Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 25 kwietnia 2023 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia SO Mariusz Broda

Protokolant: Sekr. sąd. Monika Dudek

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 kwietnia 2023 r. sprawy

z wniosku M. M.

z udziałem M. C., J. D., M. K., J. C. (1), T. C., A. C., J. C. (2)

o zniesienie współwłasności

w przedmiocie żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym

na skutek apelacji wnioskodawcy M. M.

od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 28 listopada 2022 r. sygn. akt I Ns 464/21

postanawia: zmienić zaskarżone postanowienie wstępne i oddalić żądanie o uzgodnienie treści księgi wieczystej (...) z rzeczywistym stanem prawnym.

Sygn. akt II Ca 130/23

UZASADNIENIE

Postanowieniem wstępnym z dnia 28.11.2022 r. Sąd Rejonowy w Kielcach uzgodnił treść księgi wieczystej prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Kielcach numer (...) poprzez wpisanie w dziale II w miejsce dotychczasowych udziałów właścicieli – M. M. – w miejsce udziału wynoszącego 56/64 wpisać udział wynoszący 24/32, J. C. (2) – w miejsce udziału wynoszącego 2/64 wpisać udział wynoszący 2/32, J. C. (1) – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisać udział wynoszący 1/32, M. K. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisać udział wynoszący 1/32, T. C. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisać udział wynoszący 1/32, A. C. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisać udział wynoszący 1/32, J. D. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisać udział wynoszący 1/32, M. C. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisać udział wynoszący 1/32.

W ten sposób Sąd Rejonowy rozstrzygnął spór o zgłoszone w postępowaniu o zniesienie współwłasności przez uczestników żądanie dotyczące prawa własności przedmiotowej nieruchomości.

W dniu 28 maja 2021 r. wnioskodawczyni M. M. złożyła wniosek o zniesienie współwłasności nieruchomości położonej w M., dla której Sąd Rejonowy w

Sąd pierwszej instancji ustalił następujący stan faktyczny:

W 1946 roku S. C. (1) na podstawie zawartej ze swą matką K. C. nieformalnej umowy darowizny, objął w samoistne posiadanie nieruchomość położoną w M., pow. K. składającą się z działek ewidencyjnych nr (...). Dla nieruchomości tej prowadzona jest obecnie przez Sąd Rejonowy w Kielcach VI Wydział Ksiąg Wieczystych księga wieczysta nr (...).

S. C. (1) pozostawał w związku małżeńskim z B. C., z którą miał trójkę dzieci: J. C. (3), M. M. oraz T. W..

Pierwsza żona S. B. C. zmarła w dniu 3 listopada 1967 r. Za życia wspólnie wraz ze S. C. (1) prowadziła gospodarstwo rolne obejmujące w/w nieruchomość. S. i B. małżonkowie C. wspólnie pracowali na tym gospodarstwie, zarządzali nim, rozbudowywali je i modernizowali, dbając o jego rozwój. W prowadzeniu gospodarstwa aktywnie uczestniczyły również dzieci S. i B. J. C., M. M. oraz T. W..

Po śmierci B. C., S. C. (1) w dniu 20 lutego 1971 r. zawarł związek małżeński z E. C.. Małżonkowie nie posiadali wspólnych dzieci. E. C. posiadała córkę z poprzedniego związku – (...).

E. C. prowadziła własne gospodarstwo przy ul. (...) w K. i nie wykazywała zainteresowania gospodarstwem prowadzonym przez S. C. (2), nie uczestniczyła też w pracach fizycznych na jego terenie, nie podejmowała decyzji co do tego gospodarstwa, nie czując się jego właścicielem. Po zawarciu związku małżeńskiego ze S. C. (1) wprawdzie wprowadziła się do nieruchomości w M., jednakże małżonkowie jedynie pomagali sobie wzajemnie, w ten sposób, że S. C. (1) „obrabiał” gospodarstwo (...) na ul. (...), a E. C. pomagała mu w prowadzeniu gospodarstwa w M., zajmowaniu się domem i dziećmi. Jednakże wszystkie decyzje w przedmiocie gospodarstwa w M. podejmował S. C. (1) samodzielnie, E. C. nie zabierała w tej sprawie głosu, podobnie jak wyłącznie E. C. decydowała w przedmiocie gospodarstwa na ul. (...). Bezpośrednio po śmierci S. C. (1) w 1979 roku E. C. wyprowadziła się z M. na ul. (...), gdzie mieszkała do swojej śmierci w 2011 roku. E. C. nie czuła się właścicielem gospodarstwa w M.. W czasie trwania małżeństwa z E. C., wszelkie decyzje dotyczące nieruchomości objętej wnioskiem samodzielnie podejmował S. C. (1). To on zarządzał całą nieruchomością i wykonywał na niej wszelkie prace, w których pomagały mu jego dzieci. E. C. nie czuła się współgospodarzem tej nieruchomości, ani jego właścicielką, a S. C. (1) nie uważał się z kolei za (...) przy ul. (...) w K.. Po śmierci S. C. (1) w 1979 roku E. C. nigdy nie zgłaszała żadnych pretensji do gospodarstwa w M., nie złożyła wniosku o dział spadku po swoim mężu pomimo tego, że zmarła 32 lata po S. C. (1).

