Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 stycznia 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi - I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodnicząca: Sędzia SA Bożena Wiklak

Protokolant: sekr. sąd. Paulina Działońska

po rozpoznaniu w dniu 10 stycznia 2023 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa K. S. i D. S.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.

o zapłatę i ustalenie nieważności umowy

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 31 stycznia 2022 r., sygn. akt XII C 1122/21

I.  z apelacji powodów zmienia zaskarżony wyrok na następujący:

„1. ustala, że umowa kredytu nr (...) o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...), zawarta 6 sierpnia 2008 r. pomiędzy K. S.
i D. S. a (...) Bank Spółką Akcyjną

z siedzibą w W. – poprzednikiem prawnym (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W., jest nieważna;

2. zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz K. S. i D. S. kwotę 507.290,23 zł (pięćset siedem tysięcy dwieście dziewięćdziesiąt złotych i dwadzieścia trzy grosze) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 27 lutego 2021 r.;

3. oddala powództwo w pozostałym zakresie;

4. zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz K. S. i D. S. kwotę 11.834 (jedenaście tysięcy osiemset trzydzieści cztery) zł tytułem zwrotu kosztów procesu.”;

II. oddala apelację powodów w pozostałej części;

III. oddala apelację pozwanego;

IV. zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz K. S. i D. S. kwotę 17.200 (siedemnaście tysięcy dwieście) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt I ACa 629/22

UZASADNIENIE

K. S. i D. S. pozwie z dnia 2 kwietnia 2021 r. wnieśli
o stwierdzenie nieważności umowy kredytu nr (...) o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem (...), zawartej dnia 6 sierpnia 2008 r.
z poprzednikiem prawnym (...) S.A., tj. (...) Bank S.A. z siedzibą w W., zasądzenie od pozwanej na rzecz powodów solidarnie kwoty 507.290,23 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 27 lutego 2021 r. do dnia zapłaty oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów solidarnie zwrotu kosztów procesu, ewentualnie, w razie nieuwzględnienia żądania głównego wnieśli o ustalenie (ex tunc) bezskuteczności wskazanych w pozwie postanowień wymienionej umowy kredytu nr (...) oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów solidarnie kwoty 203.240,08 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 27 lutego 2021 roku do dnia zapłaty, a także o zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów solidarnie zwrotu kosztów procesu/

Sąd Okręgowy w Łodzi zaskarżonym wyrokiem z 31 stycznia 2022 r. oddalił powództwo główne i częściowo uwzględnił powództwo ewentualne przez ustalenie, że § 1 ust. 3, § 1 ust. 3a, § 7 ust.1, § 11 ust. 4, § 13 ust. 6 i § 16 ust. 3 stanowią niedozwolone postanowienia umowne i są bezskuteczne wobec powodów oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 180.277, 90 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 27 lutego 2021 r. do dnia zapłaty, oddalił roszczenie ewentualne w pozostałym zakresie oraz orzekł o kosztach procesu.

Powyższy wyrok został oparty na ustaleniach faktycznych szczegółowo przedstawionych w motywach pisemnych zaskarżonego orzeczenia. Sąd Apelacyjny podzielił je i przyjął za własne w zakresie istotnym dla rozstrzygnięcia sprawy.

Sąd Okręgowy prawie w całości uwzględnił roszczenie ewentualne oparte na art. 385 ¹ § 1 k.c. w zw. z art. 410 k.c. w zw. z art. 405 k.c., podzielając wyrażany w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej pogląd
o niedozwolonym charakterze klauzul waloryzacyjnych przewidujących indeksację kredytu wyrażonego w złotych polskich do franka szwajcarskiego, z odwołaniem do przeliczania walut według kursów ustalanych jednostronnie przez Bank, bez określenia precyzyjnych zasad i bez wpływu konsumenta na ustalenie kursu i spreadu walutowego stosowanego przez Bank. Sąd Okręgowy ustalił zatem, że wymienione w tenorze wyroku postanowienia jako niedozwolone są bezskuteczne w stosunku do powodów, uznając, że powodowie mają interes prawny
w rozumieniu art. 189 k.p.c. w uzyskaniu tej treści orzeczenia.

Oceniając skutki stwierdzenia w umowie kredytowej klauzul abuzywnych w postaci klauzuli indeksacyjnej Sąd I instancji uznał, że taka kwalifikacja rzeczonej klauzuli co do zasady nie powinna prowadzić do nieważności całej umowy kredytowej, a jedynie do eliminacji abuzywnej klauzuli waloryzacyjnej. Nie prowadzi to do zmiany wysokości i zasad ustalania oprocentowania. W praktyce oznacza to, że kredyt oprocentowany jest w dalszym ciągu według stosowanych na ogół dla (...) stawek LIBOR, mimo że z umowy wyeliminowane zostaje wszelkie powiązanie wysokości świadczeń z walutą inną niż polska.

W tej sytuacji zapłata rat kapitałowo-odsetkowych, zawyżonych względem wysokości rat, jakie uiściliby powodowie, gdyby umowa nie zawierała niedozwolonych postanowień umownych, stanowi świadczenie nienależne. Wielkość świadczenia nienależnego w ramach zawyżonych rat kapitałowo-odsetkowych została wyliczona przez biegłego ds. rachunkowości. Wyliczenia te oparto na założeniu, że z umowy zostały usunięte postanowienia w zakresie klauzuli indeksacyjnej, przy pozostawieniu wszystkich pozostałych warunków umowy dotyczących obliczania należnych rat, w tym w szczególności terminów płatności
i oprocentowania opartego o LIBOR 3 M.

Na zasądzone na rzecz powodów świadczenie złożyły się nadpłacone raty kapitałowo-odsetkowe, uiszczone w okresie 10 lat przez wytoczeniem powództwa w łącznej kwocie 180.277,90 zł. Sąd Okręgowy nie uwzględnił podnoszonego przez pozwanego zarzutu przedawnienia w pozostałym zakresie.

W ocenie Sądu Okręgowego, istnienie w umowie kredytowej łączącej strony klauzuli abuzywnej w postaci klauzuli indeksacyjnej, nie skutkuje stwierdzeniem nieważności umowy.

