Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

31 października 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSO del. Robert Bury

po rozpoznaniu 31 października 2022 r. w Szczecinie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa M. R.

przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej (...) w M.

o zawarcie umowy

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim z 28 czerwca 2022 r. sygn. akt I C 1233/20

1.  oddala apelację;

2.  odstępuje od obciążania powódki kosztami procesu w postępowaniu apelacyjnym.

SSO del. Robert Bury

Sygn. akt I ACa 1256/22

UZASADNIENIE

M. R. powództwem wniesionym przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej (...) w M. domagała się ustalenia, że wstąpiła w stosunek najmu lokalu mieszkalnego położnego w M. na Osiedlu (...). Podczas rozprawy 29 czerwca 2022 roku oświadczyła, że powództwo dotyczy spowodowania zawarcia z pozwaną umowy spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego po zmarłej matce A. R.. Według twierdzeń faktycznych powódki, spełnione zostały wymogi określone art. 15 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych.

Pozwana domagała się oddalenia powództwa twierdząc, powódka zrzekała się roszczenia o zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego, a powództwo wytoczono po upływie rocznego terminu od śmierci A. R..

Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z 28 czerwca 2022 r. oddalił powództwo i nie obciążył powódki obowiązkiem zwrotu na rzecz pozwanej kosztów procesu.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że zmarła (...) r. A. R. była matką powódki. A. R. w chwili śmierci przysługiwało uprawnienie do spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w pozwanej spółdzielni. 12 czerwca 2019 r. wysokość zaległości z tytułu opłat eksploatacyjnych wynosiła 12.324,98 zł. W lutym 2019 roku po śmierci matki powódka podjęła rozmowy z pozwaną dotyczące uzyskania prawa do wymienionego lokalu. Powódka, jej siostry K. R. oraz I. S. odrzuciły spadek po matce. 9 grudnia 2019 r. pełnomocnik powódki złożył do spółdzielni wniosek o zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego powołując się na art. 15 ust. 2 ustawy z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych. Wskazał, że powódka, jako osoba bliska jest gotowa do zawarcia umowy o ustanowienie wskazanego prawa na jej rzecz, a jednocześnie, że odrzucenie spadku po matce nie powoduje utraty uprawnienia do złożenia takiego wniosku. Pismem z dnia 9 stycznia 2020 r. zarząd pozwanej poinformował pełnomocnika powódki, że przychyla się do wniosku. Wskazał, że zostało wydane zlecenie sporządzenia operatu szacunkowego, na podstawie którego zostanie wyliczony wkład mieszkaniowy. Ustalono, że wkład mieszkaniowy wynosi 125.600 zł. Pełnomocnik powódki zwrócił się do pozwanej o wyjaśnienie kwestii związanej z wysokością wkładu, a także możliwości wniesienia go w ratach, jak też o informację co do wysokości kosztów związanych z ewentualnym przeniesieniem w przyszłości własności lokalu ma powódkę w trybie § 120 statutu spółdzielni. Zarząd pozwanej spółdzielni w odpowiedzi na pismo pełnomocnika powódki poinformował, że wkład mieszkaniowy wynosi 125.591,58 zł i nie ma możliwości rozłożenia go na raty, a nadto, że nie jest możliwie przekształcenia prawa do lokalu mieszkalnego w prawo odrębnej własności. Pełnomocnik powódki pismem z 30 kwietnia 2020 r. oświadczył, że M. R. rezygnuje ze swojego prawa do zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego, jednocześnie zrzekając się roszczenia o zawarcie tej umowy. Pozwana zwróciła się do pełnomocnika powódki o przekazanie lokalu do jej dyspozycji. Jednocześnie poinformowała, że w terminie jednego roku inne osoby nie złożyły zapewnienia o gotowości do zawarcia umowy.