Na dzień 4 listopada 1971 r. prawo własności działek ewidencyjnych nr (...) w całości przysługiwało S. C. (1) i stanowiło jego majątek odrębny.

W dniu 15 maja 1975 r. został wydany akt własności ziemi nr (...) na mocy którego stwierdzono, że S. C. (1) jest wyłącznym właścicielem położonych w M., pow. K., działek ewidencyjnych nr (...)

S. C. (1) zmarł w dniu 30 listopada 1979 r.

Postanowieniem Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 20 września 2012 r., wydanym w sprawie VII Ns 444/12 stwierdzono, że spadek po B. C. na podstawie ustawy nabyli mąż S. C. (1) oraz dzieci J. C. (3), T. W. i M. M. po ¼ części każde z nich (punkt I). W punkcie II stwierdzono, że wchodzące w skład spadku po B. C. gospodarstwo rolne nabyli mąż S. C. (1) oraz dzieci J. C. (3), T. W. i M. M. po ¼ części każde z nich. W punkcie III wskazano, że spadek po S. C. (1) na podstawie ustawy nabyli żona E. C. oraz dzieci J. C. (3), T. W. i M. M. po ¼ części każde z nich. W punkcie IV postanowienia stwierdzono, że wchodzące w skład spadku po S. C. (1) gospodarstwo rolne nabyli żona E. C. oraz dzieci J. C. (3), T. W. i M. M. po ¼ części każde z nich.

Na mocy aktu notarialnego z dnia 23 września 2013 r. repertorium (...) T. W. darowała M. M. w całości przypadające jej udziały wynoszące po ¼ części w spadkach po zmarłych rodzicach B. C. i S. C. (1).

Postanowieniem z dnia 25 czerwca 2015 r. w sprawie VIII Ns 129/20 Sądu Rejonowego w Kielcach stwierdził, że spadek po J. C. (3) (synu S. C. (2)) na mocy ustawy z dobrodziejstwem inwentarza nabyli żona J. C. (2) w ¼ części oraz dzieci J. C. (1), T. C., A. C., M. C., J. D. i M. K. w 1/8 części.

Na mocy aktu notarialnego z dnia 5 lutego 2020 r. repertorium (...) K. P. (1) w celu wykonania zobowiązania z tytułu zapłaty zwrotu poniesionych wydatków i ciężarów na objętą wnioskiem w niniejszej sprawie nieruchomość położoną w M., składającą się z działek ewidencyjnych nr (...) (objętych obecnie prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Kielcach VI Wydział Ksiąg Wieczystych księgą wieczystą nr (...)), przeniosła należące co niej całe prawa spadkowe w spadku nabytym po matce E. C. na rzecz M. M..

Tak ustaloną podstawę faktyczną Sąd Rejonowy rozważył w następujący sposób:

Żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym – w ocenie Sądu pierwszej instancji zasługiwało na uwzględnienie.

Podstawę wydania niniejszego postanowienia wstępnego stanowi art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c., stanowiący, że rozstrzygając spór o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności, sąd może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne.

Zgodnie z treścią art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności. Powództwo wytoczone na podstawie przepisu art. 10 ust. 1 u.k.w.h. ma na celu ujawnienie właściwego stanu prawnego nieruchomości w księdze wieczystej.

Kognicja sądu obejmuje ustalenie rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości. W wyniku uwzględnienia żądania pozwu następuje obalenie domniemania z art. 3 u.k.w.h., czego następstwem jest ujawnienie w księdze wieczystej aktualnego stanu prawnego.

W niniejszej sprawie kwestią sporną było to, czy nieruchomość objęta księgą wieczystą nr (...) należała do majątku wspólnego S. i E. małżeństwa C., co przekładało się w dalszej kolejności na wielkość udziałów w nieruchomości wnioskodawczyni oraz poszczególnych uczestników postępowania. Wnioskodawczyni podnosiła, iż nieruchomość ta wchodzi w skład majątku wspólnego S. i E. C., czemu oponowali uczestnicy, twierdząc, iż ta należała do majątku odrębnego S. C. (1). Obie strony przedstawiły popierające swą argumentację odmienną linię orzeczniczą.

