujących elementów powinna być poprzedzona właśnie analizą zagrożeń. Według biegłego P. P. „na szczęście to urządzenie nie zostało uruchomione i nikt nie zginął” co jednoznacznie wskazuje na nieudolność prac projektowych w zakresie maszyny, jako całości (nie w zakresie wieży konstrukcyjnej).

Poziom Nienaruszalności (...) oraz poziom zapewnienia nienaruszalności PL są parametrami określającymi osiągi bezpieczeństwa systemów sterowania związane z bezpieczeństwem maszyn. Poziom SIL wyznacza się dla elektrycznych i elektronicznych układów bezpieczeństwa, poziom PL stosuje się również dla innych technik, także mechanicznych. Z opinii pisemnej biegłego sądowego P. P. wynikają konkretne normy, które powinny być spełnione przy projektowaniu maszyny (karta 235 v. - 236). Dokumentacja projektowa, istniejąca jedynie w zakresie konstrukcji wieży, oczywiście nie odwołuje się do wskazanych norm.

Sterowanie urządzeniem zostało wykonana na podstawie zlecenia powódki, a nie na podstawie dokumentacji przekazanej powódce. Według biegłego P. P., ilość przycisków awaryjnych dla maszyny jest „kpiną”, ponieważ uniemożliwia awaryjne wyłączenie systemu. Przykładowo operator żurawia powinien mieć możliwość bezpiecznego zatrzymania całego urządzenia. Wykonawca, przedsiębiorstwo (...) podłączyła urządzenie i wykonało sterowanie, jednak nie wiadomo na jakiej podstawie je zaprogramowano. Wytyczne powinny obejmować przykładowo sposób rozdzielenia instalacji wysokoprądowej od instalacji sterowania, sposób eliminowania zakłóceń przewodów sterujących, czyli wpływu pola elektromagnetycznego przewodów wysokoprądowych na układ sterowniczy (ustna opinia biegłego sądowego P. P., karta 1271). Dokumentacja sporządzona przez pozwanych nie zawierała tego rodzaju wskazań.

Jak wynika z opinii biegłego S. W., pozwani prawidłowo wykonali projekt budowlany - konstrukcji wieży wsporczej oraz wykonawczy z maja 2014 roku. Nie sporządzono części projektu w zakresie mechanicznym oraz elektrycznym obejmującym zasilanie oświetlenia oraz automatykę. Brak projektu układu mechanicznego i sterowania jest podstawową wadą systemu; zestawienie mechanizmów i urządzeń (pismo pełnomocnika pozwanych, k. 1034) nie zmienia tej konstatacji, ponieważ brak jest odniesienia do weryfikacji ich poprawności użycia albo wbudowania (opinia biegłego P. P. karta 1240), więc brak projektu spełniającego wymienione wyżej wymogi w zakresie części mechanicznej.

Dla oceny wykonania zobowiązania przez pozwanych nie mają znaczenia następujące okoliczności.

a)  Pokwitowanie odbioru dokumentacji przez R. K. 13 czerwca 2014 roku, w którym wskazano, że przekazano część konstrukcyjną (budowlaną), mechaniczną i elektryczną. Z zeznań tego świadka wynika, że nigdy nie otrzymał projektu wykonawczego i że nie zabrał projektu z siedziby firmy (...). Ustalenie, czy powódka otrzymała dokumentację równolegle z wykonawcą, czy przekazano ja tylko wykonawcy, nie ma to znaczenia dla oceny wykonania zobowiązania, dlatego że efekt czynności pozwanych miał polegać na stworzeniu projektu maszyny, czego nie uzyskano. Sporządzona przez nich dokumentacja pozbawiona jest cech konstytutywnych dla tego rodzaju projektu. Bez względu na fakt, jakiej treści dokumentację projektową przekazano R. K. albo bezpośrednio spółce (...), nie stanowią one projektu maszyny, co decyduje o niewykonaniu zobowiązania przez pozwanych.

b)  Wytworzenie przez pozwanych niepodpisanego projektu wykonawczego wieży wsporczej z czerwca 2014 roku. Efektem prac pozwanych miało być wytworzenie projektu maszyny, czego oczywiście nie zmienia wskazana dokumentacja. Należy jednak zaznaczyć, że dokumentacja ta została przekazana wykonawcy urządzenia, spółce (...), o czym zawiadomiono stronę powodową, jednak z informacją, że ma służyć jedynie wycenie konstrukcji. Dokumentacja została stworzona na prośbę powódki o „odchudzenie” konstrukcji, czyli wyeliminowanie części podestów. Strona powodowa poleciła spółce (...) wykonanie wieży na podstawie tej dokumentacji.

