Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 18 stycznia 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 11 stycznia 2022 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) Banku Spółki Akcyjnej w W.

przeciwko G. R. i K. R.

oraz z powództwa wzajemnego G. R. i K. R. przeciwko (...) Bankowi Spółce Akcyjnej w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej - powódki wzajemnej G. R.

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 21 września 2020 r., sygn. akt I C 389/18

1)  zmienia zaskarżony wyrok:

a)  w punkcie 3. w ten sposób, że zasądza od powódki - pozwanej wzajemnej (...) Banku Spółki Akcyjnej w W. na rzecz pozwanej - powódki wzajemnej G. R. 66 982,65 (sześćdziesiąt sześć tysięcy dziewięćset osiemdziesiąt dwa i 65/100) złote, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 7 września 2019 roku do dnia zapłaty, a w pozostałej części powództwo oddala,

b)  w punkcie 4. w ten sposób, że zasądza od powódki - pozwanej wzajemnej (...) Banku Spółki Akcyjnej w W. na rzecz pozwanej - powódki wzajemnej G. R. 3 717 (trzy tysiące siedemset siedemnaście) złotych z tytułu kosztów procesu,

c)  przez dodanie punktu 5. o treści: zasądza od wymienionej w punkcie
2. kwoty 8 350,41 zł odsetki ustawowe za opóźnienie od dnia
7 września 2019 roku do dnia zapłaty, a w pozostałej części - w zakresie żądania odsetek - powództwo oddala,

d)  przez dodanie punktu 6. o treści: nakazuje pobrać od powódki - pozwanej wzajemnej (...) Banku Spółki Akcyjnej w W. na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Katowicach) 1 907 (tysiąc dziewięćset siedem) złotych z tytułu połowy opłaty od pozwu wzajemnego, od której pozwana - powódka wzajemna G. R. została zwolniona oraz połowy wydatków poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa;

2)  oddala apelację w pozostałej części;

3)  znosi wzajemnie między pozwaną - powódką wzajemną G. R.
a powódką - pozwaną wzajemną (...) Bankiem Spółką Akcyjną
w W. koszty postępowania apelacyjnego.

I A Ca 819/20

UZASADNIENIE

Powódka (...) Bank Spółka Akcyjna w W. wniosła o zasądzenie na swoją rzecz solidarnie od G. R. i K. R. kwoty 102.075,04 zł ze sprecyzowanymi w pozwie odsetkami.

W uzasadnieniu pozwu powódka podniosła, że zawarła z pozwanymi umowę kredytu nr (...) z 4 sierpnia 2008 r. Umowa była dwukrotnie aneksowana, a w związku z brakiem zapłaty zaległych rat została wypowiedziana pismami z 24 stycznia 2017 r., co skutkowało postawieniem całej należności w stan wymagalności. Zadłużenie pozwanych zostało stwierdzone wystawionym zgodnie z art. 95 prawa bankowego wyciągiem z ksiąg banku.

G. R. i K. R. wnieśli o oddalenie powództwa, a w pozwie wzajemnym wnieśli o zasądzenie solidarnie na ich rzecz od (...) Banku S.A. w W. kwoty 142.306,72 zł. Zarzucili, że umowa kredytu jest nieważna ponieważ z jej treści nie wynika w jasny sposób m.in. wysokość oprocentowania kredytu i warunków jego zmiany. Kwota kredytu nie jest określona w sposób przejrzysty. Umowa opiera się na wzorcu, który nie został przedstawiony pozwanym do podpisu. Bank nie negocjował z pozwanymi warunków kredytu i nie pouczył ich, jako konsumentów, o skutkach zawarcia kredytu indeksowanego. Umowa zawiera klauzule abuzywne. Kredyt udzielony był w kwocie 152.391,28 zł, a pozwani spłacili 294.698 zł i domagają się zapłaty różnicy między tymi kwotami.

Dnia 17 lipca 2019 r. K. R. zmarł. Postanowieniem z 20 sierpnia 2019 r. postępowanie w części dotyczącej K. R. zostało zawieszone.