Bezspornym było to, że wnioskodawczyni M. M. nabyła w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego z siostrą T. W. w całości należący do niej udział w spadku po zmarłym S. C. (1) (a więc ¼ udziału w nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...)) oraz w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego z K. P. (2) należące do wymienionej, tyczące się wspomnianej nieruchomości prawa spadkowe w spadku nabytym po zmarłej matce E. C. – żonie S. C. (1). Niniejsze nie było przez strony kwestionowane.

Stosowanie do art. 1 ust 1 obowiązującej w okresie od 4 listopada 1971 r. do 6 kwietnia 1982 r. ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych (…), i znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy w samoistnym posiadaniu rolników stają się z mocy samego prawa własnością tych rolników, jeżeli oni sami lub ich poprzednicy objęli te nieruchomości w posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku.

Sąd, mając na względzie opisany wyżej stan faktyczny i okoliczności sprawy doszedł do wniosku, iż sporna nieruchomość nie należała do majątku wspólnego małżonków S. i E. C., a stanowiła majątek odrębny S. C. (1). W kwestii tej odszedł od linii orzeczniczej, w której prezentowany jest pogląd, iż nieruchomość rolna nabyta na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych przez jedno z małżonków wchodzi w skład majątku wspólnego obojga małżonków, jeżeli w dacie wejścia w życie tej ustawy stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami podlegały ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej (chociażby wskazywana przez wnioskodawczynię uchwała SN z 16.11.1987 r., III CZP 64/87, OSNC 1989, nr 4, poz. 62, czy postanowienie SO w Nowym Sączu z 31.12.2013 r., III Ca 803/13, LEX nr 1716557). Zauważyć należy, że ustawa ta weszła w życie w czasie, kiedy S. i E. C. byli już małżeństwem, co – gdyby automatycznie zastosować powyższe rozważania – prowadziłoby do wniosku, że nieruchomość objęta księgą wieczystą nr (...) weszła w skład ich majątku wspólnego. Jednakże, w ocenie Sądu, biorąc pod uwagę okoliczności tej konkretnej sprawy, powyższe domniemanie nie znajdzie zastosowania, a wskazana linia orzecznicza nie może być stosowana automatycznie.

Wskazać bowiem należy w pierwszej kolejności, że nieruchomość, co do której właściwy organ administracji państwowej stwierdził w czasie trwania ustroju wspólności małżeńskiej nabycie na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. nr 27, poz. 250) przez jednego z małżonków, nie wchodzi w skład majątku dorobkowego, jeżeli przesłanką nabycia własności była nieformalna umowa darowizny dokonana tylko na rzecz tego małżonka (art. 33 pkt 2 k.r.o.). Zaznaczyć tutaj trzeba, że zamiarem ustawodawcy było uregulowanie własności gospodarstw rolnych stosowanie do nieformalnych umów, o jakich mowa w w/w przepisie i wywołanie skutków wynikających z ich treści, odnosi się to również do umów darowizny. Dorobkiem małżonków są z kolei przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez małżonków lub jednego z nich (art. 32 § 1 k.r.o.) (uchwała SN z 19.03.1976 r., III CZP 15/76, OSP 1977, nr 3, poz. 49).

Przenosząc powyższe na grunt przedmiotowej sprawy, w pierwszej kolejności zwrócić uwagę należy, że w dniu 15 maja 1975 r. został wydany akt własności ziemi nr (...) stwierdzający, że S. C. (1) jest wyłącznym właścicielem położonych w M. działek ewidencyjnych nr (...) (objętych obecnie prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Kielcach księgą wieczystą nr (...)). Z aktu tego wynika, że przesłanką nabycia przez S. C. (1) w/w działek była zawarta z jego matką w 1946 r. nieformalna umowa darowizny. Tym samym to ona stanowiła podstawę nabycia obejmującej te działki nieruchomości w trybie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych w dniu wejścia w życie tej ustawy w dniu 4 listopada 1971 r.

