Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 marca 2024 r.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu II Wydział Karny w składzie:

Przewodniczący sędzia SA Jerzy Skorupka

Sędziowie: SA Piotr Kaczmarek

SA Maciej Skórniak (spr.)

Protokolant: Wiktoria Dąbrowicz

przy udziale prokuratora Prokuratury (...) Jerzego Prędoty

po rozpoznaniu 6 marca 2024 r.

sprawy A. B.

oskarżonego o czyn z art. 286 § 1 k.k. w związku z art. 294 § 1 k.k. w związku z art. 12 § 1 k.k.

na skutek apelacji wniesionej przez pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Legnicy

z 10 lutego 2023 r. sygn. akt III K 88/22

I.  utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok;

II.  zwalnia oskarżyciela posiłkowego z obowiązku uiszczenia kosztów sądowych za postępowanie odwoławcze, poniesionymi wydatkami obciążając Skarb Państwa.

UZASADNIENIE

A. B. został oskarżony o to, że :

w okresie od 1 sierpnia 2013 roku do 22 lutego 2018 roku, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, stworzył pozory prowadzenia, formalnie zarejestrowanej pod nazwą Firma (...), działalności gospodarczej, a następnie zgłosił wniosek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu jej rzekomego prowadzenia jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą celem rozpoczęcia obowiązywania obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnych, remontowych i wypadkowych oraz dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, wprowadzając w błąd osoby reprezentujące w/wym. pokrzywdzoną osobę prawną, co do istnienia tytułu ubezpieczeniowego obligującego do wypłaty świadczeń pieniężnych w przypadku ziszczenia się stanu niezdolności do pracy wynikającego z choroby, następstwie czego pokrzywdzony wobec przedłożonych mu następczo przez A. B. zwolnień lekarskich niekorzystanie rozporządził mieniem w kwocie 330677,64 zł poprzez wypłatę mu, składających się na tą sumę, nienależnych zasiłków chorobowych i świadczenia rehabilitacyjnego

tj. o przestępstwo z art. 286 § 1 kk w zw. z art. 294 § 1 kk w zw. z art. 12 § 1 kk.

Wyrokiem z dnia 10 lutego 2023 roku, sygn., akt: III K 88/22 Sąd Okręgowy w Legnicy:

I.  uznał oskarżonego A. B. za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu i za to na podstawie art. 294 § 1 kk i art. 33 § 1, § 2 i § 3 kk wymierzył mu karę 1 roku pozbawiania wolności oraz karę grzywny w wysokości 200 stawek dziennych po 20,00 złotych każda;

II.  na podstawie art. 69 § 1 i § 2 kk, art. 70 § 1 kk i art. 72 § 1 pkt 1 kk wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności warunkowo zawiesił na okres próbny 3 lat zobowiązując oskarżonego do informowania Sądu o przebiegu okresu próby;

III.  zasądził od oskarżonego A. B. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (...) w L. kwotę 900,00 zł (słownie: dziewięćset złotych 00/100) tytułem kosztów ustanowienia pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego;

IV.  na podstawie art. 627 kpk zasądził od oskarżonego na rzecz Skarbu Państwa koszty sądowe w tym opłatę w kwocie 980,00 złotych.

Powyższy wyrok został zaskarżony wyłącznie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...)w L. reprezentowany przez radcę prawnego W. Z. w zakresie braku rozstrzygnięcia o obowiązku naprawienia szkody przez A. B. szkody wyrządzonej oskarżycielowi posiłkowemu. Skarżący orzeczeniu zarzucił:

1)  obrazę przepisu postępowania, która mogła mieć wpływ na treść orzeczenia, tj. art. 415 § 1 k.p.k., poprzez błędne przyjęcie, że w sprawie ma zastosowanie tzw. klauzula antykumulacyjna uniemożliwiająca uwzględnienie wniosku pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego o naprawienie przez oskarżonego A. B. powstałej szkody w wysokości 351.809,40 zł (stan na 10.02.2023 r.), gdyż ZUS posiada tytuł wykonawczy w postaci decyzji zobowiązującej oskarżonego do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, w sytuacji gdy użyte w przywołanym przepisie pojęcie „roszczenia” należy pojmować cywilnoprawnie, co prowadzi do wniosku, że jedynie prawomocne orzeczenie sądowe uznające roszczenie stanowi przeszkodę do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, przeszkody takiej nie stanowi natomiast zobowiązanie sprawcy czynu w drodze decyzji do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych.