c)  Zapłata pozwanym wynagrodzenia za sporządzenie dokumentacji. Zgodnie z § 4 ust. 6 umowy, podstawą do wystawienia faktury przez pozwanych był protokół odbioru. Nie jest prawidłowy wniosek, że skoro powódka zapłaciła wynagrodzenie, to zobowiązanie zostało wykonane. Potwierdza to jedynie wniosek wyżej wskazany, że dokumentacja w zakresie części mechanicznej i elektrycznej o jakieś treści została powódce albo wykonawcy przekazana, jednak całość nie stanowiło projektu maszyny.

d)  Rozpoczęcie prac przez wykonawcę spółkę (...), co oczywiście nie byłoby możliwe gdyby nieistnienie projektu wykonawczego konstrukcji wieży i jakiś rysunków, być może tych, które dołączono do oferty, wskazówek podczas wykonywania urządzenia projektanta części mechanicznej M. F.. Dysponowanie przez wykonawcę rysunkami technicznymi ramienia zasypowego wynika z zeznań M. Kantora oraz przedstawiciela powódki - D. B..

Wskazane wyżej okoliczności decydować mogą jedynie o błędnym przeświadczeniu powódki, że zobowiązanie zostało wykonane, ponieważ przekazano jej jakąś dokumentację. Wniosek ten wzmacniało uzyskanie pozwolenia na budowę, jednak było to możliwe wyłącznie dzięki sporządzeniu projektu budowlanego. Dla uzyskania pozwolenia na budowę nie jest wymagane przedstawienie projektu części mechanicznej i elektrycznej.

3.4.  Niewykonanie zobowiązania przez pozwanych

Dla spójności dalszej części uzasadnienia konieczne jest ustalenie, czy pozwani wykonali zobowiązanie częściowo, co jest postacią nienależytego wykonania zobowiązania, czy w ogóle nie wykonali zobowiązania. Ustalenie to ma charakter jedynie porządkujący i terminologiczny, nie wpływa na ustalenie rozmiaru szkody powódki. Kontraktowy obowiązek odszkodowawczy rodzą dwa normatywnie opisane art. 471 k.c. stany faktyczne, mianowicie wykonanie albo nienależyte wykonanie zobowiązania. Częściowe wykonanie zobowiązania jest nienależytym wykonaniem zobowiązania albo niewykonaniem zobowiązania - w zależności od okoliczności konkretnego przypadku (por. np.: wyrok Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2015 roku, II CSK 585/14, uchwała Sądu Najwyższego z 18 lipca 2012, III CZP 39/12). W doktrynie trafnie podnosi się, że nienależyte wykonanie zobowiązania można ująć jako postać niewykonania zobowiązania, ponieważ niewykonanie zobowiązania polega na zachowaniu niezgodnym z treścią zobowiązania określającym powinne zachowanie dłużnika (zob. M. Gutowski [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 3, red. M. Gutowski, Warszawa 2022, art. 471, Nb 33). Konsekwencje obu postaci naruszenia treści zobowiązania przejawiają się w innym mechanizmie obliczania wysokości szkody. W przypadku nienależytego wykonania zobowiązania, więc także jego częściowego wykonania, wysokość uszczerbku majątkowego może różnić się od tego, który zaistnieje na wypadek niewykonania zobowiązania. Poprawność wykonania części projektu w zakresie konstrukcji wieży wsporczej nie pozwala na przyjęcie, że pozwani wykonali zobowiązanie w części. Strony łączyła umowa o dzieło, świadczenie w zależności od okoliczności może być podzielne (art. 379 k.c.). W odniesieniu do projektu maszyny, który powinien charakteryzować się komplementarnością, więc ścisłym, nierozłącznym wręcz powiązaniem wszystkich elementów, określanych przez pozwanych jako branże, świadczenie jest niepodzielne, nie mogło być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia w rozumieniu art. 379 § 2 k.c. Projekt nie może być wykonany w jedynie w części konstrukcyjno-budowlanej, ponieważ nie stanowi części projektu maszyny ani tym bardziej projektu maszyny, co było przedmiotem zamówienia. Stworzenie przez pozwanych projektu budowlanego konstrukcji wieży wsporczej nie może być uznane za częściowe wykonanie zobowiązania, tylko jako czynności zmierzające do jego wykonania, nie mające dla powódki znaczenia gospodarczego i jest to niewykonanie zobowiązania w całości. Celem umowy było stworzenie dokumentacji projektowej, umożliwiającej wykonanie funkcjonującego urządzenia, zatem poprawność projektu konstrukcji, komponentu budowlanego całego projektu, nie ma dla strony powodowej żadnego znaczenia. Niebudzące wątpliwości ustalenie, że pozwani wykonali projekt konstrukcyjny wieży nie ma więc żadnego znaczenia dla określenia rozmiaru uszczerbku majątkowego powódki. Według opinii biegłego sądowego P. P., urządzenie nie może być dopuszczone do używania z powodu braku odpowiedniego projektu (por. wymogi ustanowione dla dokumentacji projektowej cytowanym rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 roku), pomijając nawet kwestię wadliwości jego funkcjonowania.