Świadkowie K. N. i Z. P. wskazali z kolei, iż gospodarstwo rolne prowadzone przez S. C. (1) na w/w nieruchomości zostało znacznie rozbudowane i zmodernizowane za życia jego pierwszej żony B. C.. Małżonkowie ci wspólnie pracowali na nim fizycznie wraz ze swymi dziećmi J. C. (3), T. W. i M. M.. Po śmierci B. C., na kilka miesięcy przed wejściem w życie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, S. C. (1) zawarł małżeństwo z E. C.. E. C. nie przejawiała jednak zainteresowania prowadzonym przez S. C. (1) gospodarstwem rolnym, obejmującym objętą wnioskiem nieruchomość. S. C. (1) w sposób samodzielny nim zarządzał, a E. C. w tym nie uczestniczyła. Jak wskazała K. P. (1), E. C. zamieszkiwała z mężem jedynie przez kilka lat, wyprowadzając się do niej po śmierci S. C. (1), prowadząc jednocześnie własne gospodarstwo przy ul. (...). E. C. nie czuła się współgospodarzem prowadzonego przez S. C. (1) gospodarstwa i do końca swojego życia nie rościła sobie do niego żadnych praw. W szczególności nie domagała się działu spadku po S. C. (1), spłat od jego dzieci. W świetle niniejszych okoliczności nie sposób zatem uznać, aby w jakikolwiek sposób E. C. przyczyniła się do rozwoju, czy zwiększenia wartości spornej nieruchomości.

W konsekwencji powyższych rozważań wykluczyć należy, że nieruchomość objęta księgą wieczystą nr (...) należała do majątku wspólnego S. i E. małżonków C.. To S. C. (1) nabył ją na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, a przesłanką nabycia jej własności była nieformalna umowa darowizny, zawarta kilkadziesiąt lat wstecz, zanim zawarł małżeństwo z E. C.. Wraz z pierwszą żoną B. C. prowadzili na jej terenie gospodarstwo, rozbudowywali je, pracowali na nim oraz czynili nań nakłady, dbając o jego rozwój, zaś po śmierci B. C., S. C. (1) w sposób samodzielny podejmował decyzje w zakresie prowadzenia i zarządzania nim, czując się jej wyłącznym gospodarzem, co potwierdza treść w/w aktu własności ziemi. E. C. nie czyniła na nieruchomości żadnych nakładów, nie rościła sobie do niej żadnych uprawnień, ani nie była zainteresowana jego prowadzeniem.

Uznać zatem należy, że w treści księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Kielcach, zaistniała niezgodność między ujawnionym w niej stanem prawnym, a stanem rzeczywistym, która to wynika z błędnego przyjęcia, że objęta tą księgą nieruchomość należała do majątku wspólnego małżonków S. i E. C..

Przenosząc powyższe na grunt przedmiotowej sprawy, biorąc pod uwagę postanowienie Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 20 września 2012 r., wydane w sprawie VII Ns 444/12 w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku, na podstawie którego spadek po S. C. (1) oraz wchodzące w skład spadku po nim gospodarstwo rolne z mocy ustawy nabyli żona E. C. oraz dzieci J. C. (3), T. W. i M. M. po ¼ części każde z nich, postanowienie Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 25 czerwca 2020 r. w sprawie VIII Ns 129/20 w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku, na podstawie którego że spadek po J. C. (3) (synu S. C. (1)) z mocy ustawy z dobrodziejstwem inwentarza nabyli żona J. C. (2) w ¼ części oraz dzieci J. C. (1), T. C., A. C., M. C., J. D. i M. K. w 1/8 części oraz zawarte pomiędzy M. M. oraz siostrą T. W. (co do nabycia jej udziału spadkowego po S. C. (1) – łącznie 1/4 części spadku) oraz K. P. (1) (co do praw spadkowych w spadku nabytym po matce E. C. – łącznie 1/4 udziału w spornej nieruchomości) umów, ustalić należało, że udziały w nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) wynoszą odpowiednio: dla M. M. 24/32 ( ¼ + ¼ + ¼ = 3/4 = 24/32), dla J. C. (2) 2/32 (1/4 x 1/4 = 1/16 = 2/32) oraz dla J. C. (1), M. K., T. C., A. C., J. D. i M. C. po 1/32 (1/8 x 1/4 = 1/32).

W związku z powyższym, Sąd celem usunięcia niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Kielcach księdze wieczystej nr (...), a rzeczywistym stanem prawnym w dziale II przedmiotowej księgi wieczystej w miejsce dotychczasowych udziałów właścicieli – M. M. – w miejsce udziału wynoszącego 56/64 wpisał udział wynoszący 24/32, J. C. (2) – w miejsce udziału wynoszącego 2/64 wpisał udział wynoszący 2/32, J. C. (1) – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisał udział wynoszący 1/32, M. K. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisał udział wynoszący 1/32, T. C. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisał udział wynoszący 1/32, A. C. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisał udział wynoszący 1/32, J. D. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisał udział wynoszący 1/32, M. C. – w miejsce udziału wynoszącego 1/64 wpisał udział wynoszący 1/32.

