Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 lutego 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w składzie:

Przewodniczący: SSA Zuzanna Drukała

Protokolant: Wioleta Batko

po rozpoznaniu w dniu 8 lutego 2024 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z odwołania I. C. i A. C.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K.

o podleganie ubezpieczeniom społecznym I. C.

na skutek apelacji I. C.

od wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 25 kwietnia 2022 r. sygn. akt V U 1685/21

zmienia zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego w ten sposób, że stwierdza, iż odwołująca się I. C. jako pracownik u płatnika składek A. C. podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od dnia 1 marca 2021 r. oraz zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. na rzecz odwołującej się I. C. kwotę 180 (sto osiemdziesiąt) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania pierwszoinstancyjnego.

Sygn. akt III AUa 1123/22

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 8 lutego 2024 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 25 kwietnia 2022 r., sygn. akt V U 1685/21, oddalił odwołanie A. C. prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą P.H.U. (...) w S. i I. C. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. z dnia 13 sierpnia 2021 r., nr (...) oraz zasądził od A. C. i I. C. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. kwotę 180 zł tytułem kosztów procesu.

Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego poprzedzone zostało następującymi ustaleniami faktycznymi: Decyzją z dnia 13 sierpnia 2021 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. stwierdził, że I. C. jako pracownik u płatnika składek A. C., prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowe (...) A. C., nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od dnia 1 marca 2021 r. W dniu 9 września 2021 r. A. C. złożyła odwołanie od decyzji, domagając się jej zmiany i objęcia I. C. ubezpieczeniami społecznymi. W dniu 13 września 2021 r. odwołanie od decyzji złożyła także I. C., domagając się jej zmiany poprzez ustalenie, że jako osoba zatrudniona u płatnika składek na podstawie umowy o pracę począwszy od dnia 1 marca 2021 r. podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu.

A. C. od 30 lat prowadzi działalność gospodarczą pod nazwą Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowe (...) A. C. w S., której przedmiotem jest sprzedaż hurtowa i detaliczna artykułów papierniczych oraz chemii gospodarczej. Na dzień 28 lutego 2020 r. A. C. zatrudniała pracowników i wszyscy byli zatrudnieni na stanowisku sprzedawcy za wynagrodzeniem 2 800 zł miesięcznie. Do ich obowiązków należało przyjmowanie i wydawanie towarów oraz wystawianie faktur. Pracę świadczyli na sali sprzedaży, gdzie znajdują się dwa stanowiska z komputerami przeznaczone do obsługi klientów oraz w magazynie. W razie potrzeby sprzedawcy korzystają także ze stanowiska pracy z komputerem mieszczącego się w pomieszczeniu, w którym na co dzień urzęduje A. C..

W dniu 1 marca 2021 r. A. C. zawarła z I. C. (swoją synową) umowę o pracę na czas nieokreślony. Ubezpieczona została zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku kierownika sprzedaży za wynagrodzeniem miesięcznym w wysokości 5 000 zł, które miało być wypłacane do ostatniego dnia miesiąca, w gotówce. Ubezpieczona przeszła w dniu 1 marca 2021 r. wstępne szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Przedłożyła również orzeczenie lekarskie z dnia 23 lutego 2021 r., z którego wynikało, że jest zdolna do pracy na stanowisku kierownika sprzedaży. Została również od dnia 1 marca 2021 r. zgłoszona do ubezpieczeń społecznych z podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w wysokości 5 000 zł. Nie otrzymała zakresu czynności w formie pisemnej. I. C. świadczyła pracę w godzinach od 8.00. do 16.00; w pierwszej kolejności otwierała pocztę i sprawdzała, czy wpłynęły jakieś zamówienia. Jeżeli takie były, to przekazywała je pracownikom. Ubezpieczona wystawała faktury albo dowody WZ, sprawdzała stan towarów na magazynie, wprowadzała do systemu faktury otrzymane od dostawców towarów i w porozumieniu z A. C. ustalała marże na poszczególne towary, składała również zamówienia na brakujące towary oraz przyjmowała zamówienia. I. C. pod okiem sprzedawców uczyła się obsługi programów sprzedażowych, a także bezpośrednio obsługiwała klientów.