Konsekwencją ustalenia, że pozwani nie wykonali projektu maszyny, zatem zobowiązania, jest przyjęcie nieistotności dla rozstrzygnięcia sprawy szeregu powoływanych przez nich okoliczności, będących zachowaniem albo zaniechaniem powódki, a które to, miały mieć wpływ na ewentualnie wadliwe funkcjonowanie urządzenia. Zachowania albo zaniechania powódki, według intencji pozwanych, miały stanowić o tym, że przyczyny niefunkcjonowania urządzenia przeładunkowego leżą po stronie powódki albo przerywać normalny związek przyczynowy między ewentualnym nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą. Chodzi o następujące okoliczności.

a)  Polecenie spółce (...) wykonania konstrukcji urządzenia w oparciu o niepodpisany przez konstruktorów projekt wykonawczy z czerwca 2014 roku.

b)  Ewentualne i nieustalone w sprawie zastosowanie innej klasy betonu, niż wskazana w projekcie wykonawczym (rysunek KŻ_1, odpowiedź na pozew, karta 260) oraz ilość otworów w fundamencie wieży.

c)  Sposób „uposażenia” wieży, według pozwanych niezgodnie z ich wskazaniami, przede wszystkim w odniesieniu do zamontowania przez powódkę używanej wciągarki.

d)  Brak prób zmontowanego urządzenia, zresztą niemożliwych do wykonania w warunkach warsztatowych, przed zamontowaniem urządzenia na konstrukcji wieży, co wynika z opinii dwóch biegłych sądowych.

e)  Nieprzedstawienie atestów, deklaracji zgodności, pokwitowania wykonania zobowiązania przez spółkę (...), protokołów odbioru urządzenia.

f)  Wykonanie przez powódkę prac z zakresu elektryki i sterowania urządzenia nie na podstawie dokumentacji stworzonej przez pozwanych i bez współpracy z nimi.

g)  N. pracowników mających obsługiwać urządzenie.

h)  Wykonywanie prac urządzeniem nie w pełni zmontowanym.

i)  Brak instrukcji obsługi.

Niektóre ze wskazanych okoliczności mają znaczenie dla oceny stopnia przyczynienia się powódki do powstania szkody, co zostanie niżej wyjaśnione.

3.5.  Związek przyczynowy

Przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest normalne powiązanie kauzalne (art. 361 k.c.) między przyczyną sprawczą, którą w rozpoznanej sprawie jest niewykonanie zobowiązania przez pozwanych, ze szkodą polegającą na wydatkach związanych z budową urządzenia przeładunkowego, w tym na wynagrodzenie pozwanych. Rozważając pod tym kątem odpowiedzialność odszkodowawczą pozwanych: jeżeli nie stworzyli projektu, więc nie wykonali zobowiązania, to dalsze działania albo zaniechania powódki, wyżej wymienione, nie mają znaczenia dla powstania szkody. Uszczerbek majątkowy istnieje z tej przyczyny, że powodowie nie stworzyli projektu, a nie z tej przyczyny, że stworzyli projekt, a urządzenie nie funkcjonuje wskutek okoliczności wyżej wskazanych. Obecnie urządzenie nie może być dopuszczone do użytku. Jeśli nie istniałaby wady dokumentacji projektowej, istniałaby możliwość poprawnego wykonania urządzenia. Mamy do czynienia ze złożonym związkiem przyczynowym między trzema faktami: wykonaniem projektu, wykonaniem urządzenia i szkodą. Normalnym, zazwyczaj spotykanym skutkiem poprawnego wykonania projektu jest poprawne wykonanie urządzenia przez wykonawcę. Ogólnie, normalnym, zazwyczaj spotykanym skutkiem zawarcia umowy jest jej należyte wykonanie, a nie nienależyte wykonanie i powstanie szkody. Normalnym, spodziewanym w zwykłych okolicznościach, następstwem poprawnego wykonania projektu, byłoby poprawne wykonanie urządzenia przeładunkowego. Pierwszą i pierwotna przyczyną eliminującą urządzenie z użytku są wady dokumentacji projektowej.