2)  obrazę przepisu prawa materialnego, tj. art. 46 § 1 k.k. poprzez niezastosowanie tego przepisu, w sytuacji gdy oskarżyciel posiłkowy w terminie określonym w art. 49a k.p.k. złożył wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia przez oskarżonego całości szkody wyrządzonej popełnionym przestępstwem, a zatem Sąd I instancji miał obowiązek zasądzenia od oskarżonego odpowiedniej kwoty na rzecz (...)ZUS w L..

Podnosząc powyższe zarzuty, apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez:

- zasądzenie od oskarżonego na rzecz oskarżyciela posiłkowego kwoty 351.809,40 zł tytułem naprawienia szkody wyrządzonej popełnionym przestępstwem;

- zasądzenie od oskarżonego na rzecz Oddziału ZUS w L. kosztów zastępstwa procesowego za postępowanie apelacyjne według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie podniesionych zarzutów, a co za tym idzie również w zakresie wniosków tego środka zaskarżenia, nie zasługuje na uwzględnienie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, a zdaje się, że okoliczność tą potwierdza także skarżący, Sąd Okręgowy dokonał prawidłowej wykładni przepisu art. 46 § 1 k.k. przyznając Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (...)w L. status pokrzywdzonego oraz przyjmując, że ma on możliwość uzyskania naprawienia szkody w postępowaniu karnym przez orzeczenie – obligatoryjne wobec złożenia takiego żądania – obowiązku naprawienia szkody jako środka kompensacyjnego. Sąd ten (część 4 uzasadnienia) wskazał, że nie uwzględnił wniosku oskarżyciela posiłkowego wyłącznie z uwagi na fakt, że takie orzeczenie nastąpiłoby z naruszeniem zakazu przewidzianego w art. 415 § 2 k.p.k. (zakazu kumulacyjnego) wobec orzeczenia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawie III A Ua 1632/20 nieuwzględniającego odwołanie dłużnika od decyzji ZUS orzekający zwrot wyłudzonych świadczeń.

Zmiana stanu prawnego mająca miejsce od dnia 1 lipca 2015 roku (ustawa z dnia z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.2015.396) w sposób istotny zmieniła sposób orzekania o obowiązku naprawienia szkody, przede wszystkim brzmienie art. 46 § 1 k.k., przesądzając o charakterze kompensacyjnym obowiązku naprawienia szkody. Nadano orzeczeniu na tej podstawie charakter orzeczenia odszkodowawczego, takiego jak zapadające w postępowaniu cywilnym, uwzględniającego pełne naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, a wraz z rozstrzygnięciami akcesoryjnymi, jak choćby obowiązek odsetkowy. Takie ukształtowanie rozstrzygnięcia zapadłego na podstawie art. 46 § 1 k.k. musi być odczytywane łącznie z treścią art. 415 § 1 k.p.k. przewidującą zakaz powielania orzeczeń odnoszących się do tego samego roszczenia (zakaz kumulacyjny). Zasadnicza zmiana prawna w tym zakresie każe przede wszystkim weryfikować krytycznie dorobek dotychczasowego orzecznictwa w zakresie orzekania o obowiązku naprawienia szkody. A takie poglądy orzecznictwa przywołuje także skarżący w uzasadnieniu swojej apelacji.