A. C. od lutego 2021 r. opiekowała się obłożnie chorym ojcem, w związku z czym rzadziej bywała w firmie, ale to do niej należało podejmowanie wszystkich istotnych dla firmy decyzji. W dacie podpisania umowy o pracę ubezpieczona była w 6 tygodniu ciąży. Od dnia 6 kwietnia 2021 r. I. C. przebywała na zwolnieniu lekarskim w związku z niezdolnością do pracy przypadającą w okresie ciąży. Do daty porodu nie wróciła już do pracy. Na jej miejsce A. C. nie zatrudniła nowego pracownika. Podział obowiązku podczas nieobecności I. C. został ukształtowany tak samo, jak przed przyjęciem jej do pracy. A. C. w 2020 r. z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej osiągnęła przychód w wysokości 2.251.244,97 zł, a dochód 417.492,31 zł. Bezpośrednio przed podjęciem zatrudnienia u A. C. ubezpieczona nie pracowała (umowa o pracę z poprzednim pracodawcą została rozwiązana z dnia 31 października 2019 r.), a w okresie od dnia 28 kwietnia 2020 r. do dnia 28 lutego 2021 r. była zarejestrowana jako osoba bezrobotna.

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił na podstawie akt Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K., dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, zeznań świadków W. K., R. G., M. K., W. W., K. Z., A. D., E. K. i oraz częściowo zeznań I. C. i A. C.. Wszyscy przesłuchani w sprawie świadkowie potwierdzili, że I. C. w okresie spornym świadczyła pracę na rzecz A. C. w jej sklepie.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy ocenił, że I. C. jako pracownik u płatnika składek A. C. nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 1 marca 2021 r., a zatem że odwołania od decyzji organu rentowego nie są zasadne.

W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 i art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu podlegają obowiązkowo osoby fizyczne, które są pracownikami. W myśl art. 8 ust 1 ustawy za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy. Definicję stosunku pracy zwiera art. 22 § 1 kp, zgodnie z którym, przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Formą nawiązania stosunku pracy jest zawarcie umowy o pracę.

W ocenie Sądu Okręgowego w przedmiotowej sprawie „spór dotyczył tego, czy zawarcie umowy o pracę z dnia 1 marca 2021 r. pomiędzy płatnikiem składek a I. C. było czynnością prawną pozorną lub sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, a tym samym - czy jest ona nieważna, a w konsekwencji, czy zasadnym jest objęcie I. C. ubezpieczeniami społecznymi: emerytalnym, rentowymi, chorobowym i wypadkowym od dnia 1 marca 2021 r. z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę”.

Sąd Okręgowy powołał się na art. 58 § 1 kc, który stanowi, że czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Zakaz obejścia ustawy (działanie in fraudem legis) sprowadza się do zakazu wywołania pewnego skutku prawnego, który jest zabroniony przez przepisy bezwzględnie obowiązujące, za pomocą takiego ukształtowania czynności prawnej, że zewnętrznie, formalnie ma ona cechy niesprzeciwiające się obowiązującemu prawu. W myśl art. 58 § 2 kc nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Koniecznym jest przy tym stwierdzenie sprzeczności z konkretnymi zasadami współżycia społecznego. Sprzeczność z tymi zasadami może wchodzić w grę ze względu na cel, do którego osiągnięcia zmierza dana czynność prawna.

Sąd Okręgowy wskazał, że nie jest sporne, że w dniu 1 marca 2021 r. A. C. zawarła z I. C. umowę o pracę na czas nieokreślony, zgodnie z którą ubezpieczona została zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku kierownika sprzedaży za wynagrodzeniem miesięcznym w wysokości 5.000 zł., które miało być wypłacane do ostatniego dnia miesiąca w gotówce. Poza sporem pozostaje także, że ubezpieczona przeszła w dniu 1 marca 2021 r. wstępne szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, przedłożyła również pracodawcy orzeczenie lekarskie z dnia 23 lutego 2021 r., z którego wynikało, że jest zdolna do pracy na stanowisku kierownika sprzedaży. Z zeznań świadków zgodnie wynika, że I. C. świadczyła pracę w godzinach od 8.00. do 16.00. i po przyjściu do pracy w pierwszej kolejności otwierała pocztę i sprawdzała, czy wpłynęły jakieś zamówienia. Jeżeli takie były, to przekazywała je pracownikom. Ubezpieczona wystawiała faktury albo dowody WZ, sprawdzała stan towarów na magazynie, wprowadzała do systemu faktury otrzymane od dostawców towarów i w porozumieniu z A. C. ustalała marże na poszczególne towary, składała również zamówienia na brakując towary oraz przyjmowała zamówienia. I. C. pod okiem sprzedawców uczyła się obsługi programów sprzedażowych, a także bezpośrednio obsługiwała klientów.