Pismem z 26 maja 2020 r. skierowanym do pozwanej spółdzielniE. D., babcia powódki, poinformowała, że po zakończeniu postępowania w sprawie zrzeczenia się spadku przez jej wnuczkę I. S. będzie jedynym spadkobiercą wkładu mieszkaniowego. Po bezskutecznym wezwaniu E. D. do wydania lokalu, spółdzielnia pismem z 16 września 2020 r. powiadomiła powódkę o zamiarze otwarcia lokalu 18 września 2020 r. o godzinie 9.00. W odpowiedzi na pismo, powódka powiadomiła Prokuraturę Rejonową w Międzyrzeczu o zamiarze otwarcia przez pozwaną lokalu. 18 września 2020 r. spółdzielnia weszła w posiadanie lokalu.

Sąd Okręgowy podkreślił, że powódka nie powoływała się na wady własnego oświadczenia woli albo pełnomocnika, adwokata J. M.. Nie podnosiła też kwestii uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone przez jej pełnomocnika, a które dotyczyło cofnięcia wniosku o zawarcie umowy i zrzeczenie się roszczenia w tym zakresie. W stosunku do pełnomocnika powódki nie toczyło się postępowanie karne czy dyscyplinarne dotyczące wykonania zawartej umowy w zakresie pełnomocnictwa z 2 grudnia 2019 r. Uznając powództwo za bezzasadne Sąd pierwszej instancji odwołał się do cofnięcia przez powódkę wniosku mającego na celu dochodzenie roszczenia z art. 15 ust. 2 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Faktyczną i wprost wskazaną przyczyną złożenia oświadczenia o cofnięciu wniosku o zawarcie umowy i zrzeczenie się roszczenia była wysokość wkładu wynikająca z operatu sporządzonego na zamówienie pozwanej i ocena powódki, że po zawarciu umowy nie będzie w stanie podołać obowiązkom finansowym w tym zakresie.

Powódka nie powoływała się na jakiekolwiek wady oświadczenia woli swoje czy swojego pełnomocnika. Nie podnosiła też kwestii uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone przez jej pełnomocnika, a które dotyczyło cofnięcia wniosku o zawarcie umowy i zrzeczenie się roszczenia w tym zakresie. W ocenie Sądu I instancji nie zostało wykazane, że cofnięcie wniosku o zawarcie umowy i zrzeczenie się roszczenia wychodziło poza zakres pełnomocnictwa czy wyraźnie objawioną przez powódkę wolę sposobu załatwienia sprawy. Jak zeznała powódka, miała kontakt telefoniczny ze swoim pełnomocnikiem i była informowana o poszczególnych etapach jej załatwiania. Powódka ponowiła roszczenie o zawarcie umowy przez złożenie pozwu, jednak nastąpiło to po upływie terminu zawitego, określonego w art. 15 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, a w tym czasie roszczenie powódki już wygasła i nie mogło być skutecznie dochodzone.

Sąd Okręgowy odnosząc się do treści art. 15 ust. 2 i ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych wskazał, że do zachowania roszczeń, o których mowa w ust. 1-4, konieczne jest jedynie złożenie przez osoby bliskie pisemnego zapewnienia o gotowości do zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. Sąd Okręgowy uznał zatem, że powódce nie przysługuje roszczenie o zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego określone w art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. cytowanej ustawy, gdyż co prawda pierwotnie wystąpiła ze stosowanym roszczeniem w terminie, ale ostatecznie pierwotnie złożony wniosek skutecznie cofnęła i zrzekła się roszczenia. Ponowne wystąpienie z roszczeniem już w procesie sądowym nastąpiło po upływie terminu zawitego.

W odniesieniu do wkładu mieszkaniowego Sąd Okręgowy wskazał, że spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego powstaje z chwilą zawarcia pisemnej umowy między członkiem a spółdzielnią, przez którą spółdzielnia zobowiązuje się oddać członkowi lokal mieszkalny do używania, a członek zobowiązuje się wnieść wkład mieszkaniowy oraz uiszczać opłaty określone w ustawie i w statucie. Umowa jest dwustronnie zobowiązującą, ale nie jest wzajemna, dlatego świadczenia obu stron nie muszą być wniesione jednocześnie, a brak wniesienia lub uzupełnienia wkładu nie może stanowić warunku czy przeszkody dla osoby bliskiej przy realizacji przysługujących jej roszczeń z art. 15 ust. 2 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, lecz nie zwalnia jej z obowiązku późniejszego wniesienia lub uzupełnienia wkładu, stosownie do postanowień statutu. Sąd I instancji nie znalazł podstaw do zastosowania art. 5 k.c. Odstępując od obciążania powódki kosztami procesu Sąd odwołał się do poczucia krzywdy powódki oraz jej sytuacji materialnej.

Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony przez powódkę w części oddalającej powództwo. Apelująca zarzuciła błąd w ustaleniach faktycznych oraz dokonanie niewłaściwej oceny materiału dowodowego, a także naruszenie:

1)  art. 15 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych przez błędną jego interpretację i przyjęcie, że zawity termin jednego roku do złożenia pisemnego zapewnienia o gotowości zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego jest równocześnie terminem zawitym do wniesienia powództwa w przypadku niewywiązania się Spółdzielni z powyższego obowiązku;

2)  art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie.

Apelująca wniosła o zmianę wyroku poprzez uwzględnienie jej powództwa.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji uznając za prawidłowe stanowisko Sądu pierwszej instancji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Postępowanie apelacyjne jest kontynuacją rozpoczętego przed sądem pierwszej instancji. Merytoryczny charakter postępowania wyraża się tym, że Sąd drugiej instancji dokonuje własnych ustaleń faktycznych, poprzestaje na materiale zebranym w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, prowadzi postępowanie dowodowe lub ponawia przeprowadzenie dowodów. Podstawa prawna orzeczenia ustalana jest niezależnie od zarzutów podniesionych w apelacji. Sąd drugiej instancji związany jest zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania (uchwała SN (7) z 31.01.2008 r., III CZP 49/07).

Sąd Apelacyjny wskazując podstawę faktyczną rozstrzygnięcia przyjmuje za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji (art. 387 § 2 ¹ pkt 1 k.p.c.). Podstawa prawna wyroku została ustalona prawidłowo przez Sąd pierwszej instancji i Sąd Apelacyjny oceny te przyjmuje za własne w całości (art. 387 § 2 ¹ pkt 1 k.p.c.). W odniesieniu do poszczególnych zarzutów apelacji konieczne są następujące uwagi.

Zarzut błędu w ustaleniach faktycznych nie spełnia wymogów art. 368 § 1 ¹ k.p.c., powódka nie wskazała faktów ustalonych przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy lub istotne dla rozstrzygnięcia fakty nieustalone przez sąd pierwszej instancji. Ponownie rozpoznając sprawę Sąd odwoławczy nie stwierdził uchybień w zakresie podstawy faktycznej wyroku.

Zarzut dotyczący niewłaściwej wykładni oraz błędnego zastosowania normy wynikającej z treści art. 15 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych jest bezzasadny. Matka powódki zmarła (...) r., pełnomocnik powódki 9 grudnia 2019 r. wystosował do pozwanej pismo informujące, iż powódka zgłasza gotowość do zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego (art. 15 ust. 2 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych). Pismem z 30 kwietnia 2020 r. oświadczenie o gotowości zostało cofnięte i jednocześnie powódka oświadczyła, że zrzeka się roszczenia o zawarcie umowy. Istotna staje się prawna ocena tego oświadczenia.

Prawo cywilne nie przewiduje ogólnej instytucji zrzeczenia się roszczenia, rozumianego jako prawo skonkretyzowane co do podmiotu i przedmiotu. Istnieje jedynie możliwość zrzeczenia się zarzutu przedawnienia (art. 117 k.c.), ograniczonego prawa rzeczowego (art. 246 k.c.), solidarności przez wierzyciela (art. 373 k.c.), a w art. 1048 k.c. mowa jest o umowie o zrzeczeniu się dziedziczenia. Materialnoprawnemu skutkowi jednostronnego oświadczenia o zrzeczeniu się roszczenia sprzeciwia się zasada numerus clausus jednostronnych czynności prawnych, przez które możliwe staje się zrzeczenie się praw lub uprawnień. Możliwość jednostronnego zrzeczenia się roszczenia (wierzytelności) jest odrzucana w doktrynie.