Postanowienie wstępne w całości zaskarżyła wnioskodawczyni. W wywiedzionej apelacji zarzuciła:

1/naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonania jego oceny z pominięciem istotnej części tego materiału, tj. zeznań M. M. oraz błędnego przyjęcia, iż wnioskodawczym nie pamięta zdarzeń z lat 70-ych, ponieważ miała wtedy 1 rok, podczas gdy wnioskodawczyni była w owym czasie 10-letnią dziewczyną, kiedy zmarła jej mama i 14-letnią nastolatką, kiedy jej ojciec S. C. (1) zawarł nowy związek małżeński, a jej zeznania są spójne i logiczne;

2/ naruszenie art. 233 § 1 k.p..c przez oparcie wydanego postanowienia wstępnego na podstawie zeznań K. N. oraz Z. P., kiedy to Z. P. w tamtym czasie miał 6 lat i nie uczestniczył w życiu rodzinnym Państwa C., a jego wspomnienia z tamtego czasu to (jak sam to określił) jedynie „przebłyski”, natomiast K. N. to bardzo daleka sąsiadka Państwa C., która sama podczas rozprawy przyznała, że nie utrzymywała kontaktów z rodziną C., a jedynie ich znała;

3/ sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego poprzez błędną interpretację zeznań K. P. (1), która jasno wskazywała, iż E. C. jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego ze S. C. (1) uczestniczyła w życiu gospodarstwa, pomagała przy jego prowadzeniu oraz uprawach, a wszystko, co posiadała ze S. C. (1) było wspólne dla obojga małżonków;

4/ sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego poprzez stwierdzenie, że E. C. nie uczestniczyła w życiu gospodarstwa położonego w M., nie poczuwała się do roli jego współwłaścicielki oraz że nie pomagała przy jego prowadzeniu czy uprawach, kiedy zasady doświadczenia życiowego oraz wszelkie zasady logiki wskazują, że jeszcze przed zawarciem małżeństwa oraz w latach późniejszych, E. C. wraz ze S. C. (1) – najpierw jako przyjaciele, a potem jako małżonkowie - - prowadzili wspólnie gospodarstwo zarówno w M., jak i przy ulicy (...), a wszystko, co posiadali stanowiło majątek wspólny (zgodnie z obowiązującymi przepisami) S. i E. małżonków C..

Wobec powyższego skarżąca wniosła o:

1/ zmianę zaskarżonego postanowienia i oddalenie wniosku uczestników w całości;

2/ zasądzenie na rzecz Wnioskodawczyni od Uczestników zwrotu kosztów postępowania odwoławczego, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego, według norm przepisanych.

Uczestnicy, w odpowiedzi na apelację wnieśli o:

1/ jej oddalenie;

2/ zasądzenie od wnioskodawczyni na rzecz każdego z uczestników kosztów postępowania apelacyjnego według norm prawem przepisanych;

3/ rozpoznanie sprawy na rozprawie.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna.

Rozpoznanie każdej sprawy w postępowaniu cywilnym wymaga uprzedniego prawidłowego zrekonstruowania jej prawnomaterialnego modelu, który wobec zgłoszonego żądania pozwu (wniosku w postępowaniu nieprocesowym) pozwoli, po pierwsze na zidentyfikowanie, a następnie prawidłowe wyłożenie właściwych przepisów prawa materialnego, które winny mieć zastosowanie przy rozpoznaniu sprawy, po drugie na zidentyfikowanie i ustalenie faktów istotnych dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, istotnych właśnie z punktu widzenia właściwych do zastosowania przepisów prawa materialnego. To wszystko ma również fundamentalne znaczenie dla udzielenia odpowiedzi na pytanie o istotność zarzutów naruszenia prawa procesowego zgłoszonych w apelacji. Nie ulega bowiem wątpliwości to, że zasadne mogą być tylko te zarzuty naruszenia przepisów postępowania, które to naruszenie mogłoby mieć wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. Jest rzeczą oczywistą, że zarzuty, które nie dotyczą faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy – raz jeszcze podkreślić należy – z punktu widzenia właściwych do zastosowania i prawidłowo wyłożonych przepisów prawa materialnego, za zasadne uznane być nie mogą.

To, że zasadniczego znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu o własność, a właściwie o wysokość udziałów we współwłasności przedmiotowej nieruchomości, nabierał przepis art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (dalej: ustawa „uwłaszczeniowa”) - Dz. U. Nr 27, poz. 250 zm.: Dz. U. z 1975 r. Nr 16, poz. 91 i z 1982 r. Nr 11, poz. 81, ale także i prawidłowa jego wykładnia - pozostawało oczywiste.