Sąd dał wiarę zeznaniom świadków, albowiem były spójne, precyzyjne i konsekwentne. Za wiarygodne uznał również zeznania A. C. i I. C. w zakresie, w jakim opisują czynności wykonywane przez ubezpieczoną.

Niewiarygodne natomiast w ocenie Sądu Okręgowego są te fragmenty zeznań A. C. i I. C., w których wyjaśniają motywy zatrudnienia ubezpieczonej oraz zaprzeczają, że wiedziały w dacie zawierania umowy o pracę o ciąży I. C.. Jak wynika z dokumentacji lekarskiej przedłożonej przez ubezpieczoną, I. C. co najmniej od grudnia 2019 r. planowała zajść w ciążę i była w tych planach konsekwentna. Wystarczy zwrócić uwagę na wpis z wizyty, która odbyła się w dniu 17 grudnia 2019 r. „Planuje ciążę teraz”, czy też z wizyty z dnia 17 stycznia 2020 r. „pacjentka stara się o ciążę”. Sama A. C. przyznała, że wiedziała o planach ubezpieczonej i jej męża dotyczących posiadania dziecka, ale jak stwierdziła u ubezpieczonej występowały jakieś problemy hormonalne. Nie można również tracić z pola widzenia zdaniem Sądu I instancji, że ubezpieczona nie pracowała od 31 października 2019 r., a w okresie od dnia 28 kwietnia 2020 r. do dnia 28 lutego 2021 r. była zarejestrowana jako osoba bezrobotna. Nawet jeżeli założyć – spekuluje Sąd Okręgowy - że A. C. w dacie zawarcia umowy o pracę z ubezpieczoną nie wiedziała o jej ciąży, to musiała doskonale wiedzieć o jej problemach związanych z zajściem w ciążę, podejmowanym leczeniu i liczyć się z tym, że to nastąpi. „W tej sytuacji obarczanie osoby w takiej sytuacji obowiązkami związanym z przejęciem firmy, o której samej A. C. mówi, że jej prowadzenie nie jest proste, a tym samym wdrożenie się do jej prowadzenia wymaga czasu, jawi się jako działanie nieracjonalne i pochopne, którego nie sposób przypisać takiej osobie jak A. C., która od blisko 30 lat z powodzeniem prowadzi działalność gospodarczą i niewątpliwie jest osobą, która potrafi bardzo dobrze planować i realizować te plany”. Następnie Sąd Okręgowy stwierdza, że zatrudnienie ubezpieczonej nie miało praktycznie żądnego znaczenia dla funkcjonowania firmy, bo przed podpisaniem umowy o pracę z I. C. powierzone jej obowiązki wykonywała A. C. z pomocą trzech pozostałych pracowników, tak samo sytuacja wyglądała po tym, jak ubezpieczona stała się niezdolna do pracy. W firmie płatnika składek nigdy nie było stanowiska kierownika sprzedaży i w związku z nieobecnością ubezpieczonej nikt na takie stanowisko nie został zatrudniony. Gdyby w firmie tak sprawnie zarządzanej przez lata przez A. C. istniała realna potrzeba utworzenia takiego stanowiska, zapewne już dawno nastąpiłoby to, a długotrwała nieobecność pracownika zatrudnionego na nim skutkowałby zatrudnieniem kogoś na zastępstwo.