Sąd ten podzielił w tym zakresie pogląd, zgodnie z którym sankcja bezskuteczności dotyczy tylko klauzuli abuzywnej, co jest wyrazem reguły favor contractus i zasady proporcjonalności, a także dążenia do maksymalnej ochrony konsumenta poprzez skuteczne wyeliminowanie wadliwych postanowień umownych przy minimalnej ingerencji w stosunek prawny. Taka kwalifikacja rzeczonej klauzuli co do zasady nie powinna prowadzić do nieważności całej umowy kredytowej (np. wyrok Sądu Najwyższego z 14 maja 2015 roku, II CSK 768/14, OSNC 2015/11/132). Dlatego, w ocenie sądu pierwszej instancji, powództwo główne nie zasługiwało na uwzględnienie.

Apelacje od powyższego wyroku złożyli powodowie oraz pozwany.

Powodowie zaskarżyli wyrok w części oddalającej powództwo główne (pkt.1)
i orzekającej o kosztach procesu (pkt 5), zarzucając naruszenie:

(1) art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku - Prawo bankowe (dalej: u.p.b.)
w zw. z art. 58 § 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (dalej: k.c.) przez niewłaściwe jego zastosowanie, polegające na uznaniu umowy nr (...)
o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem (...), zawartej dnia 6 sierpnia 2008 roku w W. przez powodów z poprzednikiem prawnym pozwanej,
tj. (...) Bank S.A. (dalej: „umowa kredytowa") za ważną i zawierającą wszystkie elementy konstrukcyjne umowy kredytu w sytuacji, gdy umowa ta:

a. nie określa w sposób wiążący i niezmienny kwoty kredytu;

b. określa kwotę kredytu w sposób blankietowy;

c. nie wskazuje na rzeczywisty zakres zobowiązania powodów oraz całkowity koszt spłaty zaciągniętego przez powodów zobowiązania;

d. przyznaje pozwanej prawo swobodnego określenia rzeczywistego zobowiązania powodów w drodze własnej decyzji, tj. przyznaje pozwanej prawo jednostronnego określenia essentialia negotii umowy kredytowej;

(2) art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 353 ¹ k.c. oraz art. 69 ust. 1 u.p.b. przez jego niezastosowanie, mimo przesłanek to uzasadniających, polegających na konieczności stwierdzenia nieważności umowy kredytowej, która po usunięciu klauzul waloryzacyjnych nie zostałaby zawarta przez strony, tj.:

a. nie zawierałaby powiązania świadczeń stron z walutą obcą;

b. wyeliminowałaby z umowy ryzyko kursowe;

(3) art. 353 ¹ k.c., art. 354 § 1 k.c. w zw. z art. 58 § 1 i 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na uznaniu umowy kredytowej za ważną, mimo pozostawania przez nią w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego ze względu na:

a. przekroczenie przez strony swobody umów;

b. przyznanie jednej stronie prawa jednostronnego uprawnienia do określania obowiązków drugiej strony, a przez to determinowania treści stosunku prawnego w drodze własnej, niczym nieskrępowanej decyzji;

c. posłużenie się przez stronę pozwaną „waloryzacją”, nieznaną ustawie i mającą charakter pozorny, niesłużącą ochronie przed zmianą wartości siły nabywczej pieniądza, lecz służącej uzyskaniu przez pozwaną dodatkowych korzyści z wykonania umowy;

(4) art. 385 ¹ § 1 i 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na pozostawieniu w mocy umowy kredytowej po ustaleniu bezskuteczności postanowień waloryzacyjnych jako postanowień umownych rażąco naruszających interes prawny powodów jako konsumentów i uznaniu, że umowa kredytowa w pozostałym zakresie wiąże konsumentów ze względu na konieczność poszanowania reguły favor contractus, mimo konieczności uznania, że:

a. klauzule waloryzacyjne kształtują oprocentowanie kredytu, a przez to stanowią świadczenia główne stron, a przynajmniej,

b. pozostają ze świadczeniami głównymi związane w taki sposób, że po ich wyeliminowaniu nie jest możliwe dalsze wykonywanie umowy kredytowej,

co skutkować winno unieważnieniem umowy kredytowej;

(5) art. 385 ¹ § 1 i 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na uznaniu, że eliminacja klauzuli waloryzacyjnej nie prowadzi do zmiany wysokości i zasad ustalania oprocentowania w sytuacji, gdy eliminacja klauzuli waloryzacyjnej wprost wpływa na sposób oprocentowania kredytu, a przez to, w dalszej kolejności, na ustalenia wysokości rat kredytu, wysokości salda kredytu pozostałego do spłaty oraz kosztów i opłat, które kredytodawcy zobowiązani są uiszczać;

(6) art. 385 ¹ § 1 i 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na pozostawieniu w mocy umowy kredytowej po ustaleniu bezskuteczności postanowień waloryzacyjnych, mimo złożenia przez powodów jednoznacznego oświadczenia woli o unieważnieniu umowy.

Mając na uwadze powyższe, powodowie wnieśli o

1. zmianę wyroku w zakresie pkt 1 i 5 przez:

- stwierdzenie nieważności umowy kredytu nr (...) o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem (...), zawartej dnia 6 sierpnia 2008 roku
w W. z poprzednikiem prawnym (...) S.A., tj. (...) Bank S.A. z siedzibą
w W.;

- zasądzenie od pozwanej na rzecz powodów solidarnie kwoty 507.290,23 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia wezwania, tj. od dnia 27 lutego 2021 roku do dnia zapłaty;

- zasądzenie od pozwanej na rzecz powodów solidarnie zwrotu kosztów postępowania przed Sądem I instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego, wedle norm prawem przepisanych;

Ponadto powodowie wnieśli o zasądzenie od pozwanej na rzecz powodów solidarnie zwrotu kosztów postępowania przed Sądem II instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego, wedle norm prawem przepisanych.

W razie uznania przez Sąd, że naruszenia prawa materialnego przez Sąd I instancji wskazują na nierozpoznanie przez Sąd I instancji istoty sprawy, powodowie wnieśli
o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zakresie pkt 1 wyroku, w którym Sąd I instancji oddalił roszczenie główne o zapłatę i ustalenie nieważności umowy oraz w zakresie pkt
5 wyroku, procesu, i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia.