Zrzeczenie się roszczenia jest instytucją prawa procesowego (art. 203 k.p.c.), a dokonanie takiej czynności procesowej stanowi negatywną przesłankę materialną (w doktrynie określaną także mianem jurysdykcyjnej albo zasadności powództwa) dla zasadności kolejnego powództwa o to samo roszczenie. Właściwe jest zatem ujęcie takiej czynności jako zrzeczenia się roszczenia procesowego, co wyłącza skuteczność kolejnego powództwa, którego przedmiotem jest to samo żądanie, oparte na tych samych okolicznościach faktycznych (por. wyrok SN z 13.02.2004 r., II CK 442/02). Wyrażane są także poglądy, że w przypadku merytorycznie zasadnych powództw o zasądzenie oraz tych powództw o ukształtowanie, obok których istnieją roszczenia materialne o złożenie danego oświadczenia woli, skutkiem jest przekształcenie dochodzonego roszczenia w naturalne, a więc niezaskarżalne (por. K. Riedl, Materialnoprawne skutki zrzeczenia się roszczenia w procesie cywilnym, PPC 2017/1).

Norma art. 15 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych przyznaje osobom bliskim zmarłego uprawnionego roszczenie o zawarcie umowy, które realizowane może być przez zobowiązanie spółdzielni do złożenia oświadczenia woli. Powódka składając 9 grudnia 2019 r. oświadczenie o gotowości zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego nabyła względem pozwanej wskazane roszczenie. Termin roszczenie użyty w prawie spółdzielczym należy rozumieć jako prawo wierzyciela do żądania odpowiedniego zachowania przez dłużnika, polegającego na złożeniu oświadczenia woli. Dla ustalenia skutków prawnych oświadczenia woli powódki o zrzeczeniu się roszczenia należy odwołać się do prawa zobowiązań, w którym nie przewidziano jednostronnego oświadczenia woli prowadzącego do zrzeczenia się roszczenia, uprawnienia do żądania od dłużnika skonkretyzowanego świadczenia. Oświadczenie powódki o zrzeczeniu się roszczenia należy traktować jako oświadczenie woli stanowiące element umowy o zwolnienie z długu, o jakiej mowa w art. 508 k.c. Do zawarcia tej umowy konieczne jest oświadczenie woli dłużnika, verba legis – przyjęcie zwolnienia. Oświadczenie to może zostać złożone w sposób dorozumiany (art. 60 k.c.). Pozwana dała wielokrotnie i w sposób dostateczny wyraz przyjęcia oświadczenia woli pozwanej o zwolnieniu z długu. Pismem z dnia 5 maja 2020 r. zwróciła się do pełnomocnika powódki o przekazanie lokalu, informując jednocześnie, że w terminie jednego roku inne osoby nie złożyły zapewnienia o gotowości do zawarcia umowy, zarządzeniem z 8 września 2020 roku powołano komisję celem przejęcia lokalu, akcentując rezygnację powódki z zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, 18 września 2020 roku spółdzielnia weszła w posiadanie lokalu, 18 września 2020 roku wezwała powódkę do odbioru ruchomości pozostałych w lokalu, co nastąpiło 5 października 2020 roku. Powódka w piśmie z 30 kwietnia 2020 roku zwolniła pozwaną z długu, a pozwana zwolnienie to przyjęła. Oznacza to, materialnoprawne roszczenie powódki o zawarcie umowy wygasło skutkując oddaleniem powództwa.