Powyższe rozważania doprowadziły Sąd Okręgowy do wniosku, że zatrudnienie I. C. nie było z punktu widzenia potrzeb pracodawcy racjonalne, bo racjonalny pracodawca zatrudnia pracownika dlatego, że potrzebuje w swoim zakładzie pracy siły roboczej. U źródła każdej umowy, której przedmiotem jest świadczenie pracy za wynagrodzeniem, leży przyczyna w postaci uzasadnionej przesłankami ekonomiczno-organizacyjnymi konieczności pozyskania pracownika do wykonywania prac zakreślonych przedmiotem działalności gospodarczej pracodawcy. Okoliczności zatrudnienia i sposób wykonywania pracy przez ubezpieczoną nie wykazują takiej gospodarczej potrzeby zatrudnienia jej na podstawie umowy o pracę, a tym bardziej za wynagrodzeniem znacznie przewyższającym płace pozostałych pracowników, których wynagrodzenie było ukształtowane na poziomie płacy minimalnej. W ocenie Sądu Okręgowego powyższe uwagi przemawiają za uznaniem, że stanowisko kierownika sprzedaży dla I. C. zostało utworzone przez płatnika składek jedynie na potrzeby zatrudnienia ubezpieczonej w celu pobrania przez nią świadczeń z ubezpieczenia społecznego, do których jako osoba bezrobotna nie miałaby prawa. Oczywiście nie można tracić z pola widzenia, że w dacie podpisania umowy o pracę ubezpieczona była w ciąży, o czym w ocenie Sądu obie strony umowy w chwili jej podpisywania wiedziały i to właśnie zdecydowało o zatrudnieniu I. C.. I. C. została zatrudniona w dniu 1 marca 2021 r., a już od dnia 6 kwietnia 2021 r. przebywała na zwolnieniu lekarskim, które przypadało na okres ciąży. Następnie Sąd Okręgowy stwierdza, że zatrudnienie I. C. u płatnika składek nie miało na celu faktycznego świadczenia przez pracownika pracy.

Sąd Okręgowy skonkludował, że zawarcie umowy o pracę pomiędzy ubezpieczoną i płatnikiem składek w sytuacji istnienia krótkiego okresu faktycznego wykonywania pracy związanego z przebywaniem na zasiłku chorobowym i macierzyńskim oraz brak realnej potrzeby zatrudnienia oraz zapotrzebowania ze strony płatnika składek na zatrudnienie pracownika na stanowisku kierownika sprzedaży, jak również niezatrudnienie nikogo na miejsce ubezpieczonej w okresie jej niezdolności do pracy, należało uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Tym samym umowę o pracę uznać należy na podstawie art. 58 § 2 kc za nieważną. W związku z powyższym Sąd Okręgowy uznał, że umowa o pracę jako nieważna nie rodzi obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym, a tym samym brak jest podstaw do ustalenia, że I. C. od dnia 1 marca 2021 r. podlegała ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia u płatnika składek A. C.. Mając na uwadze powyższe okoliczności Sąd na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 kpc oddalił odwołania I. C. i A. C. jako bezzasadne (pkt I wyroku). O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 kpc w związku z § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, zasądzając od A. C. i I. C. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. kwotę 180 zł tytułem kosztów procesu (pkt II wyroku).

Apelację od powyższego wyroku wywiodła odwołująca I. C., która zaskarżyła wyrok w całości, zarzucając Sądowi Okręgowemu naruszenie przepisów prawa materialnego:

1.  Art. 6 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 11 ust. 1 w zw. z art. 12 ust. 1 w zw. z art. 13 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez ich niezastosowanie i uznanie, że I. C. nie podlega ubezpieczeniom społecznym jako pracownik;

2.  Art. 58 § 2 kc poprzez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że zawarta umowa o pracę jest bezwzględnie nieważna jako zawarta z naruszeniem zasad współżycia społecznego;

A także naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść orzeczenia, tj. art. 233 § 1 kpc poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie oraz art. 232 kpc poprzez błędne przyjęcie, że organ rentowy wywiązał się z nałożonego na niego ciężaru dowodu wykazanie sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego.

W oparciu o powyższe zarzuty odwołująca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i zmianę zaskarżonej decyzji poprzez ustalenie, że K. C. jako pracownik u płatnika składek A. C. podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 1marca 2021 r., a także o ponowne orzeczenie o kosztach procesów i zasądzenie od organu rentowego na rzecz skarżącej kosztów procesu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja odwołującej okazała się zasadna i skutkowała zmianą zaskarżonego wyroku.

Istotą sporu w niniejszej sprawie było istnienie między odwołującą się a płatnikiem składek prawnego stosunku pracy, będącego z mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych tytułem pracownika do ubezpieczeń społecznych. Sąd Okręgowy poczynił szczegółowe ustalenia faktyczne, z których wynikało, że strony zawarły pisemną umowę o pracę, pracodawca dopełnił swych publicznoprawnych obowiązków związanych z zatrudnieniem pracownika, pracownik świadczył pracę zgodnie z umową i pracodawca także wywiązywał się ze swych obowiązków wobec pracownika. W tym zakresie wskazane wyżej ustalenia faktyczne Sąd Apelacyjny w pełni podziela i uznaje za własne (art. 387 § 2 ¹ pkt 1 i 2 kpc).