Pozwany zaskarżył wyrok w części uwzględniającej powództwo ewentualne (punkty 2 i 3), zarzucając:

1. naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj.:

a) art. 233 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej, a nie wszechstronnej oceny materiału dowodowego, tj.:

i. ustalenie, że postanowienia umowne dotyczące indeksacji nie zostały indywidualnie uzgodnione ze stroną powodową, podczas gdy z przeprowadzonych dowodów z dokumentów, w szczególności wniosku kredytowego oraz Umowy wynika, że postanowienia odnoszące się do indeksacji kredytu kursem waluty obcej oraz oprocentowania są wynikiem indywidualnego uzgodnienia stron;

ii. brak uwzględnienia okoliczności: (i) zapoznania się przez stronę powodową
z postanowieniami Umowy i Regulaminu w odniesieniu do kredytu indeksowanego do waluty obcej; (ii) zapoznania strony powodowej z kwestią ryzyka kursowego, (iii) świadomości strony powodowej w zakresie ryzyka kursowego związanego z wahaniem kursów waluty, do której indeksowany jest kredyt oraz związanego ze zmiennym oprocentowaniem, (iv) świadomego i swobodnego wyboru przez stronę powodową kredytu indeksowanego do waluty obcej, podczas gdy powyższe istotne dla sprawy okoliczności wynikają z treści zgromadzonych w aktach sprawy oraz niekwestionowanych w toku postępowania dowodowego dokumentów;

iii. ustalenie, że strona powodowa nie została w sposób wyczerpujący i zrozumiały poinformowana przez Pozwanego o ryzyku kursowym oraz o skutkach, jakie wiążą się
z zastosowaniem mechanizmu indeksacji, oraz o zasadach ubezpieczenia niskiego wkładu własnego, podczas gdy z dowodów przeprowadzonych w niniejszej sprawie, w tym
w szczególności dowodów z dokumentów wynikają okoliczności przeciwne;

iv. ustalenie, że pozwany dysponował swobodą i dowolnością w zakresie zmian wysokości oprocentowania kredytu i stosowanych kursów walut, co zdaniem Sądu narażało konsumenta na niczym nieograniczoną arbitralność decyzji banku w tym zakresie, podczas gdy
z dostarczonych przez pozwanego informacji i dokumentów wynika, że pozwany bank nie posiadał uprawnienia do arbitralnego ustalania zmian oprocentowania i kursów walut;

v. pominięcie okoliczności umożliwienia stronie powodowej zawarcia aneksu do Umowy, na mocy którego strona powodowa zyskałaby możliwość dokonywania spłat kredytu bezpośrednio w walucie obcej, podczas gdy są to okoliczności istotne z punktu widzenia rozstrzygnięcia;

vi. pominiecie okoliczności, że (i) konieczne jest dostosowanie stopy referencyjnej do waluty, w jakiej bank pozyskuje środki na finansowanie umowy kredytowej z kredytobiorcą, tj. dla kredytów zlotowych nieindeksowanych stopą referencyjną winna być stawka WIBOR, dla kredytów walutowych (indeksowanych) stopą referencyjną winna być stawka LIBOR/ (...) w zależności od waluty kredytu (dla (...) stopa (...)), (ii) udzielanie kredytów walutowych ( (...)) przez banki wiąże się z koniecznością pozyskania źródeł finansowania kredytów w (...) na rynku międzybankowym w związku z brakiem posiadania depozytów frankowych przez klientów, ( (...)) w umowie kredytu indeksowanego kursem (...) kredytobiorca otrzymuje kredyt w złotych, natomiast jego wartość wyrażana jest w księgach rachunkowych banku w (...), (iv) bank nie może finansować kredytu walutowego pozyskiwanymi pożyczkami zaciągniętymi w złotych, (v) w przypadku udzielania przez bank kredytów złotowych koszt pozyskania finansowania przez bank uzależniony jest od stopy referencyjnej na rynku międzybankowym tj. stawki WIBOR, a także koszt obsługi kredytu przez kredytobiorcę uzależniony jest od tego samego parametru które to okoliczności wynikają z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie oraz mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy;

vii. błędne ustalenie, że ryzyko kursowe wynikające z przedmiotowej umowy obciąża wyłącznie stronę powodową podczas, gdy z przeprowadzonych dowodów z dokumentów jednoznacznie wynika, że ryzyko kursowe obciąża równomiernie obie strony umowy kredytowej;

viii. ustalenie, że różnica pomiędzy kursem kupna a kursem sprzedaży waluty
w mechanizmie kredytu indeksowanego stanowi dodatkową prowizję banku podczas, gdy tzw. spread walutowy może być analizowany jedynie w kontekście przychodu (nie dochodu), który jest równoważony kosztem spreadu walutowego ponoszonego przez pozwanego, na potrzeby obsługi kredytu kredytobiorcy;

ix. pominięcie okoliczności, iż pozwany, realizując postanowienia umowne, stosował kurs rynkowy waluty, podczas gdy są to okoliczności istotne z punktu widzenia rozstrzygnięcia;

x. nieuwzględnienie okoliczności wykazanych za pośrednictwem dowodu z dokumentu
w postaci poświadczonego za zgodność zanonimizowanego odpisu protokołu przesłuchania świadka M. D., które odbyło się 6 listopada 2017 r. podczas rozprawy przed Sądem Okręgowym w Warszawie, I Wydział Cywilny, w sprawie o sygnaturze akt
I C 653/17, podczas gdy fakty takie jak m.in. sposób finansowania akcji kredytowej, sposób tworzenia tabeli kursowej banku, zasadność stosowania kursów kupna i sprzedaży waluty do rozliczeń stron oraz rynkowy charakter kursu stosowanego przez pozwany bank, mają istotne znaczenia dla rozstrzygnięcia;

powyższe uchybienia skutkowały błędnym ustaleniem stanu faktycznego sprawy
i w konsekwencji doprowadziły do nieprawidłowego rozstrzygnięcia niniejszej sprawy;

b) art. 299 k.p.c. w zw. z art. 233 k.p.c. poprzez dokonanie ustaleń w przedmiocie faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wyłącznie w oparciu o twierdzenia strony powodowej [protokół z rozprawy z dnia 26 stycznia 2022 r. od 00:08:59-00:33:00
i 00:33:22 -00:45:46], podczas gdy z przeprowadzonych dowodów w postaci dokumentów zgromadzonych w aktach sprawy (wniosek kredytowy, Umowa), wynikają okoliczności, przeciwne, przy czym treść oraz wiarygodność tych dokumentów nie została podważona
w toku postępowania, wobec czego należało uznać, że okoliczności faktyczne nimi stwierdzone zostały dostatecznie wyjaśnione oraz udowodnione;