Oczywista jest konstatacja, że wykonania urządzenia przez spółkę (...) nie można rozważać w kontekście zgodności z projektem maszyny, ponieważ tego pozwani nie stworzyli. Wykonali dokumentację pozbawioną cech konstytutywnych dla projektu maszyny.

3.6.  Wysokość szkody

Uszczerbek majątkowy powódki wyraża się wszystkimi wydatkami na budowę urządzenia, które nie funkcjonuje i nie może być dopuszczone do użytku. Szkoda powódki determinowana jest także wydatkami na wynagrodzenie pozwanych. Umowa o dzieło jest umową wzajemną, odpowiednikiem świadczenia pozwanych, czyli wykonania projektu, powinno być świadczenie powódki, więc zapłata wynagrodzenia. W razie spełnienia świadczenia przez jedną ze stron umowy wzajemnej, kiedy druga strona nie spełniła swojego świadczenia, szkoda wyraża się nieuzyskaniem ekwiwalentu pełnionego świadczenia albo - z drugiej strony - utratą własnego świadczenia. Jeśli nie została wykonana umowa wzajemna, szkodą jest utrata świadczenia, którego nie uzyskała powódka, a którego wartość wynika z umowy stron.

Odszkodowanie może obejmować kwotę podatku od towarów i usług, jednak jedynie w tym zakresie, w jakim poszkodowany, pozwana spółka, nie może obniżyć podatku od niej należnego o kwotę podatku naliczonego. Powódka nie udowodniła tej okoliczności, zatem odszkodowanie może przysługiwać w kwocie bez podatku Vat (w odniesieniu do odszkodowania przysługującego na podstawie umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 150/06, OSNC 2007, Nr 10, poz. 144, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 68/01, OSNC 2002, Nr 6, poz. 74 oraz z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CZP 14/87, OSNC 1997, Nr 8, poz. 103, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 54/06, OSNC 2007, Nr 5, poz. 66 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2007 r., V CSK 44/07, niepubl.).

Dla ustalenia rozmiaru szkody, więc zakresu odpowiedzialności kontraktowej pozwanych, nie mają znaczenia:

a)  Okoliczności towarzyszące zmianie posadowienia wieży, co wymagało zmian w dokumentacji stworzonej przez pozwanych w ten sposób, aby urządzenie pozwalało na załadunek statków o ładowności 3.000 ton. Skorygowana dokumentacja została złożona po raz drugi jako projekt do wniosku o pozwolenie na budowę w maju 2014 roku. Z podstawy faktycznej powództwa przytoczonej w pozwie nie wynika, aby okoliczność ta miała wpływ na rozmiar szkody powódki, co zostało ponadto potwierdzone ustnym oświadczeniem pełnomocnika powódki na ostatniej rozprawie. Fakty towarzyszące zmianie posadowienia wieży, w szczególności, kto ponosi odpowiedzialność za konieczność zmian w dokumentacji, nie zostały przez sąd ustalone, jako niemające znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

b)  Powódka obowiązku odszkodowawczego pozwanych nie łączy z istnieniem zobowiązania tego rodzaju, że projekt powinien uwzględniać określoną we wstępnym kosztorysie masę. Niezależnie od powyższego, z umowy stron nie wynika, aby pozwani byli zobowiązani do stworzenia projektu urządzenia o ściśle określonej masie. Wstępny kosztorys sporządzony przez M. F. nie został wprowadzone do umowy jako jej element.

Wysokość szkody determinują wydatki na wykonanie urządzenia, wynikające z faktur przedstawionych przez stronę powodową. Fakt, że zapłacone kwoty służyły nabyciu towarów i usług niezbędnych dla wykonania urządzenia wynika z zeznań przedstawiciela powódki i nie wymaga dowodu z opinii biegłego. Ponadto na części z nich służby księgowe dokonały odpowiedniej dekretacji. Poniżej zestawienie wydatków udowodnionych przez powódkę.

Pozwani zakwestionowali przed Sądem pierwszej instancji (k. 272) wiarygodność poniesienia wydatków na beton, ponieważ faktura została wystawiona 31 lipca 204 roku, a fundamenty wykonywano na początku lipca. Pominęli jednak, że faktura została wystawiona jakiś czas po sprzedaży, a nie w dniu sprzedaży. Według zeznań D. B., wszystkie wydatki związane są z budową urządzenia, w tym montaż wagi przyjęciowej (k. 237). Waga nie zostałaby zamontowana, gdyby nie budowa urządzenia przeładunkowego. Nie ma bliższych danych co do celu zakupu wierteł za 270 zł (k. 230), jednak, opierając się na zasadach doświadczenia życiowego, można stwierdzić, że mimo zlecenia wykonania usług podmiotem zewnętrznym, może zajść konieczność wykonania drobnych czynności we własnym zakresie, zatem niewielkie wydatki na narzędzia (wiertła) są zwykłą konsekwencją inwestycji. Można twierdzić, że jeżeli prowadzona jest tego rodzaju inwestycja, to nieznaczące czynności mogą być wykonywane przez inwestora (art. 231 k.p.c.).