Treść art. 415 § 1 k.p.k. i wynikające z niego konsekwencje każą się odwołać w pierwszym rzędzie do wykładni językowej, tak jak podnosi to skarżący. I tak: „ obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono”. Zgodnie z akceptowanymi poglądami orzecznictwa o tożsamości postępowania i orzeczenia przesądza tożsamość stron i tożsamość zdarzenia z którego wynika szkoda (tak między innymi: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2020 r., w sprawie I KK 193/20, LEX nr 3270721, Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 maja 2023 r., w sprawie II AKa 25/22, LEX nr 3591337). Tak jest niewątpliwie w realiach niniejszej sprawy, gdzie oskarżony swoim czynem działał na szkodę pokrzywdzonego – oskarżyciela posiłkowego ZUS i wywołał szkodę w jego mieniu.

Podnosi się w nauce prawa i orzecznictwie, że celem klauzuli antykumulacyjnej jest zapobieganie funkcjonowaniu w obrocie prawnym tytułów egzekucyjnych wynikających z dochodzenia tego samego roszczenia w postępowaniu karnym i innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Chodzi o zakaz rozstrzygania w różnych postępowaniach o tej samej szkodzie, a co za tym idzie zakaz kumulowania tytułów egzekucyjnych wynikających z różnych orzeczeń. Taka sytuacja hipotetycznie mogłaby doprowadzić do nieuzasadnionego podwójnego obciążenia oskarżonego w sytuacji, gdy wobec skazanego prowadzone równolegle byłyby dwa postępowania egzekucyjne zmierzające do wyegzekwowania świadczeń mających źródło w tożsamym zdarzeniu faktycznym. Klauzula ta zapewnia właściwy stopień ochronny uzasadnionych interesów pokrzywdzonego, który ma prawo do dochodzenia roszczenia w postępowaniu karnym na podstawie odpowiedzialności deliktowej, niezależnie od tego, iż równolegle dochodzi swoich roszczeń wynikłych z tego samego zdarzenia faktycznego w oparciu o odpowiedzialność kontraktową (tak: Stefański Ryszard A. (red.), Zabłocki Stanisław (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom. III. Komentarz do art. 415, Opublikowano: WKP 2021).

Skarżący Zakład Ubezpieczeń Społeczny przyznaje, że posiada tytuł wykonawczy w postaci prawomocnej decyzji odnoszącej się do kwoty objętej niniejszym postępowaniem i prowadził na jej podstawie egzekucję, która okazała się bezskuteczna. To właśnie w charakterze decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych orzekającej o obowiązku zapłaty, skarżący upatruje wyłączenie roszczenia z zakazu przewidzianego w art. 415 § 1 k.k. Należy się zgodzić, że takiej klauzuli antykumulacyjnej nie podlegają żądania naprawienia szkody objętej decyzjami organów administracji publicznej, np. decyzji podatkowych (postanowienie SN z 15.05.2012 r., IV KK 411/11, KZS 2012/9, poz. 27; postanowienie SN z 19.01.2017 r., I KZP 15/16, OSNKW 2017/3, poz. 14, z glosą krytyczną D. Krakowiaka, LEX 2017; wyrok SA w Szczecinie z 28.07.2017 r., II AKa 27/17, LEX nr 2376921; wyrok SA w Katowicach z 22.06.2018 r., II AKa 148/18, LEX nr 2579750; A. Ważny [w:] Kodeks..., red. A. Sakowicz, 2020, s. 1079; R. Ponikowski, J. Zagrodnik [w:] Kodeks..., red. J. Skorupka, 2020, s. 1171). Wyklucza się także w orzecznictwie tożsamość roszczenia z uwagi na odpowiedzialność kontraktową ubezpieczyciela. Odpowiedzialność taka nie jest ani podmiotowo, ani przedmiotowo tożsama z odpowiedzialnością deliktową oskarżonego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2022 r. w sprawie II KK 322/22 LEX nr 3480978). Krytycznie natomiast oceniano stanowisko, że klauzula mająca przeciwdziałać kumulowaniu tytułów wykonawczych dotyczy zarówno należności cywilnych, jak i publicznoprawnych w postaci składek na ZUS, a także należności jednostek samorządu terytorialnego (D. Krakowiak, Glosa do postanowienia SN z 19.01.2017 r., I KZP 15/16, LEX 2017). To też orzeczenie przywołuje skarżący w uzasadnieniu swojej apelacji.