2. naruszenie prawa materialnego, tj.:

a) art. 189 k.p.c. poprzez przyjęcie, że stronie powodowej przysługuje interes prawny
w ustaleniu, że wymienione w sentencji wyroku postanowienia umowne nie wiążą powodów względem pozwanego, zaś umowa obowiązuje z pominięciem niedozwolonych postanowień umownych dotyczących indeksowania kwoty kredytu i rat kredytu do waluty obcej (...);

b) art. 385 ¹ § 1 k.c. poprzez przyjęcie, że (i) postanowienia Umowy dotyczące indeksacji zadłużenia z tytułu udzielonego kredytu oraz wysokości spłat rat w oparciu o miernik
w postaci franka szwajcarskiego ustalanego według tabeli kursowej banku, kształtują prawa
i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, a zatem stanowią niedozwolone postanowienia umowne (ii) zróżnicowanie pomiędzy kursem kupna i sprzedaży stosowanym dla określenia wysokości kapitału kredytu, a następnie wysokości spłaty uznać należy za sprzeczne z dobrymi obyczajami, a równocześnie rażąco naruszające interesy konsumenta;

c) art. 385 ¹ § 1 k.c. w zw. z art. 4 ust. 2 Dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich ("Dyrektywa 93/13") poprzez niewyodrębnienie w Umowie kredytowej stron klauzuli ryzyka walutowego, dotyczącej zastosowania mechanizmu indeksacji zobowiązania kredytowego kursem waluty obcej, oraz klauzuli spreadowej, dotyczącej wyłącznie odesłania do stosowanych przez bank kursów walutowych oraz przyjęciu, że klauzule indeksacji kredytu kursem waluty obcej nie określają głównych świadczeń stron w ramach łączącej strony Umowy o kredyt hipoteczny, podczas gdy w świetle aktualnego na dzień orzekania orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wydanego na gruncie podobnych spraw, klauzule ryzyka walutowego, uwzględniwszy wyżej wspomniane ich wyodrębnienie, są postanowieniami określającym główne świadczenia stron, co w konsekwencji doprowadziło do przeprowadzenia oceny łącznie klauzuli ryzyka walutowego i klauzuli spreadowej przez pryzmat przesłanek, o których mowa w art. 385 ¹ § 1 k.c.;

d) art. 56 k.c. w zw. z art. 358 § 2 k.c. w zw. z art. 69 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (dalej "Prawo bankowe") w zw. z art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 poprzez przyjęcie, że niedopuszczalnym jest odwołanie się do normy dyspozytywnej art. 358 § 2 k.c. wykładanej łącznie z art. 69 ust. 3 Prawa bankowego w miejsce uznanych za niedozwolone postanowienia umowne klauzul indeksacyjnych w zakresie, w jakim klauzule te zawierają odesłanie do tabel kursowych banku, podczas gdy taki proces stosowania prawa jest zdatny do przywrócenia równowagi kontraktowej stron przy jednoczesnym zachowaniu ważności Umowy, służy realizacji celów Dyrektywy 93/13, a ponadto jest zgodny
z przepisami prawa krajowego;

e) art. 385 ¹ § 2 k.c. oraz art. 65 § 1 i 2 k.c. i art. 353 ¹ k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na ustaleniu, że w konsekwencji ustalenia abuzywności postanowień dotyczących sposobu ustalania kursów wymiany walut poprzez odesłanie do tabeli kursowej banku doszło do całkowitego wyeliminowania z umowy indeksacji kwoty kredytu i jego rat według kursu waluty obcej, a w rezultacie do przekształcenia kredytu
w kredyt złotowy z jednoczesnym pozostawieniem w mocy postanowień umownych odnoszących się do zmiennego oprocentowania kredytu na zasadach zastrzeżonych dla zobowiązań kredytowych wyrażonych w walucie obcej; powyższe uchybienie skutkowało niedopuszczalną ingerencją Sądu w ustalony przez strony stosunek prawny poprzez jego nieuprawnioną zmianę;

f) art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 i 2 k.c. i 411 pkt 1 k.c. poprzez przyjęcie, że stronie powodowej przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia z tytułu zapłaconych rat kredytu, w sytuacji, gdy strona powodowa jest nadal dłużnikiem banku z tytułu uruchomionego kredytu, jej świadczenia stanowią zwrot kwoty wypłaconej przez pozwanego, przez co pozwany nie może być uznany za bezpodstawnie wzbogaconego.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w zaskarżonej części i zasądzenie od strony powodowej na rzecz pozwanego kosztów procesu za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm prawem przepisanych.

W piśmie procesowym z 27 grudnia 2022 r. (k. 501 -502) pozwany podniósł ewentualny zarzut zatrzymania świadczenia.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Z obu apelacji na uwzględnienie zasługiwała apelacja powodów, mimo że nie wszystkie podniesione w niej zarzuty były trafne. Apelacja powodów okazała się niezasadna w zakresie żądającym solidarnego zasądzenia na rzecz powodów dochodzonej kwoty należności głównej oraz kosztów procesu.

W rozpoznawanej sprawie solidarność czynna nie wynika ani z ustawy, ani z umowy stron. Powodowie nie posiadają legitymacji czynnej jako wierzyciele solidarni. Z uwagi na uiszczanie rat kredytowych z majątku wspólnego małżonków, przynależna powodom wierzytelność powinna nosić charakter tzw. świadczenia „do niepodzielnej ręki” (tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 27 czerwca 2013 r., I ACa 652/13; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2011 r., III CZP 130/10). Wówczas w sentencji wyroku zasądzającego dochodzoną wierzytelności należy wyeliminować słowo „solidarnie”. Zgodnie bowiem z dyspozycją art. 381 § 1 k.c. jeżeli jest kilku wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego, każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia. Jak natomiast wynika z treści art. 35 k.r.o., w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Świadczenia nienależne wynikające ze świadczeń uiszczanych
z majątku wspólnego małżonków, stanowią zatem świadczenia niepodzielne.