3.7.  Przyczynienie się powódki do powstania szkody

Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (art. 362 k.c.).

Przed oceną stopnia przyczynienia się powódki do powstania szkody należy ustalić spoczywające na niej obowiązki jako na producencie maszyny. Cytowane Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 roku nie zawiera definicji producenta maszyny, jednak tę wprowadza cytowana dyrektywa maszynowa. Mimo że dyrektywa nie jest źródłem prawa, stanowi ważny element wykładni przepisów ją implementujących. Z tej przyczyny zasadne jest przyniesienie tej definicji bezpośrednio na grunt wskazanego rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 roku. Według art. 2 ppkt i) dyrektywy maszynowej „producent" oznacza osobę fizyczną lub prawną, która projektuje lub produkuje maszyny lub maszyny nieukończone objęte niniejszą dyrektywą i jest odpowiedzialna za zgodność maszyny lub maszyny nieukończonej z niniejszą dyrektywą, mając na uwadze jej wprowadzenie do obrotu, pod własną nazwą lub znakiem towarowym lub do własnego użytku. Strona powodowa jest producentem urządzenia przeładunkowego i spoczywają na niej obowiązki określone, między innymi, § 6 ust. 1 cytowanego rozporządzenia.

Przed wprowadzeniem maszyny do obrotu lub oddaniem do użytku producent lub jego upoważniony przedstawiciel:

1)zapewnia, że maszyna spełnia odpowiednie zasadnicze wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa określone w rozporządzeniu;

2)zapewnia, że dostępna jest dokumentacja techniczna, o której mowa w załączniku nr 2 do rozporządzenia;

3)dostarcza niezbędnych informacji, w szczególności instrukcji;

4)przeprowadza właściwe procedury oceny zgodności, o których mowa w § 127;

5)sporządza deklarację zgodności WE, o której mowa w pkt 1 załącznika nr 3 do rozporządzenia, i zapewnia, że została dołączona do maszyny;

6) umieszcza oznakowanie CE, zgodnie z zasadami określonymi w załączniku nr 4 do rozporządzenia.

Rozporządzenie kładzie duży nacisk na zawartość informacyjną dokumentacji technicznej instrukcji obsługi. Przed wprowadzeniem maszyny do obrotu lub oddaniem do użytku producent ma obowiązek zapewnić – poza spełnianiem przez maszynę zasadniczych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa określonych w rozporządzeniu i sporządzeniem deklaracji zgodności WE – dokumentację techniczną, o której mowa w załączniku nr 2 do cytowanego rozporządzenia, w tym dostarczyć niezbędnych informacji, w szczególności instrukcji Zgodnie z § 58 cytowanego rozporządzenia, maszyna wprowadzona do obrotu lub oddana do użytku musi być wyposażona w instrukcję. Instrukcja powinna uwzględniać nie tylko możliwe zastosowanie maszyny zgodnie z przeznaczeniem, ale także możliwe do przewidzenia niewłaściwe użycie. Zasadniczo maszyna powinna być zaprojektowana i wykonana tak, aby zapobiec niewłaściwemu jej użyciu, jeżeli takie użycie wywołuje ryzyko. W przypadku, gdy maszyna jest zaprojektowana w sposób umożliwiający jej niewłaściwe użycie, w instrukcji należy poinformować użytkownika o niedozwolonych sposobach jej użytkowania. Istnieją szczegółowe wymogi co do instrukcji (opinia biegłego sądowego P. P., karta 1227).

Wskazanymi obowiązkami nie można obciążać wyłącznie powódki; należy uwzględnić cel umowy, czyli uzyskanie projektu funkcjonującego urządzenia. Działając z należytą starannością powódka powinna być świadoma spoczywających na niej obowiązków. Będąc profesjonalistą powinna mieć wiedzę - albo przedsięwziąć starania by ją uzyskać - o tym, że istnieją określone wymogi do spełnienia przed wprowadzeniem urządzenia do użytku. Kwestia, że powódka nie jest specjalistą w zakresie projektowania maszyn nie ma żadnego znaczenia, nie chodzi bowiem o sprawdzenie poprawności projektu, wymagające wiedzy specjalnej, a o uchwycenie braku elementów konstytutywnych projektu maszyny, choćby analizy zagrożeń i zapewnienia bezpieczeństwa operatorów. Do elementarnych powinności należy bowiem przewidywanie możliwości awarii maszyny i zabezpieczenie operatorów przed ryzykiem uszkodzenia ciała albo śmierci, więc przed niebezpieczeństwem, które może stwarzać jej działanie.