W realiach niniejszej sprawy trzeba mieć przede wszystkim na uwadze jej charakter. Czyn przypisany oskarżonemu nie odnosi się do kwestii składek obowiązkowych na ubezpieczenie społeczne lub zdrowotne. To do zaniechania wykonania obowiązku o charakterze publiczno-prawnym odnoszą się bowiem wskazane poglądy orzecznictwa, w tym także argumentacja prawna zawarta w uzasadnieniu apelacji. Oskarżonemu przypisano natomiast przestępstwo oszustwa polegającego na wprowadzeniu w błąd osoby reprezentujące pokrzywdzony ZUS co do istnienia tytułu ubezpieczeniowego obligującego do wypłaty świadczeń pieniężnych z powodu niezdolności do pracy, doprowadzając w ten sposób pokrzywdzonego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Mamy tu więc sytuację klasycznego oszukańczego działania przy wyłudzeniu korzyści majątkowej. Sytuacja ta nie jest w żadnym razie inna niż wyłudzenie świadczenia od zakładu ubezpieczeniowego w oparciu o umowę ubezpieczenia majątkowego np. z uwagi na upozorowanie zdarzenia wywołującego szkodę albo przy wyłudzeniu kredytu bankowego. Taka sytuacja nie jest więc objęta zakazem kumulacji.

Za przyjęciem wykładni przepis art. 415 § 1 k.p.k. prezentowanej przez Sąd Okręgowy przemawiają także argumenty o charakterze systemowym i celowościowym. Pokrzywdzony ZUS ma możliwość dochodzenia swoich roszczeń tożsamych z tymi wynikającymi z przestępstwa na podstawie postępowania art. 15 § 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, a orzeczenie podlega kontroli sądowej w trybie odwołania od decyzji. Zakres kontroli w wykonywany w tym postępowaniu jest postępowaniem przewidziany przez ustawę, w realiach niniejszej sprawy orzeczono o naprawieniu szkody, a rozstrzygnięcie zostało poddane kontroli sądowej. To czyni zadość wymaganiu „prawomocnego rozstrzygnięciu o roszczeniu”. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w każdym z tych trybów dochodzona jest ta sama kwota, a wyłączną podstawą rozstrzygnięcia jest ten sam czyn oskarżonego. Różnicowanie należności wyłącznie z uwagi na tryb jej dochodzenie ma charakter wyłącznie semantyczny.

Także względy celowościowe, które przecież wyznaczały zasadność wprowadzenia klauzuli antykumulacyjnej z art. 415 § 1 k.p.k. jasno sprzeciwiają się zmianie wyroku zgodnie z wnioskami skarżącego. W wypadku wydania orzeczenia na podstawie art. 46 § 1 k.k. pokrzywdzony ZUS uzyskałby dwa niezależne do siebie rozstrzygnięcia, które umożliwiałyby mu wyegzekwowanie w różnych trybach dwukrotnie tej samej należności. Trudno przy tym przerzucać właśnie na dłużnika (oskarżonego) obowiązek występowania ze środkami prawnymi (powództwo przeciwegzekucyjne) celem niedopuszczenia ponownego wykonania tego samego długu.

Bardziej jeszcze istotna wydaje się przy tym kwestia nieuzasadnionego uprzywilejowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. O ile w wypadku, gdzie przedmiotem przestępstwa są obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, podobnie jak w przypadku zobowiązań podatkowych, można akceptować odstępstwo od reguły antykumulatywnej z uwagi na specyfikę zobowiązania o charakterze publiczno – prawnym, to w sytuacji oszukańczego wyłudzenia nienależnych świadczeń, brak podstaw do takiego uprzywilejowywania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w porównaniu do innych wierzycieli, którzy uzyskali tytuł wykonawczy w drodze dochodzenia swoich należności w postępowaniu sądowym.