Stanowisko powodów należało uznać za niezasadne także w zakresie wskazującym na podstawy do stwierdzenia w odniesieniu do zawartej przez powodów z poprzednikiem prawnym pozwanego umowy istnienia bezwzględnych podstaw jej unieważnienia. Nie budzi wątpliwości, że umowa została zawarta jako umowa kredytu denominowanego do waluty obcej, co było dopuszczalne. Kwota kredytu została określona w § 1 ust. 2 umowy jako 550.000 zł. Wyrażone przez skarżących stanowisko, że umowa nie zawiera essentialia negotii nie jest zatem trafne. Na gruncie przewidzianej w art. 353 ¹ k.c. zasady swobody umów, dopuszczalne jest ułożenie stosunku prawnego w także w taki sposób, że strony ustalą w umowie inną walutę zobowiązania i inną walutę wykonania zobowiązania. Taka konstrukcja jest dozwolona. Także z art. 69 ust. 2 pkt 2 pr. bank. wynika, że określona w umowie kredytu bankowego waluta kredytu oraz określona w tej umowie waluta spłaty kredytu nie muszą być tożsame. Tak właśnie ustaliły strony w umowie kredytu, będącej przedmiotem sporu,
a przyjęcie w umowie kredytu, że jego wypłata i spłata nastąpi w walucie polskiej, jako odnoszące się do wykonania umowy, nie uzasadnia uznania, że w umowie niedookreślono przedmiotowo istotnych postanowień.

Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 353 ¹ k.c. należy podnieść, że dominuje stanowisko, zgodnie z którym skutkiem przekroczenia granic swobody umów jest niezgodność całości lub części czynności prawnej z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 lub k.c. (ewentualnie - choć ta kwestia pozostaje sporna - z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c.). Pogląd ten należy podzielić, jednak nie wynika stąd jeszcze wniosek, że skutkiem jest bezwzględna nieważność czynności prawnej albo przynajmniej nieważność postanowienia wykraczającego poza granice zasady swobody umów. Zgodnie z art. 58 § 1 k.c. czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

Powyższy wniosek oznacza, że postanowienie wykraczające poza granice swobody umów w rozumieniu art. 353 ¹ k.c., które z tej przyczyny może być jednocześnie zakwalifikowane jako niedozwolone postanowienie umowne, nie jest bezwzględnie nieważne, ale nie wiąże konsumenta w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. Sankcja ta oznacza, że kwestionowane postanowienie nie wywołuje skutków prawnych od samego początku i z mocy prawa, co sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu, chyba że konsument następczo udzieli "świadomej, wyraźnej i wolnej zgody" na to postanowienie i w ten sposób zapewni jego skuteczność (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21, OSNC 2021, Nr 9, poz. 56, i cytowane w jej uzasadnieniu obszerne orzecznictwo). Takie określenie sankcji daje konsumentowi możliwość podjęcia decyzji, której to możliwości nie miałby
w razie przyjęcia nieważności postanowienia. Stanowi to niewątpliwe uprzywilejowanie konsumenta w stosunku do innych uczestników obrotu.

Postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne
i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu, są sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej. Postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są nieważne, lecz nie wiążą konsumenta
w rozumieniu k.c. (tak Sąd Najwyższy w uchwale z 28 kwietnia 2022 r., III CZP 40/22).

Uznanie, czy kwestionowane przez powodów klauzule mają charakter niedozwolony
i czy są w stosunku do nich bezskuteczne wymagało uprzedniego odniesienia się do zarzutów apelacji pozwanego.

Wbrew jej zarzutom Sąd Okręgowy nie dopuścił się naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., wyprowadzając z zebranego materiału dowodowego trafne wnioski. Wniosków przeciwnych nie można wywieść z odwołaniem się do zeznań świadka M. D., skoro świadek ten nie uczestniczył w czynnościach, które i te umowy poprzedzały i doprowadziły do ich zawarcia. Dowód z przesłuchania stron jest pełnoprawnym dowodem, a strona pozwana nie zaoferowała innych dowodów dla wykazania, że w przypadku umów zawartych
z powodami w pełni dochowano obowiązujących procedur. Zarzut naruszenia art. 299 k.p.c. okazał się zatem nietrafny, tym bardziej, że nie można zgodzić się ze skarżącym, że istotne dla rozstrzygnięcia sprawy ustalenia zostały poczynione wyłącznie w oparciu o twierdzenia powodów.

W świetle zebranego materiału dowodowego nie budzi wątpliwości, że powodowie nie mieli możliwości negocjowania podstawowych warunków umowy, która została zawarta przy użyciu wzorca umownego, a przeliczenie rat kredytu następowało po kursie wynikającym
z tabeli banku.

Odnosząc się do zarzutu pominięcia okoliczności umożliwienia powodom zawarcia aneksu do umowy, należy wskazać, że okoliczność ta nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Oceny, czy postanowienie umowne jest niedozwolone, dokonuje się bowiem według stanu z chwili zawarcia umowy i w tym zakresie żadnego znaczenia nie ma sposób wykonywania umowy ( vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17).

Istota problemu dotyczącego umów kredytowych indeksowanych do waluty obcej nie polega na niedopuszczalności wprowadzenia klauzuli indeksacyjnej, takie wszakże są dopuszczalne, ale na takim ukształtowaniu treści umowy, z której w sposób jasny nie wynika, w jaki sposób ma być ustalany kurs waluty obcej obowiązujący przy wypłacie i spłacie kredytu (zwany w dalszej części mechanizmem indeksacji lub klauzulą indeksacyjną albo waloryzacyjną), dając w tym zakresie w zasadzie dowolność bankowi.

Powodowie zawarli umowy kredytowe jako konsumenci (art. 22 ¹ k.c.) – na cele mieszkaniowe, bez związku z ich działalnością zawodową lub gospodarczą.

Poprzednik prawny pozwanego był profesjonalistą na rynku usług bankowych,
a wiedza powodów w rzeczonym zakresie była co najwyżej na poziomie przeciętnym. Powodowie powinni zatem uzyskać od banku rzetelną wiedzę
o ryzyku związanym z zaciągnięciem kredytu złotówkowego waloryzowanego do waluty obcej, aby móc w sposób obiektywny ocenić ryzyko finansowe.

Pozwany nawet nie twierdzi, że taką wiedzę powodom przekazano. Nie zostało także wykazane, że postanowienia umowne były indywidualnie uzgodnione z powodami. Powodów obciążono w istocie wszystkimi skutkami załamania na rynku finansowym w 2008 roku
z obowiązkiem spłaty kredytu wraz z obciążeniami o wartości znacznie przekraczającej cel zaciągniętego kredytu. To bank, oferując swój produkt za spłatą na kilkadziesiąt lat, winien uwzględnić nawet niedające się z góry przewidzieć sytuacje, które mogą mieć wpływ na zmiany ryzyka daleko ponad 10-15% zwyżki kursów.

Nie można zatem uznać, że klauzula indeksacyjna została wybrana przez powodów świadomie i z pełną orientacją w zakresie sposobu realizacji umowy.