Zachowując należytą starannością również pozwani powinni co najmniej zasygnalizować powodowi istnieje takich wymogów. Powódka nie mogła spełnić szczegółowych wymagań dotyczących zawartości instrukcja obsługi wskazywanych przez biegłego P. P. (k. 1227) ponieważ, nawet przyjmując wysoki stopień profesjonalizmu, nie była w stanie samodzielnie sporządzić chociażby rysunków, schematów, opisów i objaśnień niezbędnych do użytkowania, opracować sposobu konserwacji i naprawy maszyny albo opisać warunki, w jakich maszyna spełnia wymagania stateczności podczas użytkowania, czy przewidywanych awarii, opisu instalacji i montażu, użytkowania mającego na celu zmniejszenie hałasu lub drgań, opisu czynności regulacyjnych i konserwacyjnych, zapobiegawczych środków konserwacji, instrukcji umożliwiającej bezpieczne przeprowadzenie regulacji i konserwacji, opisu środków ochronnych, jakie należy podjąć w trakcie tych czynności, specyfikację części zamiennych, jakie mają być użyte, jeżeli mają wpływ na zdrowie i bezpieczeństwo operatorów, opisu parametrów dotyczących emisji hałasu, w szczególności poziomu ciśnienia akustycznego na stanowiskach pracy, analizy promieniowania emitowanego przez maszynę oraz szeregu innych wymienionych przez biegłego.

Producent lub jego upoważniony przedstawiciel powinien sporządzić deklarację zgodności jako część realizacji procedury oceny zgodności przewidzianej w dyrektywach nowego podejścia (opinia biegłego sądowego P. P., k. 1227). Deklaracja zgodności jest dokumentem wystawionym przez producenta, w którym zaświadcza on, że wyrób jest zgodny z wymaganiami zasadniczymi. W szczególności deklaracja zgodności powinna wymieniać dyrektywy, z którymi wyrób jest zgodny, oraz normy zharmonizowane, z którymi wyrób jest zgodny. Zawinienie obu stron polega na tym, że żadna nie przedsięwzięła czynności zmierzających do ustalenia spoczywających na nich obowiązkach. Świadomość którejkolwiek ze stron obowiązków w zakresie sporządzania projektu maszyny pozwoliłaby na jego sporządzenie i wyeliminowanie szkody w postaci wydatków na urządzenie, które nie może funkcjonować właśnie z powodu braku projektu.

Według opinii biegłego P. P., odnoszącej się do braku projektów w zakresie automatyki urządzenia (np. brak cyklogramów pracy, które umożliwiają dobór strategii sterowania). Powódka nie dysponując pełną dokumentacją oraz nie będąc ekspertem w zakresie projektowania i budowy tego typu systemów nie powinna kontynuować realizacji projektu (karta 1240 verte).

O przyczynieniu się powódki do powstania szkody decydują także następujące okoliczności.

a)  Polecenie spółce (...) wykonania konstrukcji urządzenia w oparciu o niepodpisany przez konstruktorów projekt wykonawczy z czerwca 2014 roku. Z zeznań M. Kantora (karta 453) wynika, że prace zostały rozpoczęte na podstawie niepodpisanego projektu, bo były „bardzo duże naciski” ze strony powódki. Drugi projekt wykonawczy powstał wskutek żądań strony powodowej zmierzających do obniżenia kosztów wykonania urządzenia, bez troski o bezpieczeństwo obsługi. Strona powodowa doprowadziła w rezultacie do wykonania urządzenia bez projektu wykonawczego jego części konstrukcyjnej.

b)  Z powyższym związana jest kolejna okoliczność, mianowicie powódka nie żądała od wykonawcy oświadczenia, że konstrukcja została złożona zmontowana z projektem. Jest to o tyle naturalne, że urządzenie zostało ostatecznie wykonane bez projektu.