Zgodnie z treścią tego przepisu, nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych, zwane dalej „nieruchomościami” i znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy w samoistnym posiadaniu rolników stają się z mocy samego prawa własnością tych rolników, jeżeli oni sami lub ich poprzednicy objęli te nieruchomości w posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku.

Przepis art. 4 ustawy z dnia 26.03.1982 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U.1982.11.81 z dnia 6.04.1982 r.) uchylił ustawę z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 i z 1975 r. Nr 16, poz. 91), z tym że pozostała w mocy nabyta na jej podstawie własność nieruchomości oraz związane z tym nabyciem skutki prawne określone w art. 5, 6 i 8-11 tej ustawy. Rozpoznawanie spraw o stwierdzenie nabycia na podstawie tej ustawy własności nieruchomości przez posiadacza samoistnego oraz o odroczenie terminu zapłaty należności z tytułu nabycia własności tych nieruchomości przekazane zostało sądom.

Istota zagadnienia w niniejszym postępowaniu sprowadzała się do dokonania prawidłowej wykładni przepisu art. 1 ust. 1 ustawy „uwłaszczeniowej” – w płaszczyźnie udzielenia odpowiedzi na pytanie o przynależność nieruchomości rolnej do majątku osobistego lub wspólnego, w sytuacji, w której jeden z małżonków lub oboje małżonkowie pozostawał (pozostawali) w posiadaniu samoistnym nieruchomości rolnej w dacie 4.11.1971 r., którą jeden z małżonków nabył na podstawie nieformalnej umowy darowizny, bądź innej umowy wymienionej w art. 1 ust. 1 ustawy „uwłaszczeniowej”

Trafnie, zarówno Sąd Rejonowy, jak wnioskodawca i uczestnicy postępowania zauważają, że w orzecznictwie zarysowały się dwa nurty poglądów na to zagadnienie.

Wyrazem pierwszego jest uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.03.1972 r. w sprawie III CZP 8/72, w której, Sąd Najwyższy, w imię honorowania umów nieformalnych zawartych przed wejściem w życie ustawy uwłaszczeniowej z dnia 26 października 1971 r., uznał, że o zaliczeniu nieruchomości do majątku wspólnego, albo odrębnego decyduje stan istniejący w chwili nieformalnego nabycia, a nie w chwili uwłaszczenia. Tak więc w świetle tego poglądu nieformalna darowizna na rzecz jednego małżonka stałaby się z mocy samego prawa składnikiem majątku odrębnego tego tylko małżonka.

Natomiast drugi z poglądów, wyrażony po raz pierwszy przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16.11.1987 r., w sprawie III CZP 64/87, sprowadza się do tego, że przedmiot nabyty przez nieformalną darowiznę choćby dokonaną na rzecz jednego małżonka, wchodziłby do wspólności majątkowej, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy uwłaszczeniowej trwała wspólność ustawowa, a nieruchomość znajdowała się w samoistnym posiadaniu choćby jednego małżonka. Ten kierunek rozumowania ostatecznie podzielił Sąd Najwyższy, odchodząc od poglądu wyrażonego w uchwale z dnia 16.03.1972 w sprawie III CZP 8/72 i dając temu wyraz po raz pierwszy w uchwale z dnia 1.02.1989 r., w sprawie III CZP 114/88. Sąd Najwyższy podzielając stanowisko wyrażone w uchwale SN z dnia 16.111987 r., w sprawie III CZP 64/87, wyjaśnił, że zamiarem ustawodawcy było uporządkowanie stosunków własnościowych na wsi, nie zaś konwalidowanie nieformalnych umów ściśle według ich treści. Uwłaszczony z mocy samej ustawy rolnik nie jest następcą prawnym nieformalnego zbywcy. Może więc nabyć własność nieruchomości od niewłaściciela, jeżeli był jej samoistnym posiadaczem albo współposiadaczem w dniu 4 listopada 1971 r. Nabycie to nie ma więc elementów nabycia pochodnego. Zawarte bez prawem przewidzianej formy umowy wymienione w art. 1 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej są pod względem skutków prawnych nieważne. Nie one zatem decydują o tym, na kogo przechodzi własność nieruchomości, lecz przepis art. 1 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej. Tak więc bez względu na treść czy wolę nieformalnego darczyńcy przedmiot darowizny wchodzi do trwającej w dniu 4 listopada 1971 r. ustawowej wspólności majątkowej, choćby był w samoistnym posiadaniu jednego z małżonków i to niekoniecznie tego, któremu został nieformalną umową darowany. Stosownie do art. 9 ustawy uwłaszczeniowej nabycie na mocy jej przepisów własności nieruchomości, objętej w posiadanie na podstawie nieformalnej darowizny, ma tylko to znaczenie, że podlega przepisom kodeksu cywilnego o zaliczaniu darowizn na poczet schedy spadkowej. Stąd wniosek a contrario, że nieruchomość nabyta z mocy ustawy uwłaszczeniowej wchodzi zawsze do dorobku małżonków pozostających w dniu 4 listopada 1971 r. we wspólności majątkowej, chociażby nieformalnie darczyńca takiej woli w umowie nie wyraził (por. art. 33 pkt 2 k.r.o.). Istotne jest to, aby nabycie własności z mocy prawa w dniu 4 listopada 1971 r. nastąpiło w czasie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej.