Z faktu zaciągnięcia przez powodów kredytu „tańszego”, t.j. z niższym oprocentowaniem i niższą ratą, niż w przypadku kredytu złotówkowego, nie można wyprowadzać wniosków niekorzystnych dla powodów. Powodowie jako konsumenci mieli bowiem prawo zakładać, że obie oferty są uczciwe. Za niedopuszczalne należy uznać wykorzystywanie zaufania konsumenta przez tłumaczenie wprowadzania nieuczciwych warunków umowy, wprowadzaniem innych warunków, które są bardziej korzystne, niż standard rynkowy.

Z art. 385 ¹ § 1 k.c. wynika, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są klauzule umowne, które spełniają łącznie trzy przesłanki pozytywne, tj.: zawarte zostały
w umowach z konsumentami, kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami oraz rażąco naruszają jego interesy. Kontrola abuzywności postanowień umowy wyłączona jest zaś jedynie w przypadku spełnienia jednej z dwóch przesłanek negatywnych, to jest gdy: postanowienie umowne zostało indywidualnie uzgodnione
z konsumentem oraz postanowienie umowne określa główne świadczenia stron i jest sformułowane w sposób jednoznaczny.

Sąd Okręgowy słusznie uznał, że w odniesieniu do zawartej w umowach klauzuli waloryzacyjnej nie ma podstaw do przyjęcia, że została ona uzgodniona indywidualnie
z powodami. W świetle treści art. 385 ¹ § 4 w zw. z art. 6 k.c. to na pozwanym banku spoczywał ciężar udowodnienia, że sporne postanowienia umowne zostały indywidualnie uzgodnione z powódką, czemu pozwany nie sprostał. Trafnie także Sąd Okręgowy wskazał na nieprzejrzystość klauzul waloryzacyjnych i na brak przedstawienia powodom informacji pozwalających na świadomą ocenę ryzyka kursowego. Dodatkowo należy wskazać, że kursy walut były ustalane jednostronnie przez Bank.

Sąd Okręgowy trafnie uznał, że kwestionowane przez powodów postanowienia umowy określające sam mechanizm waloryzacji nie były sformułowane w sposób jednoznaczny, skoro pozwany zastrzegł sobie prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu waloryzowanego kursem franka szwajcarskiego poprzez wyznaczanie w tabeli kursowej kursu sprzedaży franka szwajcarskiego, nie wskazując w umowie kryteriów czy przesłanek ustalania kursu. Tym samym Bank miał pełną kontrolę nad wysokością rat spłacanych przez powódkę i ustalaniem różnicy pomiędzy ceną kupna i sprzedaży waluty (tzw. spread walutowy), która stanowiła jego zysk.

Zakwestionowane przez powodów postanowienia umowy kredytu wyczerpują dyspozycję art. 385 ¹ §1 k.c. Są bowiem nieprecyzyjne, niejasne oraz przewidują uprawnienia do kształtowania treści stosunku tylko dla jednej, mocniejszej strony.

W analizowanych postanowieniach brak jest oparcia zasad ustalania kursów na obiektywnych i przejrzystych kryteriach.

Sąd Okręgowy słusznie zatem uznał, że postanowienia § 1 ust. 3a, § 7 ust.1, § 11 ust. 4, § 13 ust. 6 i § 16 ust. 3 umowy stanowią niedozwolone klauzule umowne. Ocena ta jest zgodna ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonego na tle podobnych stanów faktycznych, m.in. w sprawach I CSK 2535/22 i I CSK 4103/22.

Klazule te są bezskuteczne wobec powodów, którzy wyrazili świadomą wolę ustalenia nieważności umowy.

W ocenie Sądu Apelacyjnego skutkuje to stwierdzeniem, że z tego powodu umowa jest w całości nieważna.

Stwierdzenie nieważności umowy mieści się w zakresie sankcji, jaką dyrektywa 93/13 przewiduje w związku z wykorzystywaniem przez przedsiębiorcę nieuczciwych postanowień umownych.

Modyfikacja umowy poprzez uzupełnienie jej luk byłaby sprzeczna
z celem zapobiegania kolejnym naruszeniom, co jest istotą dyrektywy 93/13. Przedsiębiorca, mając świadomość braku sankcji, mógłby w dalszym ciągu stosować nieuczciwe praktyki oraz abuzywne klauzule, bowiem wiedziałby, że jedyną karą byłoby zastąpienie niedozwolonych postanowień innymi, co pozostawałoby bez wpływu na ważność wadliwego stosunku prawnego. Taki wniosek wynika z ugruntowanego orzecznictwa (...), zgodnie
z którym, gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych
w umowach, takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców (zob. np. wyroki (...) z dnia: 14 czerwca 2012 r., w sprawie C-618/10, B. E. de (...) SA; 30 kwietnia 2014 r., C-26/13, K. i K. R.; 26 marca 2019 r., w sprawach połączonych C-70/17 i C-179/17, (...) SA).

Na takim stanowisku stoi także Sąd Najwyższy, który wskazał, że działania sądu
w razie stwierdzenia klauzuli abuzywnej mają mieć charakter sankcyjny, co oznacza osiągnięcie swoistego skutku zniechęcającego profesjonalnych kontrahentów, zawierających umowy z konsumentami do przewidywania w umowach z nimi nieuczciwych postanowień umownych. Taki skutek nie mógłby zostać osiągnięty gdyby umowa mogła zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy przez wprowadzenie do umowy warunków uczciwych. Kontrahent konsumenta niczym by bowiem nie ryzykował, narzucając nieuczciwe postanowienia umowne, skoro mógłby liczyć na to, że sąd uzupełni umowę przez wprowadzenie uczciwych warunków, które powinny być przez niego zaproponowane od razu (wyrok SN z dnia 27 listopada 2019 r., II CSK 483/18, OSP 2021, nr 2, poz. 7).