Z chwilą śmierci członka spółdzielni mieszkaniowej wygasa spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego i tą chwilą rozpoczyna bieg roczny termin do dopełnienia czynności skutkujących zachowaniem powstałych roszczeń zmierzających do ustanowienia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego na rzecz osób bliskich, a wymienionych w art. 15 ust. 2 in fine ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych (wyrok SN z 30.10.2008 r., II CSK 237/08). Roczny termin uznany będzie za zachowany nawet jeśli złożenie deklaracji i oświadczenia o treści określonej w art. 15 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nastąpi w inny sposób niż poprzez przekazanie pisemnych dokumentów bezpośrednio do rąk organów spółdzielni. Pozew zawierający dane wystarczające, by można je uznać za odpowiadające zgłoszeniu gotowości do zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego wywoła ten sam skutek prawny co złożone oświadczenie bezpośrednio do rąk spółdzielni (wyrok SN z 4.04.2008 r., I CSK 479/07). Wytaczając powództwo 17 września 2020 r. powódka złożyła jednocześnie pisemne zapewnienie o gotowości zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego, o jakim mowa w art. 15 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, jednak uczyniła to po upływie roku.

W wyroku SN z 28 lutego 2017 r. (I CSK 93/16) przyjęto, że możliwości ewentualnego pominięcia skutków upływu terminu z art. 15 ust. 4 u.s.m. poszukiwać można jedynie w konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego, przewidzianej w art. 5 k.c., stanowiącym rozwiązanie ogólnosystemowe oraz że „niewątpliwie spółdzielnia wskazując na utratę roszczenia po stronie uprawnionego, który nie dotrzymał terminu z art. 15 ust. 4 u.s.m. realizuje swoje prawo podmiotowe, będące konsekwencją przysługującego jej prawa do nieruchomości spółdzielczej, w której znajduje się lokal”. Przypomnieć jednak należy, że, z uwagi na różnorodność terminów zawitych, każdorazowo konieczne jest przeprowadzenie indywidualnej oceny i właściwe wyważenie w konkretnej sytuacji prawnej charakteru terminu i przedmiotu ochrony, jako ważkich kryteriów indywidualizujących konkretny termin zawity. Sąd pierwszej instancji w sposób wyczerpujący – choć pomijając wskazany wyżej pogląd Sądu Najwyższego - odmówił zastosowania art. 5 k.c. Należy jedynie podkreślić, że powódka przed wytoczeniem powództwa reprezentowana była przez profesjonalnego pełnomocnika. Pełnomocnictwo nie zawierało ograniczeń w zakresie złożenia wniosku o zawarcie umowy, cofnięcia wniosku, czy zrzeczenie się roszczenia w tym zakresie. Wniosek zaś o zawarcie umowy złożony został na niespełna półtora miesiąca przed upływem terminu zawitego. Nie istnieją żadne szczególne okoliczności o wartości moralnej, które wspierałyby tezę, że pozwana spółdzielnia realizuje swoje prawo do rozporządzania lokalem mieszkalnym niezgodnie z art. 5 k.c. Sąd Apelacyjny w pełni aprobuje ocenę materiału dowodowego dokonaną przez Sąd pierwszej instancji w szczególności w odniesieniu do zeznań powódki o jej kontaktach z pełnomocnikiem. Nie sposób jest przyjąć, że nie pozostawała z nim w kontakcie w okresie, gdy złożył on pismo z 30 kwietnia 2020 r., a o cofnięciu przez niego wniosku o zawarcie umowy dowiedziała się po zapoznaniu się z odpowiedzią na pozew. Zaaprobowanie takich twierdzeń skutkowałoby koniecznością uznania, że powódka nie interesowała się przez kilka miesięcy ważną dla siebie sprawą. Twierdzeniom tym zaprzecza sama powódka, która zeznała, że utrzymywała kontakt telefoniczny ze swoim pełnomocnikiem. Oświadczenie o zrzeczeniu się roszczenia było reakcją na informację spółdzielni o koniczności wpłaty kwoty wkładu.

Apelację powódki, jako bezzasadną, oddalono na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono stosując art. 102 k.p.c., odstępując od obciążenia powódki kosztami procesu z uwagi na szczególny charakter postępowania związany z zaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych powódki oraz z uwagi na jej sytuację materialną wynikająca z wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych.

SSO del. Robert Bury