Treść umowy nieformalnej z art. 1 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej, co podkreśla się w piśmiennictwie, ma znaczenie o charakterze faktycznym, m.in. jeżeli chodzi o określenie położenia i obszaru nieruchomości podlegającej nabyciu z mocy samego prawa, o odpłatność i cenę (art. 4, 5 i 6 ustawy) wzgl. o powstanie prawa dożywocia (art. 8 ustawy). Innymi słowy, postanowienia umowy nieformalnej mają tylko znaczenie informujące o przedmiocie i zakresie samoistnego posiadania i tym samym o danych, jakie powinno zawierać orzeczenie stwierdzające nabycie nieruchomości z mocy samej ustawy uwłaszczeniowej. Umowa nieformalna nie jest źródłem nabycia własności, ale tylko jedną z przesłanek uwłaszczenia. Ustawa uwłaszczeniowa nie działa wstecz.

To, że ten drugi kierunek wykładni przepisu art. 1 ust. 1 został w sposób trwały ukształtowany i ugruntowany znalazło potwierdzenie także w kolejnych orzeczeniach Sądu Najwyższego, które potwierdzają jego aktualność (p. m.in. uchwała SN z dnia 24.01.1991 r., III CZP 61/90; postanowienie SN z dnia 5.03.2015 r., V CSK 293/14). W tym ostatnim orzeczeniu Sąd Najwyższy raz jeszcze podkreślił, że zważywszy, iż skutek prawny w postaci nabycia własności w tym trybie następował ex lege z dniem 4 listopada 1971 r., Sąd Najwyższy konsekwentnie przyjmuje, iż nieruchomość nabyta na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 r. należy do majątku wspólnego małżonków (art. 31 i 33 k.r.o.), jeżeli w dniu 4 listopada 1971 r. istniała między nimi wspólność ustawowa (por. m.in. uchwały z dnia 1 lutego 1989 r., III CZP 114/88 i z dnia 24 stycznia 1991 r., III CZP 61/90, OSNCP 1991).

Reasumując, trwale ukształtowane, na przestrzeni ostatnich ponad trzydziestu lat orzecznictwo, w sposób przekonujący potwierdza tezę, że nieruchomość rolna, która w dniu 4.11.1971 r. pozostawała w samoistnym posiadaniu chociażby jednego z małżonków, który z kolei objął tę nieruchomość w posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku, z mocy prawa stawała się własnością obojga małżonków, a tym samym wchodziła do ich majątku wspólnego, jeżeli oczywiście w dacie 4.11.1971 pozostawali oni w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Tym samym bez znaczenia dla powstania takiego skutku, tj. wejścia nieruchomości do majątku wspólnego obojga małżonków, było to, czy drugi małżonek był już posiadaczem samoistnym tej nieruchomości w tej dacie, jak i to, że tylko małżonek będący jej posiadaczem samoistnym uzyskał to posiadanie na podstawie nieformalnej umowy o przeniesienie własności. Chodzi o to, że umowa bez zachowania wymogu formy – jako nieważna – nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych, co w swojej argumentacji bardzo mocno podkreślał także Sąd Najwyższy. Ponadto istota zagadnienia sprowadza się do tego, że nawet jeżeli jeden z małżonków nabył z mocy prawa z dniem 4.11.1971 r. prawo własności nieruchomości rolnej, a było to w czasie pozostawania przez tego małżonka w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, to i tak z mocy prawa nieruchomość ta wchodziła do majątku wspólnego obojga małżonków, co wynikało wprost z ówcześnie obowiązującego art. 31 § 1 k.r.o., ale co wynika także z obecnie obowiązującego art. 31 § 1 k.r.o. Wniosków tych nie mogły zmienić ani poprzednio, ani obecnie obowiązujący art. 33 pkt. 2 k.r.o., bo darowizna, która nie spełniała i nie spełnia wymogu formy i nie mogła i nie może wywołać żadnych skutków prawnych – w płaszczyźnie przynależności jej przedmiotu do majątku odrębnego (poprzednio) i osobistego (w obecnym stanie prawnym).