c)  Żadna ze stron nie przedstawiła dokumentacji części mechanicznej urządzenia. Według twierdzeń powódki, nie dysponuje tą dokumentacją, więc doprowadziła do sytuacji, w której zasadnicza część urządzenia przeładunkowego została wykonana bez projektu. Nie pozostaje to w sprzeczności z ustaleniem poczynionym wyżej, że powódce przekazano jakieś dokumenty odnoszące się do części mechanicznej urządzenia bezpośrednio albo spółce (...), jednak w ocenie powódki, wyrażonej również w tym procesie, nie stanowiły one projektu. Na tym fakcie oparte jest powództwo o odszkodowanie. Także w tym zakresie urządzenie zostało wykonane bez projektu, przy świadomości tego faktu strony powodowej.

d)  Powódka zleciła wykonanie sterowania urządzenia przedsiębiorstwu (...), nie posługując się wytycznymi strony powodowej, wynikającymi z dokumentacji projektowej. Materiał dowodowy w sprawie nie daje podstaw do oceny wartości technicznej dokumentacji projektowej sporządzanej przez pozwanych w zakresie sterowania urządzeniem, jeżeli jednak powódka uznała tę część za niewystarczającą, to nie powinna zwracać się do podmiotu trzeciego, a do konstruktorów, jako ponoszących odpowiedzialność za pracę całego urządzenia. Nie można obecnie jednoznacznie ustalić, jaki wpływ na wadliwość funkcjonowania urządzenia na wadliwość jego sterowania. Nie ma to jednak znaczenia dla odpowiedzialności pozwanych, ponieważ gdyby sporządzono projekt maszyny, odpowiadający wskazanym wyżej wymogom, w normalnym toku rzeczy nie doszłoby do nieprawidłowego wykonania sterowania urządzenia (por. uwagi wyżej dotyczące wykonania zobowiązań i normalnych następstw zawarcia umowy).

e)  Z treści załączników do dziennika budowy, sporządzonych przez kierownika budowy wynika, że ten wzywa inwestora, powódkę, do przedstawienia projektu. Oznacza to, że powódka dopuściła do budowy urządzenia nie dysponując nieodpowiednim albo częściowym projektem wykonawczym.

Na ocenę stopnia przyczynienia się powódki do powstania szkody nie ma znaczenia zamontowanie używanej wciągarki, według pozwanych niezgodnie z ich wskazaniami, według świadka M. F. za jego zgodą.

Mając na uwadze wskazane okoliczności, a zwłaszcza winę powódki, przejawiającą się w poleceniu wykonania urządzenia bez projektu maszyny, nawet bez projektu wykonawczego konstrukcji wieży (niepodpisanego przez konstruktorów) oraz winę pozwanych, którzy rutynowo podeszli do procesu projektowego bez wiedzy, którą powinni dysponować, że przedmiotem projektu jest maszyna, a nie luźno powiązane projekty tzw. branż, w ramach uznania sędziowskiego oceniono, że powódka przyczyniła się do szkody w 50%. Wysoki stopień przyczynienia wynika z ignorancji powódki dla procedur, pośpiechu wywołanego bezrefleksyjnym dążeniem do uruchomienia urządzenia, przy zaniechaniu rozwiązania kwestii oczywistych, jak chociażby awaryjnego zatrzymania maszyny albo wyeliminowania reakcji na zagrożenia życia albo zdrowia operatorów. Powódka nie opracowała nawet instrukcji stanowiskowych dla operatorów. Z zeznań kierownika budowy wynika, że wieża nie została wykonana zgodnie z projektem budowlanym, mimo tego dopuszczono do montażu części mechanicznej urządzenia i doprowadzono do prób rozruchowych na nabrzeżu. Kierownik budowy nie miał informacji o kwalifikacji ewentualnych zmian w projekcie jako nieistotnych.

3.8.  Wina pozwanych w niewykonaniu zobowiązania

W zobowiązaniu kontraktowym ciężar dowodu okoliczności, że niewykonanie zobowiązania nastąpiło wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, spoczywa na pozwanych (art. 471 k.c.). Przedmiotem twierdzeń i dowodów zgłoszonych przez pozwanych nie były fakty wskazujące na brak winy, więc zachowanie należytej staranności przy wykonywaniu projektu. Jest to oczywiste, jeżeli się zauważy wymogi dla projektu maszyny, których przed rozpoczęciem projektowania pozwani nie ustalili.