Jednakże z poczynionych prawidłowych ustaleń ww. faktów Sąd I instancji wywiódł nieprawidłowe wnioski i w tym zakresie uzasadniony pozostaje zarzut apelacyjny naruszenia art. 233 § 1 kpc. Sąd Okręgowy zawartą między stronami umowę o pracę ocenił jako nieważną, bo sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, co zdaniem Sądu Okręgowego wynika z motywów, jakimi kierowały się strony umowy przy jej zawarciu. Tymczasem czynność prawna wywiera skutki w niej wyrażone oraz te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów (art. 56 kc). Motywacja stron pozostaje irrelewantna dla oceny skutków prawnych dokonanych czynności prawnych.

Przypomnieć należy, że zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 8 ust. 1 oraz art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 i art. 13 ust. ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym podlegają osoby będące pracownikami, od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku. Ponieważ ustawa systemowa nie zawiera własnej definicji pojęcia "pracownik" i "pracodawca", dlatego wykładni tych pojęć należy szukać w przepisach Kodeksu pracy. Przede wszystkim należy przypomnieć, że nawiązanie stosunku pracy następuje przez złożenie zgodnych oświadczeń woli przez pracodawcę i pracownika, niezależnie od jego podstawy prawnej (art. 11 kp). Stosownie do art. 22 § 1 kp przez nawiązanie umowy o pracę pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, zaś pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy (art. 22 § 1’ kp). Na powstanie tego stosunku prawnego nie składa się tylko złożenie zgodnych oświadczeń woli, lecz także zamiar stron, ale zamiar odnośnie faktycznej realizacji obowiązków z tego stosunku prawnego wynikających, czyli faktyczne wykonywanie umówionej pracy, na warunkach określonych w umowie. Tylko tego dotyczący zamiar jest prawnie irrelewantny i nie należy go mylić z motywacją, jaką kieruje się pracownik podejmując zatrudnienie oraz pracodawca zatrudniając pracownika. Po stronie pracownika taką motywacją zazwyczaj jest zapewnienie sobie środków utrzymania (wynagrodzenie) i ochrony ubezpieczeniowej, a motywacji takich zdaniem Sądu Apelacyjnego nie sposób uznać za naganne.

Oczywiście do ustalenia, że między stronami doszło do powstania stosunku pracy, nie jest wystarczające spełnienie tylko formalnych warunków zatrudnienia, takich jak zawarcie (podpisanie) umowy o pracę, przygotowanie zakresu obowiązków, odbycie szkolenia BHP, uzyskanie zaświadczenia lekarskiego o zdolności do pracy, czy zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych, lecz konieczne jest ustalenie, że strony miały zamiar wykonywać obowiązki stron stosunku pracy i to faktycznie czyniły. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 18 maja 2006 r., III UK 32/06 (LEX Nr 957422), do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może dojść wówczas, gdy zgłoszenie do tego ubezpieczenia dotyczy osoby, która nie jest pracownikiem, a zatem zgłoszenie do ubezpieczenia społecznego następuje jedynie pod pozorem zatrudnienia. Podobnie w wyroku z 10 lutego 2006 r., I UK 186/05 (LEX Nr 272575), Sąd Najwyższy stwierdził, że podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika z prawdziwego zatrudnienia, a nie z samego faktu zawarcia umowy o pracę. Taki sam pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 14 września 2006 r., II UK 2/06 (LEX 1615997), w którym uznał, że nie stanowi podstawy do objęcia ubezpieczeniem społecznym dokument nazwany umową o pracę, jeżeli rzeczywisty stosunek prawny nie odpowiada treści art. 22 § 1 kp. Kwestia ważności zawartej umowy o pracę jako czynności prawnej znajduje się zatem w sprawie o objęcie ubezpieczeniem społecznym na drugim planie, bowiem o nieobjęciu tym ubezpieczeniem, w przypadku zgłoszenia do ubezpieczenia osoby niebędącej pracownikiem, nie decyduje nieważność umowy, lecz fakt niepozostawania w stosunku pracy w rozumieniu art. 22 § 1 kp (por. wyroki Sądu Najwyższego z 7 lipca 2005 r., II UK 275/04, OSNP 2006 Nr 5-6, poz. 96; z 30 maja 2006 r., I UK 161/05, LEX Nr 957394; z 2 czerwca 2006 r., I UK 337/05, LEX Nr 203581, Wokanda 2006 Nr 12, s. 29; 8 stycznia 2007 r., I UK 207/06, LEX Nr 470024).