W końcu, jak wynikało to też ze stanowiska pełnomocnika skarżącego, ale też z wystąpienia prokuratora na rozprawie, zarzuty apelacji oraz wnioski tego środka zaskarżenia były podyktowane sytuacją, kiedy wobec bezskuteczności egzekucji, skarżący zmierza do wykorzystania instytucji obligatoryjnego środka kompensacyjnego, a za tym i zagrożenia wykonaniem warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności jako elementu presji na oskarżonego, aby wymusić na nim spłatę zobowiązania. Taki zamysł skarżącego mógłby znaleźć zrozumienie, a formułowane oczekiwania co do zobowiązania do naprawienia szkody, akceptację.

Nie jest to też jednoznaczne w orzecznictwie, a można przyjmować, że zachodzą istotne trudności w stosowaniu art. 415 § 1 zd. 2 k.p.k. Ostatnio należy dostrzec istotną zmianę stanowiska Sądu Najwyższego w zakresie orzekania o obowiązku naprawienia szkody. W uzupełnieniu do poprzednio prezentowanych poglądów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., w sprawie III KK 554/18 LEX nr 3552327), zapadły w ostatnim czasie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2022 r. w sprawie II KK 242/22 LEX nr 3549574 przyjmuje, że „ treść art. 415 § 1 k.p.k. nie wyklucza zobowiązania oskarżonego do wykonania prawomocnego orzeczenia innego sądu, w tym zapadłego w postępowaniu cywilnym”. Pogląd taki podziela też Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie. Dopuszczalna byłaby więc zmiana wyroku, nie przez orzeczenie obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 k.k., ale przez nałożenie na podstawie art. 72 § 1 pkt 8 k.k. obowiązku wykonania decyzji ZUS w zakresie zwrotu wypłaconego świadczenia będącego przedmiotem przypisanego oskarżonemu czynu.

Sąd Odwoławczy, inaczej niż Sąd I instancji, nie ma swobody orzekania w zakresie rozpoznawanego oskarżenia (czynu). Granice orzekania w postępowaniu odwoławczym wyznacza kierunek zaskarżenia (w tym wypadku na niekorzyść oskarżonego) oraz podniesione zarzuty (art. 433 § 1 k.p.k.). Podniesione przez skarżącego zarzuty odnoszące się wyłącznie do środka kompensacyjnego nie dają jednak podstawy do zmiany orzeczenia w zakresie kary, nawet w oparciu o art. 447 § 3 k.p.k. oraz art. 440 k.p.k.

Jednocześnie, a co należy wskazywać, brak rozstrzygnięcia o obowiązku naprawienia szkody jako środek kompensacyjny lub brak zobowiązania do naprawienia szkody przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary, nie pozbawia pokrzywdzonego możliwości wykorzystania postępowania wykonawczego dla celów realizacji świadczenia. Na oskarżonego nałożony został obowiązek informowania sądu o przebiegu okresu próby. W tym zakresie sąd winien monitorować wykonywanie przez oskarżonego obowiązku zapłaty na rzecz pokrzywdzonego. Zaniechanie zapłaty kwot stanowiących przedmiot przypisanego oskarżonemu przestępstwa, a zwłaszcza uchylanie się od takiego obowiązku, może mieć znaczenie dla oceny zachowania skazanego w okresie próby. Nie pozbawia to więc wpływu pokrzywdzonego na proces wykonywania kary.

Nieuwzględnienie w całości apelacji złożonej jedynie przez oskarżyciela posiłkowego winno skutkować na podstawie art. 436 k.p.k. obciążeniem go kosztami postępowania. Względy słuszności, których Sąd dopatruje się w tym, że skarżącym jest instytucja państwowa i działa wyłącznie w celu ochrony interesu społecznego, przesądziły o zwolnieniu oskarżyciela od kosztów postępowania, a obciążeniu nimi Skarbu Państwa.

SSA Piotr Kaczmarek SSA Jerzy Skorupka SSA Maciej Skórniak