Warto podkreślić i to, że fundamentem tego pierwotnie ukształtowanego poglądu w orzecznictwie było założenie, że decydujące znaczenie przy udzieleniu odpowiedzi na pytanie o przynależność nieruchomości rolnej do majątku wspólnego, czy osobistego (wówczas odrębnego) ma jedynie sama treść nieformalnej umowy o przeniesieniu własności. Z chwilą kiedy podstawa takiego rozumowania „odpadła”, brak było już jakichkolwiek argumentów uzasadniających tą pierwotną tezę o kryterium weryfikacji przynależności nieruchomości rolnej do majątku wspólnego, czy osobistego.

Stanowisko Sądu Rejonowego, jak i to wyrażone w odpowiedzi na apelację, w ogóle nie uwzględnia tych trzech zasadniczych argumentów, tj. po pierwsze braku skutków prawnych umowy darowizny zawartej bez prawem przewidzianej formy dla tej czynności prawnej – a więc nieważnej, po drugie – skutku wprost wynikającego z art. 31 § 1 k.r.o. (tak w poprzednim, jak i obecnym brzmieniu tego przepisu, po trzecie prawnej obojętności tego, czy drugi z małżonków – pozostający w dacie 4.11.1971 r. w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej z małżonkiem – posiadaczem samoistnym nieruchomości rolnej w tej samej dacie, był także jej posiadaczem samoistnym, czy też nie, abstrahując już od tego, czy przyczynił się w jakikolwiek sposób do rozbudowy, czy rozwoju nieruchomości rolnej (gospodarstwa rolnego) do takiego stanu jaki istniał w dacie 4.11.1971 r.

Z tych wszystkich przyczyn Sąd Okręgowy w pełni podzielając stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone m.in. w wyżej przywołanych już orzeczeniach (III CZP 114/88; III CZP 61/90; V CSK 293/14), za nietrafne uznał to wyrażone w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia jak i w odpowiedzi na apelację.

Z tej perspektywy, nieistotnymi dla rozstrzygnięcia żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym były te fakty, którym zarówno uczestnicy postępowania, jak i Sąd pierwszej instancji próbowali przypisywać znaczenie w płaszczyźnie wnioskowania o przynależności przedmiotowej nieruchomości rolnej jedynie do majątku osobistego S. C. (1), a więc nie do majątku wspólnego S. C. (1) i E. C.. Chodziło oczywiście o nieformalną darowiznę nieruchomości na rzecz S., zakres przyczynienia się przez E. C. do powstania gospodarstwa rolnego, którego posiadaczem w dacie 4.11.1971 r. był S. C. (1), wreszcie i to, że E. C. także uzyskała z mocy prawa z dniem 4.11.1971 r. AWZ na nieruchomości rolne, których była samoistnym posiadaczem w tej dacie. Stąd i pominięcie dowodów zgłoszonych przez pełnomocnika uczestników w postepowaniu apelacyjnym – stosownie do art. 235 ² § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.

Pozostałe fakty, wyeksponowane w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia wstępnego, miały charakter istotny dla rozstrzygnięcia sprawy. Zostały prawidłowo przez Sąd Rejonowy ustalone.

Zgłoszone w apelacji zarzuty, jako dotyczące faktów nieistnych dla rozstrzygnięcia sprawy – z przyczyn już dostatecznie przez Sąd Okręgowy wyjaśnionych – były niezasadne.

To, co już Sąd Okręgowy wyjaśnił w zakresie prawidłowej wykładni przepisu art. 1 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej, w sposób wyczerpujący wyjaśnia przyczyny i podstawy zmiany prawnomaterialnej oceny tych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy faktów. Innymi słowy, nie było żadnych podstaw, tak faktycznych, jak prawnych, które miałyby uzasadniać tezę o niezgodności stanu prawnego przedmiotowej nieruchomości rolnej ujawnionego w księdze wieczystej (...), z rzeczywistym stanem prawnym, a tym samym uzasadniać konieczność uzgodnienia treści tej księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym – w rozumieniu art. 10 u.k.w.h. Skoro przedmiotowa nieruchomość rolna w dniu 4.11.1971 r. znajdowała się w posiadaniu samoistnym S. C. (1), a ten pozostawał (w tej dacie) w związku małżeńskim z E. C. i ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, to nieruchomość ta z mocy prawa weszła do ich majątku wspólnego, co, przy uwzględnieniu kolejnych zdarzeń prawnych (w zakresie dziedziczenia i zbycia udziałów), pozwoliło stwierdzić, że stan prawny nieruchomości ujawniony w księdze wieczystej odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu tej nieruchomości.

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.

(...)

(...)

(...)