Wyrokiem z dnia 21 września 2020 roku Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo w części przeciwko G. R. (pkt 1); zasądził od (...) Banku Spółki Akcyjnej w W. na rzecz G. R. kwotę 8.350,41 zł (pkt 2); w pozostałej części powództwo wzajemne G. R. oddalił (pkt 3) i zniósł wzajemnie koszty procesu pomiędzy G. R., a (...) Bankiem Spółką Akcyjną w W. (pkt 4).

Sąd pierwszej instancji ustalił, że umowa kredytu hipotecznego nr (...) indeksowanego do CHF została zawarta 4 sierpnia 2008 r. Była aneksowana dnia 13 października 2011 r. i 14 sierpnia 2012 r. Kredytobiorcy nie mieli możliwości negocjowania z pośrednikiem kredytowym warunków umowy. Został udzielony kredyt w walucie polskiej w wysokości 152.391,28 zł indeksowanej do franka szwajcarskiego. Spłata miała następować w miesięcznych ratach kapitałowo-odsetkowych przez 25 lat (300 miesięcy). Oprocentowanie kredytu było zmienne i uzależnione od indeksu (...) powiązanego ze stawkami LIBOR 3m oraz od stałej marży Banku (§ 1 ust. 3 i § 13). W § 9 ust. 2 umowy postanowiono, ze w dniu wypłaty kredytu lub każdej transzy kredytu kwota wypłaconych środków będzie przeliczana do CHF według kursu kupna walut określonego w Tabeli Kursów obowiązującego w dniu uruchomienia środków. W § 10 ust. 3 umowy postanowiono, że wysokość zobowiązania będzie ustalana jako równowartość wymaganej spłaty wyrażonej w CHF - po jej przeliczeniu według kursu sprzedaży walut określonego w „Bankowej tabeli kursów walut dla kredytów dewizowych oraz indeksowanych kursem walut obcych” do CHF obowiązującego w dniu spłaty. W § 19 ust. 5 regulaminu kredytu postanowiono, że w przypadku kredytu indeksowanego w walucie obcej, kwota raty spłaty obliczana jest według kursu sprzedaży dewiz obowiązującym w Banku na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia wpływu środków. Pierwszy aneks zezwalał na spłatę zobowiązania w walucie indeksacyjnej lub w PLN, a drugim aneksem wprowadzono karencję w spłacie części rat na okres 36 miesięcy, ustalając wysokość spłaty w kwocie 196 CHF.

Przeznaczenie kredytu zostało określone w § 2 umowy i obejmowało spłatę limitu w (...) (35.000,- zł) i dowolny cel konsumpcyjny (110.000,- zł), czyli razem 145.000,- zł. Ponadto kredyt obejmował składki ubezpieczeniowe, opłaty ubezpieczeniowe, koszty związane z ustanowieniem hipoteki w kwocie 7.391,28 zł. Łącznie, jak wyżej podano, został udzielony kredyt w wysokości 152.391,28 zł. Kredyt został wypłacony w PLN bezgotówkowo na rachunki podmiotów wskazanych we wniosku o wypłatę.

W dniu zawarcia umowy kwota kredytu tj. 152.391,28 zł stanowiła równoważność 80.375,15 CHF (kurs wynosił 1,8960 CHF/PLN). W dniu uruchomienia kredytu tj. 22 sierpnia 2008 r. równowartość kredytu wynosiła 78.310,02 CHF. Do indeksacji zastosowano kurs kupna CHF, który w Bankowej Tabeli kursów z tego dnia wynosił 1,9460 CHF/PLN. Całkowity koszt kredytu zgodnie z § 1 pkt 7 umowy został określony na dzień jej sporządzenia na 141.246,30 zł z zastrzeżeniem, że kwota ta nie uwzględnia ryzyka kursowego, a ostateczna wysokość całkowitego kosztu kredytu uzależniona jest od zmian poziomu oprocentowania kredytu w całym okresie kredytowania. Suma kwoty kredytu wskazana w § 1 ust. 1 (152.391,28 zł) i całkowitego kosztu kredytu określonego w § 1 ust. 7 na dzień sporządzenia umowy (141.246,30 zł) wynosi 293.637,58 zł.

Spłaty kredytu były dokonywane w PLN i CHF. W okresie od 1 września 2008 r. do 4 maja 2016 r., w 49 ratach, wpłacono łącznie 261.962,16 PLN. W okresie od 1 grudnia 2011 r. do 19 października 2015 r., w 48 ratach, wpłacono 11.200,- CHF. Przeliczając dokonane w tym okresie wpłaty po średnim kursie sprzedaży CHF, ogłaszanym przez NBP i obowiązującym w dniu każdej wpłaty, wartość wpłaconych franków wynosi 40.025,83 PLN.

Udzielony został zatem kredyt w kwocie 152.391,28 PLN. Strony umówiły się, że koszt kredytu w dniu zawarcia umowy wynosi 141.246,30 PLN. Dokonane wpłaty obejmują kwotę 261.962,16 PLN i równowartość wpłaconych franków, czyli 40.025,83 PLN, łącznie 301.987,99 PLN.

Pismem z 24 stycznia 2017 r. Bank wypowiedział umowę. Ostatecznymi wezwaniami do zapłaty z 30 czerwca 2017 r. Bank wezwał pozwanych do zapłaty wskazanej należności. Dnia 29 grudnia 2017 r. został wystawiony wyciąg z ksiąg Banku na łączną kwotę 102.075,04 zł. Bank dokonał swoich wyliczeń uwzględniając treść umowy, a szczególnie zawarte w niej klauzule przeliczeniowe.

W oparciu o te ustalenia Sąd Okręgowy uznał, że w tej sprawie spór miedzy stronami ogniskuje się wokół charakteru i skutków stosowania przez Bank klauzul przeliczeniowych. W ocenie tego Sądu, wyżej powołane postanowienia umowne określające zasady ustalania kursów kupna i sprzedaży CHF, na podstawie których ustalane były kwoty kredytu i rat kapitałowo-odsetkowych, spełniają przesłanki uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne. Skutkiem tego jest ich bezskuteczność w stosunku do kredytobiorców od chwili zawarcia umowy. Bezskuteczne postanowienia nie mogą być niczym zastąpione. W polskim prawie nie ma przepisów dyspozytywnych, które mogłyby zostać zastosowane zamiast niedozwolonych klauzul zawartych w umowie. W okolicznościach tej sprawy kredyt został udzielony w walucie polskiej. W umowie wskazana została kwota kredytu (152.391,28 PLN). W dniu wypłaty kredytu saldo zadłużenia było przeliczone na walutę obcą. Raty kredytu spłacane w walucie polskiej były przeliczane na walutę obcą. Kursy kupna i sprzedaży obcej waluty, zgodnie z którymi wyliczana była wysokość kwoty kredytu i poszczególnych rat ustalane były przez Bank, który posługiwał się opracowywanymi przez siebie tabelami kursów. W umowie nie zostały sprecyzowane przesłanki ustalania kursów kupna i sprzedaży waluty obcej. Definicja Tabeli Kursów ma ogólny i abstrakcyjny charakter. W analizowanej umowie nie zawarto mechanizmu precyzyjnego określania kursów walut tak, aby kredytobiorcy mieli pełną informację w jaki sposób kursy te są ustalane. W ocenie Sądu pierwszej instancji, informacja taka byłaby pełna wówczas, gdyby na jej podstawie kredytobiorcy mogli samodzielnie dokonać wyliczenia kursu, a wynik takiego wyliczenia powinien być tożsamy z wyliczeniem przedstawionym przez Bank w Tabeli. Gdyby tak było Tabela opracowana przez Bank pełniła by funkcję pomocniczą, a nie wiążącą. Tak nie było. Kurs waluty obcej był ustalany arbitralnie przez Bank, czyli przez jedną stronę umowy, w dodatku znacznie silniejszą niż kredytobiorcy - konsumenci. Dlatego zawarty w umowie mechanizm przeliczeniowy jest sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy kredytobiorców. Wprowadza rażącą dysproporcję praw i obowiązków stron, przyznając Bankowi uprawnienie do dowolnego ustalenia kryteriów wpływających na wysokość świadczeń stron, przy jednoczesnym odebraniu drugiej stronie możliwości weryfikacji poprawności działania silniejszej strony umowy. Na kredytobiorców, poza ryzykiem kursowym, zostało przerzucone ryzyko całkowicie dowolnego kształtowania kursów wymiany waluty obcej. W okolicznościach tej sprawy brak jest podstaw do przyjęcia, że klauzule przeliczeniowe zostały indywidualnie z kredytobiorcami uzgodnione w taki sposób, że mieli oni rzeczywisty wpływ na te uzgodnienia (art. 385 ¹ § 3k.c.). Bank nie przedstawił dowodu pozwalającego na dokonanie takiego ustalenia (art. 385 ¹ § 4 k.c.).

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Taka sytuacja zachodzi w tej sprawie, co skutkuje, zdaniem Sądu Okręgowego koniecznością rozliczenia tej umowy z pominięciem klauzul przeliczeniowych. W ocenie tego Sądu umowa mogła być wykonana i została wykonana bez uwzględnienia omówionych klauzul. W treści umowy zostały precyzyjnie podane kwoty w złotówkach. Został udzielony kredyt w wysokości 152.391,28 zł. Koszt kredytu został określony na 141.246,30 zł. Zastrzeżenie dotyczące ewentualnej zmiany tej kwoty jest bezskuteczne, podobnie jak postanowienia dotyczące oprocentowania związane z klauzulami przeliczeniowymi. Zawierając umowę kredytobiorcy zgodzili się jednak na to, że do spłacenia będzie kwota 293.637,58 zł. Kredytobiorcy spłacili kwotę 261.962,16 zł oraz 11.200 franków szwajcarskich stanowiących równowartość 40.025,38 zł. Łącznie spłacili 301.987,99 zł. Różnica między kwotą spłaconą a określoną w umowie kwotą do spłaty wskazuje, że nadpłata wynosi 8350,41 zł.

Zdaniem Sądu pierwszej instancji powództwo Banku nie jest zatem usprawiedliwione i zostało oddalone, a powództwo wzajemne jest zasadne w części obejmującej nadpłatę w wysokości 8350,41 zł, która została zasądzona na rzecz G. R.. Ta nadpłata nie jest świadczeniem należnym Bankowi (art. 405 w zw. z art. 410 k.c.). Odsetki nie były dochodzone. W pozostałej części powództwo wzajemne nie jest usprawiedliwione i zostało oddalone. O kosztach Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. wzajemnie je znosząc przy przyjęciu, że Bank przegrał sprawę ze swego pozwu w całości natomiast pozwana - powódka wzajemna przegrała sprawę z pozwu wzajemnego w niewiele mniej niż 95 %.

Apelację od tego wyroku, zaskarżając go w punktach trzecim (oddalenie powództwa wzajemnego G. R. w pozostałym, poza uwzględnionym w punkcie drugim, zakresie) i czwartym (wzajemne zniesienie kosztów procesu), wniosła pozwana wzajemna G. R., która zarzuciła:

1) naruszenie przepisów postępowania, które miały wpływ na wynik sprawy, art. 233 § 1 KPC w zw. z art. 227 KPC w zw. z art. 278 KPC poprzez przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów poprzez dowolną i selektywną ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego polegające na: pominięciu, wniosków końcowych zawartych w opinii biegłej sądowej E. G. sporządzonej w niniejszej sprawie, w której to opinii biegła wskazała, iż mając na uwadze abuzywny charakter postanowień umowy kredytu nr (...) dotyczących ustalenia kursu CHF po jakim miały być spłacane poszczególne raty kredytu, a także te określające wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany pozwana wraz ze zmarłym mężem (pozwanym wobec którego postępowanie zostało zawieszone) spłaciła nienależną bankowi kwotę w wysokości 116.962,12 zł plus 11.200,00 CHF - równowartość 40.025,38 zł,

2) naruszenie prawa materialnego, poprzez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie: art. 58 § 2 KC w zw. z art. 353 ¹ KC poprzez ich niezastosowanie i nieuznanie przez Sąd I Instancji, iż skutkiem uznania za niedozwolone postanowień w umowie kredytu jest nieważność całej umowy od dnia jej zawarcia i art. 481 § 1 KC poprzez jego niezastosowanie i nie zasądzenie od zasądzonej kwoty należnych pozwanej odsetek ustawowych za opóźnienie.

W oparciu o te zarzuty powódka wzajemna wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa wzajemnego w zaskarżonej części, tj. zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej dodatkowo kwoty w wysokości 133.956,31 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia wniesienia powództwa wzajemnego do dnia zapłaty, oraz odsetek ustawowych za opóźnienie liczonych od kwoty 8.350,41 od dnia wniesienia powództwa wzajemnego do dnia zapłaty oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów procesu za obie instancje według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

W odpowiedzi na apelację pozwana wzajemna wniosła o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego i wnioski te zostały podtrzymane na rozprawie apelacyjnej gdzie pozwana ta była reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Apelacja zasługuje na częściowe uwzględnienie w zakresie w jakim powództwo wzajemne G. R. (pamiętać należy, że powództwo wzajemne wytoczyło dwóch kredytobiorców, a zaskarżony wyrok częściowy dotyczy tylko jednego z nich) zostało oddalone, w czym mieści się zarówno dochodzona w apelacji kwota 133.956,31 zł, odsetki od niej i odsetki od zasądzonej w punkcie drugim wyroku kwoty 8.350,41 zł oraz w zakresie kosztów procesu.

Powództwo główne (...) Banku Spółki Akcyjnej w W. zostało prawomocnie oddalone (powódka nie wniosła apelacji), nie ulega zatem wątpliwości, że wyliczenia dokonane przez Sąd pierwszej instancji dotyczące kwoty kredytu, kosztów tego kredytu i kwoty którą pozwani powodowie wzajemni spłacili oraz ocena ważności postanowień umowy kredytowej, w oparciu o które obliczane były raty kredytu składające się na łączną kwotę jego spłaty, nie została skutecznie podważona. Tyle tylko, że pozwani, powodowie wzajemni, a teraz już tylko G. R. od początku, od daty odpowiedzi na pozew i wniesienia powództwa wzajemnego, podnosili skutek dalej idący twierdząc, że nieważność postanowień umownych zawierających klauzule indeksacyjne oraz okoliczności związane z zawarciem z nimi jako konsumentami umowy naruszające ich interes i dobre obyczaje, prowadzi do nieważności całej umowy od dnia jej zawarcia.

Z tym twierdzeniem, a co za tym idzie z zarzutami naruszenia prawa materialnego zawartymi w apelacji należy się zgodzić.

Umowa kredytu, zgodnie z art. 69 prawa bankowego, określa wysokość udzielonego kredytu, walutę kredytu, warunki na jakich został udzielony, zasady jego zwrotu, zasady oprocentowania i jego zmiany oraz terminy spłaty. Zobowiązanie kredytobiorcy, w tej sprawie także konsumenta, wobec banku może być wyrażone w sposób kwotowy albo też poprzez zastosowanie obiektywnie weryfikowalnego mechanizmu waloryzacji, w tym indeksacji walutą obcą, także kursem franka szwajcarskiego. Zastosowanie walutowych klauzul indeksacyjnych powinno opierać się na takim ich sformułowaniu, aby zmienność kursu waluty obcej została wyznaczona przez element zewnętrzny i możliwie obiektywny w stosunku do stron umowy. Zastosowanie indeksacji walutowej jest dopuszczalne co do zasady i nie narusza ani zasady nominalizmu z art. 358 ¹ k.c., ani też zasady swobody umów z art. 353 ¹ k.c., jeżeli pozwala na określenie koniecznych przedmiotowo postanowień umowy kredytowej, określonych w art. 69 prawa bankowego. Sporządzenie umowy zgodnie z tymi przepisami wymaga więc zastosowania takiego mechanizmu na etapie określania kursu CHF na potrzeby ustalenia każdej kolejnej raty, który byłby niezależny od arbitralnych decyzji kredytodawcy, aby kredytobiorca z góry mógł ustalić poziom, do którego ponosi ryzyko związane ze skorzystaniem z takiego kredytu w konkretnym banku, oferującym znane z góry warunki ustalania wysokości rat kapitałowych, rzutujących automatycznie na wysokość faktycznie spłacanego oprocentowania. Kredytobiorca musi takie zapisy zaakceptować, mimo że nie jest w stanie z góry przewidzieć kwotowego wymiaru poszczególnych rat. Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c. badanie łączącej konsumenta z przedsiębiorcą umowy celem ustalenia, czy zawarte w niej postanowienia mają charakter niedozwolony (abuzywny) dopuszczalne jest tylko w odniesieniu do tych postanowień, które nie zostały z konsumentem indywidualnie uzgodnione. Kontroli poddawane są te postanowienia, które nie określają głównych świadczeń stron. Gdy natomiast postanowienie określa główne świadczenia stron, przesłanką dopuszczalności jego kontroli jest (poza brakiem indywidualnego uzgodnienia z konsumentem) stwierdzenie, że nie zostało ono sformułowane w sposób jednoznaczny.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 3 k.c. nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. W okolicznościach tej sprawy bank posłużył się przy zawieraniu umowy wzorcem umowy, a zatem zgodnie z art. 385 ¹ § 4 k.c. ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie z klientem spoczywa na tym, kto się na to powołuje. Tymczasem kwestie dotyczące sposobu waloryzacji mające następnie swe odzwierciedlenie w kwestionowanych postanowieniach umowy nie były uzgodnione z pozwanymi, powodami wzajemnymi. Bank nie przedłożył na tę okoliczność żadnych dowodów, a pozwani, powodowie wzajemni wskazali na okoliczności zawarcia umowy, w tym na rodzaj i zakres udzielonych im informacji o przyszłej umowie. To obowiązkiem przedsiębiorcy (banku) dokonującego czynności z konsumentem jest podjąć takie działania, aby w sposób jasny, przystępny, zrozumiały i wszechstronny wyjaśnić mu wszelkie niezbędne kwestie i przekazać informacje mające istotne znaczenia dla przyszłej umowy. Rolą banku było wyjaśnienie kredytobiorcom zasad, na jakich będzie ustalany kurs waluty obcej, w szczególności zaś poinformowanie ich o tym, że kursy te będą ustalane przez bank, w jaki sposób i na jakich zasadach. Bank nie pouczył też o skutkach zawarcia kredytu indeksowanego do waluty obcej oraz o zagrożeniach z tego wynikających. Umowa zawierała odesłanie do tabeli kursów, bez innych zastrzeżeń dotyczących zasad jej ustalania, także w zakresie odmienności kursów kupna, sprzedaży. Istotne jest również to, że oceny postanowień umowy pod kątem jej abuzywności dokonuje się z na dzień zawarcia umowy, a nie przez pryzmat czasu jej wykonywania, co wprost wynika z uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 roku (III CZP 29/17).

Biorąc pod uwagę te ogólne kryteria, Sąd Okręgowy prawidłowo uznał, że postanowienia umowy dotyczące klauzul przeliczeniowych są abuzywne, sprzeczne z dobrymi obyczajami, rażąco naruszają interesy kredytobiorców( art. 385 ¹ § 1 k.c.).

Jednocześnie Sąd ten uznał, że w takiej sytuacji zachodzi konieczność rozliczenia umowy bez uwzględnienia abuzywnych klauzul przeliczeniowych bo umowa mogła być wykonana i została wykonana bez uwzględnienia tych klauzul. Z tym stwierdzeniem nie można się zgodzić. Wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji, które nie zostało bliżej wyjaśnione, nie było możliwe utrzymania umowy w mocy i jej dalsze wykonywanie przy wyeliminowaniu spornych postanowień umowy. Wprawdzie zgodnie z art. 385 ¹ § 2 k.c. jeżeli niedozwolone postanowienie umowy nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie, to jednak dla dalszego obowiązywania umowy niezbędna byłaby wola powodów, a w tej sprawie powodowie konsekwentnie domagają się uznania umowy za nieważną. Również orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, na gruncie dyrektywy 93/13/EWG, w szczególności jej art. 6 ust. 1 nie pozostawia tu wątpliwości. W wyroku TSUE z 3 października 2019 r., C - 260/18 Trybunał wskazał, że art. 6 ust. 1 powołanej dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej (…), przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może dalej obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy. Eliminacja spornych postanowień umowy ze względu na abuzywność klauzul waloryzacyjnych, które służyły ustaleniu kursu franka szwajcarskiego na potrzeby wypłaty kredytu oraz ustalenia wysokości raty kapitałowo-odsetkowej wpływa na zmianę głównego przedmiotu umowy z tej przyczyny, że klauzule dotyczą głównych zobowiązań powodów jako kredytobiorców, związanych ze spłacaniem rat w ich kapitałowej części oraz ustaleniem pozostałej do zapłacenia części kapitału kredytu. Ewentualne wyeliminowanie wskazanych klauzul nie może pozwalać na utrzymanie umowy nie tylko dlatego, że chodzi o główne świadczenia, bez których charakter umowy nie mógłby zostać zachowany, lecz również z tej przyczyny, że bez tych klauzul jej wykonywanie w pozostałym zakresie w ogóle nie byłoby możliwe na podstawie tej umowy bez zasadniczej zmiany jej charakteru prawnego. W sytuacji, gdy stosowanie samego mechanizmu indeksacji kredytu do franka szwajcarskiego, a nawet znanego w dacie jej zawarcia kursu kupna i sprzedaży tej waluty, po którym kredyt wyrażony w walucie polskiej został przeliczony na franka szwajcarskiego, nie stanowiło samo w sobie, niedozwolonego postanowienia umownego, eliminacja klauzul dotyczących zastosowania kursu z tabeli banku wyłączała by wykonywanie takiej umowy ze względu na niemożliwość zgodnego z jej treścią ustalenia wysokości rat.

W wyroku z dnia 21 grudnia 2016 r. (sygn. akt C - 154/15, C - 307/15, C - 308/15) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wypowiadając się co do skutków uznania klauzuli umownej za niedozwoloną (nieuczciwą) stwierdził, że zadaniem sądu krajowego jest wyłącznie wykluczenie stosowania nieuczciwego warunku umownego w taki sposób, aby nie wywoływał on wiążącego skutku dla konsumenta. Winno się zatem doprowadzić do takiej sytuacji prawnej konsumenta, jaka miałaby miejsce wówczas, gdyby tego warunku nigdy nie było. Sąd nie jest natomiast władny dokonać zmiany treści tego warunku. Także z powołanym już wcześniej wyroku z 3 października 2019 r., C - 260/18, TSUE jednoznacznie uznał, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoi na przeszkodzie wypełnianiu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze tylko ogólnym przewidujących, że skutki wyrażone w treści takiej czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które nie stanowią przepisów dyspozycyjnych lub przepisów mających zastosowanie jeżeli strony wyrażą na to zgodę.

Skutkiem stwierdzenia nieważności umowy i ustalenia nieistnienia między stronami stosunku prawnego z niej wynikającego jest obowiązek banku zwrotu wpłaconej przez kredytobiorców kwoty, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c. i nast.). W razie nieważności umowy i żądania konsumentów zwrotu spełnionego świadczenia rozliczenia dokonać należy w oparciu nie o teorię salda, lecz teorię podwójnej kondykcji. Zgodnie z tą teorią każda ze stron zgłasza żądanie zwrotu odrębnie, bez automatycznego kompensowania przez sąd. Tych zasad Sąd pierwszej instancji nie zastosował, ale też zastosować w pełni nie mógł wobec treści żądania zawartego w pozwie wzajemnym. Powodowie wzajemni, a teraz już tylko powódka wzajemna, domagali się bowiem zapłaty kwoty 142.306,72 złotych z czego Sąd pierwszej instancji zasądził 8.350,41 złotych błędnie uznając, że należna jest powódce wzajemnej w tej wysokości nadpłata stanowiąca różnicę pomiędzy kwotą spłaconą przez obojga kredytobiorców, a kwotą kredytu rozumianą przez ten Sąd jako suma kapitału udzielonego kredytu i jago kosztów wynikających z umowy (które to koszty przecież zostały wyliczone przez bank na podstawie postanowień umowy uznanych przez sam Sąd Okręgowy za abuzywne).