3.9.  Roszczenie o zapłatę odszkodowania z tytułu naprawy urządzenia

Urządzenie zostało uruchomione i częściowo funkcjonowało, jednak w sposób wadliwy, co wynika z omówionych dowodów. We wniosku powódki o zawezwanie do próby ugodowej stwierdzono, że urządzenie uległo dwukrotnie awarii w grudniu 2014 roku i w styczniu 2015 roku. Z twierdzeń strony powodowej wynika, że degradacji uległa wyciągarka oraz jej lina, co nie jest możliwe, kiedy urządzenie nie funkcjonuje, a jego praca została ograniczona jedynie do prób. Działanie urządzenia w pewnym czasie i w ograniczonym zakresie, z uwagi na wady, wynika również ze zdjęć przedstawionych przez stronę pozwaną. Z zeznań M. F. wynika, że wady miały pojawić się w „dalszej eksploatacji”. Twierdzenia powódki, że urządzenie w ogóle nie wykonywało pracy, nie są prawdziwe. Powódka doprowadziła do uruchomienia urządzenia, które zostało wykonane bez projektu maszyny, skoro utrzymuje, że nie przekazano jej projektu części mechanicznej oraz elektrycznej (sterowania, zasilania i oświetlenia). Z wpisów do dziennika budowy wynika, że kierownik budowy wzywa inwestora do przedstawienia odpowiednich projektów, co oznacza, że powódka dopuściła do budowy urządzenia bez projektu. Uruchomienie urządzenia i wydatki na jego naprawę, kiedy nie istniał projekt, są działaniem na tyle nieracjonalnym w odniesieniu do przedsiębiorcy (art. 355 k.c.), że przerywają normalny związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą. Innymi słowy, mając świadomość braku projektów i niedziałania urządzenia powódka nie powinna przystępować do jego naprawy. Brak jest związku przyczynowego w rozumieniu art. 361 k.c. między niewykonaniem przez pozwanych projektu a kosztami naprawienia urządzenia, które w ogóle nie powinno zostać dopuszczone do użytku, co oznacza nieistnienie roszczenia w rozważanej części.

3.10.  Kary umowne

Umowa stron przewiduje karę umowną „za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy” i w „przypadku zwłoki w usunięciu wad projektowych”. Kara umowna jest formą zryczałtowanego odszkodowania za niewykonanie zobowiązania albo za różne postaci nienależytego wykonania zobowiązania (art. 483 k.c.), w tym za uchybienie terminowi spełnienia świadczenia. Nie jest prawidłowy pogląd, według którego do chwili zaistnienia stanu, w którym można stwierdzić niewykonanie zobowiązania (także wskutek odstąpienia od umowy ex nunc) dłużnik pozostawał w zwłoce i z tego tytułu należy się kara umowna. Odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, pochłania odpowiedzialność za szkodę, wcześniej doznaną, z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, które miało miejsce przed stanem niewykonania zobowiązania (także spowodowanym odstąpieniem od umowy, por. np.: uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 18 lipca 2012 roku, III CZP 39/12). Nie istnieje tożsamość między nienależytym wykonaniem zobowiązania i niewykonaniem zobowiązania, a rodzaj szkód podlegających naprawieniu przez należne z każdego z tych tytułów odszkodowania może być różny, o czym już wyżej pisano. Zwłoka w wykonaniu zobowiązania jest formą nienależytego jego wykonania i może istnieć jedynie wtedy, kiedy zobowiązanie zostało wykonane. Nie wykonując zobowiązania pozwani nie mogą pozostawać w zwłoce z jego wykonaniem, co czyni roszczenie z tytułu kary umownej z tytułu zwłoki za wykonanie umowy oczywiście bezzasadnym. „Usunięcie wad projektowych”, którym posłużyły się strony w umowie, również zakłada wykonanie umowy, tyle że z wadami. Formułując podstawę kary umownej przez odwołanie się do wad powódka przyjęła, że pozwani wykonali zobowiązanie, jednak w sposób nienależyty (z wadami). Roszczenie o zapłatę kary umownej z tytułu zwłoki w usunięciu wad dzieła, które nie zostało wykonane, jest również oczywiście bezzasadne.

3.11.  Pozwanym doręczono pozew 23 listopada 2013 roku (potwierdzenia odbioru, wydruki w aktach), czynność procesowa doręczenia pozwu wywołuje skutek materialnoprawny wezwania do zapłaty, oceniany według przepisów kodeksu cywilnego. Roszczenie odszkodowawcze ma charakter bezterminowy (art. 445 k.c.) zatem odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.) przysługują od dnia następującego po dniu doręczenia wezwania.

3.12.  Zeznania świadków i stron są wiarygodne, z pewnymi niemającymi znaczenia różnicami wynikającymi ze sposobu postrzegania. Moc dowodowa tych dowodów, więc zdatność dla ustaleń istotnych dla sprawy, została wyżej omówiona.

4.  Koszty procesu

Zostaną rozliczone przez referendarza sądowego po uprawomocnieniu wyroku, przy uwzględnianiu stosunku, w jakim powódka utrzymała się z roszczeniem (art. 100 i 108 k.p.c.).

SSO Robert Bury