Konstytutywne cechy stosunku pracy odróżniające go od innych stosunków prawnych to: dobrowolność, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły, podporządkowanie, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem i odpłatny charakter zatrudnienia. Umowa o pracę nie jest czynnością wyłącznie konsensualną, ponieważ w zatrudnieniu pracowniczym chodzi o faktycznie wykonywanie pracy (zatrudnienie pracownika). Brak pracy podważa umowę o pracę jako podstawę nawiązania stosunku pracy. Nawiązanie stosunku pracy powoduje powstanie równoległego stosunku ubezpieczenia społecznego. Stosunek pracowniczego ubezpieczenia społecznego jest konsekwencją stosunku pracy i jako taki ma charakter wtórny. Powstanie stosunku ubezpieczeniowego może odnosić się wyłącznie do ważnego stosunku pracy, a więc takiego, który stanowi wyraz woli obu stron realizowania celów, którym umowa ma służyć. Przesłankę nawiązania pracowniczego stosunku ubezpieczenia oraz wynikającego z tego stosunku prawa do świadczenia stanowi nie samo zawarcie umowy o pracę, lecz rzeczywiste zatrudnienie.

W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy badał przedmiotową umowę o pracę pod kątem jej pozorności, sprzeczności z prawem oraz z zasadami współżycia społecznego. Pozorność została wykluczona, gdyż strony faktycznie zawartą umowę wykonywały. Również sprzeczność z prawem nie została wskazana przez Sąd Okręgowy jako podstawa jego rozstrzygnięcia. Natomiast oceniając sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zawartej przez strony umowy o pracę Sąd Okręgowy skupił się na fakcie bycia w ciąży pracownika w dacie zawierania umowy (wyliczył, że był to szósty tydzień) i wyraził przekonanie, że pracownik o stanie ciąży wiedział, i w tym upatrywał wysoce nagannej okoliczności. Tymczasem nawet gdyby tak było, to trzeba mieć świadomość, że żaden przepis prawa w Polsce nie zakazuje kobiecie zachodzić w ciążę i będąc w ciąży podejmować zatrudnienia, w tym także na umowę o pracę. Byłby on zresztą w oczywisty sposób niezgodny z Konstytucją RP, która nie tylko zakazuje dyskryminacji (art. 32), ale wręcz stwierdza, że matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych (art. 71 ust. 2). Zatem odwołująca się K. C. będąc w ciąży i mając tej ciąży świadomość miałaby pełne prawo zawrzeć ważną umowę o pracę, o ile zamierzała pracę świadczyć, a z okoliczności faktycznych ustalonych przez Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie jednoznacznie wynika, że właśnie tak było. Również odwołująca się A. C. wiedząc o ciąży swej synowej miała pełne prawo zatrudnić ją jako pracownika. Gdyby zdyskwalifikowała ją z przyczyny ciąży, dopuściłaby się aktu dyskryminacji. Przepisy prawa nie określają, w jakim punkcie czasowym ciąży może czy powinno dojść do nawiązania stosunku pracy, ani przez jaki okres czasu powinny być opłacane składki na ubezpieczenia społeczne, by późniejsza wypłata świadczeń związanych z chorobą i macierzyństwem nie naruszała zasady solidaryzmu społecznego, na którą powołują się Sąd Okręgowy, ale i zasady równego traktowania ubezpieczonych.

Sąd Apelacyjny nie podziela też twierdzenia Sądu I instancji, że płatnik składek nie miał uzasadnionej potrzeby zatrudnienia pracownika. Ze złożonych na rozprawie przed Sądem I instancji zeznań odwołującej K. C. wynika, że gdy rozpoczynała pracę, A. C. nie mogła wykonywać swoich obowiązków, bo musiała się opiekować chorym ojcem, który zmarł w kwietniu 2021 r. Na miejsce K. C. nikt nie został zatrudniony, bo po prostu wtedy A. C. wróciła do swoich obowiązków. A. C. zeznała natomiast, że pod koniec 2020 r. miała problemy ze zdrowiem. Ponadto jej ojciec, który miał wówczas 86 lat, po świętach Bożego Narodzenia w 2020 r. trafił na oddział kardiologiczny szpitala w K.. Odwołująca zabrała go do domu w styczniu 2021 r., był w stanie leżącym, potrzebował podłączenia kroplówki, podłączania tlenu. Przebywał w domu do 10 kwietnia 2021 r., czyli do daty jego śmierci. A. C. wiedziała, że ubezpieczona nie pracuje, a dodatkowo miała myśl, że będzie kiedyś konieczność przekazania komuś firmy, co ją skłoniło do zatrudnienia synowej, żeby się przyuczała do prowadzenia firmy.

Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że to pracodawca a nie organy władzy publicznej, w tym sądy, niezależnie podejmuje wszelkie decyzje związane z prowadzeniem działalności gospodarczej i zatrudnianiem pracowników, bo to pracodawca ponosi ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej, w tym doboru właściwych pracowników. Sąd Apelacyjny podziela pogląd, że w toku badania tytułu do ubezpieczeń społecznych wskazywane przez płatnika potrzeby zatrudnienia pracownika powinny być dla Sądu zrozumiałe i przekonujące na tyle, aby można je ocenić jako prawdziwe, bez względu na ocenę trafności jego działań z punktu widzenia skutecznego, właściwego, czy też zyskownego prowadzenia działalności gospodarczej. Kwestionowanie decyzji o zatrudnieniu pracownika nie może się opierać wyłącznie na twierdzeniu, że należało podjąć inną decyzję, bardziej racjonalną ekonomicznie, bowiem oznaczałoby to wkraczanie przez Sąd w prawa przedsiębiorcy do kierowania swym przedsiębiorstwem.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dn. 25 stycznia 2005 r., sygn. II UK 141/04 jednoznacznie wskazuje, że stronom umowy o pracę, na podstawie której rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa płynące z tej umowy, nie można przypisać działania w celu obejścia ustawy (art. 58 § 1 kc w związku z art. 300 kp). W wyroku z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II UK 320/04 zaś wskazuje, że kreacja stosunku pracy powoduje zawsze konsekwencje prawne nie tylko bezpośrednio w sferze jego treści, ale także w wielu innych dziedzinach. Jednym z takich skutków jest prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na wypadek spełnienia się przewidzianych przez ustawy przesłanek. Strony mogą kierować się takim celem i nie można czynić im zarzutu dążenia do celu sprzecznego z ustawą. Skoro osiągnięcie celu uzyskania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie jest sprzeczne z ustawą, strony zmierzające do takiego celu nie dokonują obejścia ustawy. Inaczej mówiąc, zawarcie umowy o pracę, choćby zmierzało wyłącznie do uzyskania świadczeń ubezpieczeniowych, nie jest powiązane z zamiarem obejścia ustawy.

Analogicznie zdaniem Sądu Apelacyjnego należy podejść do kwestii oceny, czy dokonanie czynności prawnej, jaką jest zawarcie umowy o pracę, miałoby być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a co za tym idzie skutkujące ab initio jej nieważnością. Również dążenie do uzyskania prawa do świadczeń z pracowniczego ubezpieczenia społecznego nie jest niczym nagannym, jeżeli następuje w związku z faktycznie nawiązanym i realizowanym stosunkiem pracy, którego przedmiotem nie są czynności zasługujące na społeczne potępienie. Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego byłoby zawarcie i wykonywanie umowy o pracę w charakterze płatnego zabójcy, złodzieja czy prostytutki, ale nie w charakterze sprzedawcy, czy kierownika sprzedaży. W świetle powyższego twierdzenie Sądu I instancji, że apelująca dążyła do bezpodstawnego uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest błędne. Niezależnie od tego - jak to trafnie ujął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II UK 320/04, OSNP 2006/7-8/122 – faktyczne wykonywanie praw i obowiązków płynących z nawet nieważnie zawartej umowy o pracę rodzi tytuł ubezpieczenia pracowniczego.

W rozpoznawanej sprawie nie było podstaw do przyjęcia, że zawarta między stronami umowa o pracę była nieważna jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego, o czym orzeczono na podstawie art. 386 § 1 kpc. O kosztach postępowania orzeczono na zasadzie art. 98 § 1 kpc, a wysokość tych kosztów została ustalona w oparciu o minimalne stawki zastępstwa procesowego przewidziane w § 9 ust 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2018, poz. 265).

sędzia Zuzanna Drukała

K. 19 lutego 2024 r.