Co więcej, brak jest takich przepisów, które mogłyby zastąpić powstałą poprzez usunięcie niedozwolonego postanowienia lukę. Powołany przez pozwanego art. 358 § 2 k.c. jest przepisem o charakterze ogólnym, a nie dyspozytywnym, co na mocy powołanego powyżej wyroku (...) w sprawie C-260/18 (D.) wyklucza możliwość jego zastosowania. Nie powinien on zatem być używany dowolnie przez sądy w sprawach kredytów frankowych. Niewątpliwie, także z uwagi na fakt, iż wyeliminowane postanowienia abuzywne miały charakter rozrachunkowy, brak jest podstaw do stosowania w ich miejsce regulacji dotyczącej ustalenia kursu waluty obcej w przypadku spełnienia świadczenia w walucie polskiej. Nie można bowiem pominąć, że art. 358 § 2 k.c. odnosi się do zobowiązań, których przedmiotem jest suma w walucie obcej, a nie do klauzul waloryzacyjnych (a zatem zobowiązań, dla których waluta obca pełni jedynie funkcję miernika świadczenia, które jest spełniane w walucie polskiej). W przypadku kredytów indeksowanych (a więc takich, z jakim mamy do czynienia w niniejszym przypadku) kwota kredytu wyrażona jest w walucie polskiej, z kolei waluta obca stanowi jedynie wyżej wspomniany miernik świadczenia spełnianego w walucie polskiej.

Uznać zatem należy, że niedopuszczalne było zastępowanie przez Sąd wyeliminowanego abuzywnego postanowienia umowy innym mechanizmem wyliczenia kwoty raty kapitałowo-odsetkowej. Żaden bowiem przepis prawa, w tym art. 3851 i 358 § 2 k.c., nie daje podstaw do zastąpienia klauzuli abuzywnej innym postanowieniem. Uzupełnienie luk po wyeliminowaniu takiej klauzuli stanowiłoby bowiem zbyt daleko idącą modyfikację umowy w celu ratowania sytuacji prawnej przedsiębiorcy stosującego niedozwolone postanowienie umowne.

Nie należy również pomijać faktu, iż art. 358 § 2 k.c. nie obowiązywał w chwili zawierania przez strony umowy, co także - z uwagi na treść art. XXVI-LXIV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 94) - wyklucza jego zastosowanie.

Utrzymanie w mocy tego typu umowy byłoby możliwe tylko w sytuacji, gdyby konsument wyraził wyraźnie taką wolę, co nie miało miejsca w rozpoznawanej sprawie.

Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym apelację podziela dominujący obecnie
w praktyce orzeczniczej Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych pogląd, że abuzywność klauzul indeksacyjnych powoduje, że bez nich umowa kredytu nie powinna dalej wiązać stron, gdyż nastąpił brak zasadniczych elementów kontraktu tj. określenia głównego świadczenia stron. Wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Okręgowego, Sąd Apelacyjny podziela stanowisko zajęte przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który uznaje, że w razie stwierdzenia abuzywności klauzuli ryzyka walutowego utrzymanie umowy „nie wydaje się możliwe z prawnego punktu widzenia”, co dotyczy także klauzul przeliczeniowych przewidujących spread walutowy (por. wyroki (...) z dnia 14 marca 2019 r., w sprawie C-118/17, Z. D. przeciwko (...) (...) Z.., pkt 52 i z dnia 5 czerwca 2019 r., w sprawie C-38/17, (...) przeciwko(...), pkt 43).

Zdaniem Trybunału, reguła ta jest aktualna zwłaszcza wówczas, gdy unieważnienie tych klauzul doprowadziłoby nie tylko do zniesienia mechanizmu indeksacji oraz różnic kursów walutowych, ale również – pośrednio – do wyeliminowania ryzyka kursowego, które jest bezpośrednio związane z indeksacją przedmiotowego kredytu do waluty i stanowi istotę tej umowy (por. wyrok z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D.
i J. D. przeciwko (...) Bank (...), pkt 44). W konsekwencji w wyroku z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank (...) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy (pkt 45).

Nie powinno budzić wątpliwości, że o zaniknięciu ryzyka kursowego można mówić
w sytuacji, w której skutkiem eliminacji niedozwolonych klauzul kształtujących mechanizm indeksacji jest przekształcenie kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej w zwykły (tzn. nieindeksowany) kredyt złotowy, oprocentowany według stawki powiązanej ze stawką LIBOR. Sąd Najwyższy wielokrotnie wyjaśniał, że wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, iż należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp czy wariant umowy kredytu. Oznacza to z kolei, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością (bezskutecznością) – (tak w wyroku SN z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18).

W ocenie Sądu Apelacyjnego ostatecznie uznać trzeba, biorąc pod uwagę powyższe, trafne stanowisko Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – że nie istnieje możliwość utrzymania w mocy umowy stron, z której, ze względu na ich abuzywność wyeliminowano postanowienia określające główne świadczenia stron.

Powodowie mają interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. w żądaniu ustalenia nieważności umowy. Jedynie wyrok wprost odnoszący się w sentencji do przeciwstawnych stanowisk stron o ważności lub nieważności umowy kredytowej prowadzi do udzielenia odpowiedzi na pytanie czy umowa kredytowa wiąże powodów, a jeżeli tak, to
w jakim zakresie i na jakich warunkach powinni ją wykonywać. Usunięcie wszelkich niepewności związanych z wykonywaniem świadczenia na rzecz banku (wysokości rat, sposobu rozliczenia kredytu) jest możliwe jedynie za pomocą powództwa o ustalenie. Dopóki strony wiąże umowa kredytowa, powodowie nie mogą domagać się przeliczenia kredytu na złotówki czy rozliczenia umowy, a jedynie ustalenie czy zaskarżona umowa jest nieważna, bądź określone postanowienia umowne nie wiążą stron, pozwoli na zaktualizowanie żądań.

Interes prawny powodów w wytoczeniu takiego powództwa jest więc niewątpliwy, albowiem uzyskanie orzeczenia stwierdzającego nieważność umowy i niwelującego jej skutki ex tunc, ma istotny charakter w związku ze spłacaniem przez nich kredytu,

W uchwale z dnia 16 lutego 2021 r. w sprawie III CZP 11/20 Sąd Najwyższy przesądził, że stronie, która w wykonaniu umowy kredytu, dotkniętej nieważnością, spłacała kredyt, przysługuje roszczenie o zwrot spłaconych środków pieniężnych jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c.) niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu. Skutkuje to zasądzeniem kwoty stanowiącej sumę świadczeń spełnionych przez powodów na rzecz banku w podanym okresie.

Z tych wszystkich względów Sąd Apelacyjny z apelacji powodów zmienił zaskarżony wyrok na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. i ustalił nieważność łączącej strony umowy oraz zasądził na rzecz powodów dochodzoną w ramach żądania głównego kwotę
z ustawowymi odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dochodzonej kwoty od dnia 27 lutego 2021 r., tj. od następnego dnia po upływie 7 dniowego terminu na spełnienie świadczenia, biegnącego od dniu pozwanemu pisma powodów stanowiącego wezwania do potwierdzenia nieważności umowy i zwrotu dotychczas otrzymanych świadczeń związanych z umową (art. 481 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 455 k.c.). Odsetki te biegną do dnia zapłaty.