Tyle tylko, że powodowie wzajemni w powództwie wzajemnym, a teraz powódka wzajemna w apelacji nie dochodzili całej kwoty zapłaconej bankowi z tytułu spłaty kredytu, jako zwrotu nienależnego świadczenia, a jedynie wyliczonej przez biegłą kwoty uznanej przez nią jako nadpłatę wynikającą ze stosowanych abuzywnych klauzul waloryzacyjnych. Kwota ta mieści się w wysokości nienależnego świadczenia którego powodowie wzajemni mogliby dochodzić w sytuacji uznania całej umowy za nieważną na podstawie art. 405 i nast. kodeksu cywilnego. Dlatego oddalenie powództwa ponad zasądzoną w punkcie drugim kwotę 8.350,41 złotych nie było uzasadnione i zachodziła podstawa do zmiany wyroku w tej części (oddalającej), ale nie przez zasądzenie dochodzonej apelacją kwoty 133.956,31 złotych lecz połowy tej kwoty. Apelację bowiem wniósł jeden z kredytobiorców w sytuacji gdy drugi przed wydaniem wyroku przez Sąd pierwszej instancji zmarł, postępowanie w stosunku do niego zostało zawieszone, a wyrok jest częściowy. Powodowie wzajemni - kredytobiorcy byli małżeństwem, przed śmiercią męża powódki wzajemnej obowiązywała między nimi wspólność majątkowa małżeńska, a wraz z tą śmiercią ta wspólność majątkowa ustała i współwłasność łączna przekształciła się w ułamkową przy, wynikającym z art. 50 ¹ kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, domniemaniu równych udziałów. Powódka wzajemna mogła zatem dochodzić skutecznie połowy kwoty o zasądzenie której wniosła za życia męża razem z nim, a obecnie w apelacji połowy tej kwoty, z pominięciem zasądzonej prawomocnie kwoty 8.350.41 złotych czyli 66.982,65 złotych. Powódka wzajemna nie może dochodzić całej kwoty, wierzytelności wynikające ze spadku nie mają charakteru solidarnych, przepisy kodeksu cywilnego przewidują bowiem tylko solidarną odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe do chwili działu spadku (art. 1034 § 1 k.c.). W okolicznościach tej sprawy nie wiadomo zresztą jaki jest krąg spadkobierców i czy powódka wzajemna do niego należy. Będzie to istotne w razie ewentualnego wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania względem męża powódki wzajemnej.

Uzasadniona była także apelacja w zakresie w jakim dotyczy braku zasądzenia przez Sąd pierwszej instancji odsetek od kwoty 8.350,41 złotych wynikającej z punktu drugiego wyroku, które to rozstrzygnięcie mieści się w części oddalającej powództwo wzajemne G. R. (punkt trzeci wyroku). Wbrew stwierdzeniu tego Sądu w uzasadnieniu wyroku, że odsetki nie były dochodzone, żądanie takie zostało zawarte w piśmie procesowym powodów wzajemnych z dnia 28 czerwca 2019 roku (karta 402 akt), które zostało doręczone bankowi w dniu 6 września 2019 roku (karta 417 akt). A zatem należało zmienić zaskarżony wyrok także w tym zakresie, przez dodanie punktu piątego wyroku zasądzającego od wymienionej kwoty odsetki ustawowe za opóźnienie, od dnia następnego po doręczeniu pisma procesowego zawierającego żądanie odsetek.

Ingerencji w oparciu o apelację wymagało także rozstrzygniecie o kosztach postępowania, co prowadzi do zmiany wyroku w tej części, stosownie do zmienionego wyniku procesu przed Sądem pierwszej instancji. Mając na uwadze to, że powództwo banku zostało w całości prawomocnie oddalone, a powództwo wzajemne G. R. uwzględnione mniej więcej w połowie, w takiej też części, zważywszy zwolnienie powódki wzajemnej od opłaty od pozwu, zasądzone zostały na jej rzecz koszty procesu (połowa kosztów zastępstwa procesowego z połową opłat od pełnomocnictw: głównego i substytucyjnego). Jednocześnie pozwany wzajemny obciążony został połową opłaty od pozwu wzajemnego od której powódka wzajemna była zwolniona (w tej sprawie opłata od pozwu w sprawie konsumenta o roszczenia wynikające z czynności bankowej - art. 13a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - powinna wynosić 1000 złotych) i połową wydatków poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa z tytułu kosztów opinii biegłej. Z tych względów Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., zmienił zaskarżony wyrok w sposób wyżej wskazany. W pozostałej części apelacja, w oparciu o art. 385 k.p.c., została oddalona, a zgodnie z art. 100 k.p.c., w związku z wynikiem postępowania apelacyjnego, koszty tego postępowania między powódką wzajemną a pozwaną wzajemną zostały zniesione.

SSA Tomasz Ślęzak