Apelacja pozwanego i apelacja powodów w pozostałym zakresie podlegały oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

Niezależnie od zarzutów przedstawionych w apelacji pozwanego nie zasługiwał na uwzględnienie podniesiony przez pozwanego i wywodzony z treści art. 496 k.c. oraz art. 497 k.c. zarzut zatrzymania. Zgodnie z art. 496 k.c., jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot. Powyższy przepis stosuje się odpowiednio w razie rozwiązania lub nieważności umowy wzajemnej (art. 497 k.c.).

Sąd Apelacyjny podziela wprawdzie aktualnie dominujące w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko dopuszczające możliwość skorzystania z zarzutu zatrzymania, choćby w drodze analogii, w sytuacji unieważnienia umowy kredytu (m.in. uzasadnienie uchwały z 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20, OSNC 2021/6/40), a tym samym nie widzi przeszkód w możliwości podniesienia takiego zarzutu z uwagi na charakter umowy kredytu
i wynikający z niej brak wzajemności świadczeń.

Nie oznacza to jednak, że uznaje za możliwe odstąpienie od materialnoprawnych przesłanek zatrzymania, do których należy wymagalność roszczenia wzajemnego przysługującego pozwanemu (por. T. Wiśniewski, Prawo zatrzymania w Kodeksie cywilnym, Warszawa 1999, s.125; podobnie wyrok SN z 9 czerwca 2000 r., IV CKN 54/00, LEX nr 599789), a tej w rozpoznawanej sprawie nie było.

Wierzytelności wzajemne pozwanego mają charakter bezterminowy, bowiem termin ich spełnienia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania. Wymagalność roszczeń wynikających z tego rodzaju zobowiązań należy określać przy uwzględnieniu art. 455 k.c., który stanowi, że jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Oznacza to, że po dojściu do wiadomości dłużnika wezwania wierzyciela o spełnienie świadczenia, ma on obowiązek spełnienia tego świadczenia i powinien to uczynić niezwłocznie, ale nie natychmiast. „Niezwłoczność” powinna być ustalana każdorazowo w zależności od okoliczności sprawy; chodzi o taki czas, jaki jest niezbędny do spełnienia świadczenia przy założeniu, że dłużnik działałby, uwzględniając całokształt okoliczności rzutujących na wykonanie zobowiązania, bez nieuzasadnionej zwłoki. Dopiero więc upływ okresu „niezwłoczności” powoduje, że roszczenie wynikające z zobowiązania bezterminowego staje się wymagalne.

Zawarte w aktach sprawy oświadczenie pozwanego o skorzystaniu
z prawa zatrzymania kwot dochodzonych przez powodów niniejszym pozwem
nie zostało poprzedzone wezwaniem powodów do zwrotu otrzymanego kredytu. Wierzytelności te nie były zatem wymagalne w dniu doręczenia pełnomocnikowi powodów powyższego oświadczenia, ponieważ nie rozpoczął jeszcze biegu termin na ich zapłatę.

Sąd Apelacyjny podziela ponadto przedstawione w orzecznictwie wątpliwości co do hipotetycznej realizacji prawa zatrzymania na etapie wykonania wyroku, gdyby zarzut zatrzymania traktować poważnie, jako mający doprowadzić do równoczesnej wymiany świadczeń pieniężnych konsumenta i banku w sytuacji, w której spłacony kapitał jest objęty równocześnie dwiema kondykcjami - zarówno banku, jak i konsumenta. Należy przecież odrzucić rozwiązanie, w którym konsument musiałby ponownie zaoferować całą kwotę kapitału niezależnie od tego, jaką część kapitału już spłacił przed dniem wyrokowania, aby skutecznie dochodzić od banku zwrotu nienależnych świadczeń.

Zaakcentowania wymaga wreszcie charakter prawa zatrzymania. Jest
ono uprawnieniem uzależnionym od zaofiarowania zwrotu świadczenia lub zabezpieczenia roszczenia, a nie od zaspokojenia roszczenia. Zostało ono pomyślane jako środek zabezpieczenia służący do uzyskania pewności, że druga strona również dokona zwrotu świadczenia. Ma ono też zabezpieczyć jedną z zobowiązanych stron przed niewypłacalnością drugiej strony, bądź też stanowić środek przymuszenia jej do zwrotu świadczenia wzajemnego. Uwzględnienie zarzutu zatrzymania zgłoszonego w toku postępowania skutkuje zawarciem w wyroku zastrzeżenia, że spełnienie przez pozwanego świadczenia będzie uzależnione od jednoczesnego spełniania świadczenia wzajemnego przez powoda lub zabezpieczenia roszczenia pozwanego o zwrot świadczenia. W sytuacji, gdy obie strony są zobowiązane do spełnienia świadczeń pieniężnych, nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia spełnienia świadczenia wzajemnego, gdyż każdej stronie, będącej nie tylko dłużnikiem, ale jednocześnie wierzycielem, przysługuje dalej idące uprawnienie - potrącenie wzajemnych wierzytelności, które prowadzi do umorzenia wierzytelności. W tej sytuacji podniesienie zarzutu zatrzymania nastąpiłoby w sposób sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa i ratio legis normy prawnej zawartej w art. 496 k.c., przez co nie może być uznane za skuteczne (por. wyrok SA w Szczecinie z 8 czerwca 2021 r., I ACa 645/20, LEX nr 3225893).

O kosztach powstałych w obecnym stadium postępowania w zakresie wywołanym apelacją powodów orzeczono z mocy art. 100 zdanie drugie k.p.c. w zw. art. 108 § 1 art. 391
§ 1 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 7 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 in principio rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U.2015.1800). Z uwagi na to, że powodowie ulegli we własnej apelacji jedynie
w nieznacznym stopniu, należało obciążyć pozwanego całością poniesionych przez powodów w tym zakresie kosztów. Na zasądzoną na rzecz powodów z tego tytułu kwotę 9.100 składa się opłata od apelacji (1.000 zł) oraz koszty zastępstwa procesowego w kwocie 8.100.

O kosztach postępowania apelacyjnego w zakresie wywołanym apelacją pozwanego orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. art. 108 § 1 art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 7 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 powołanego rozporządzenia, zasądzając z tego tytułu kwotę 8.100 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego.