Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 sierpnia 2005 r.
II UK 320/04
Cel zawarcia umowy o pracę w postaci uzyskania świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego nie jest sprzeczny z ustawą (art. 58 § 1 k.c.).
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 sierpnia 2005 r. sprawy
z wniosku Anny P., Anny S., Marii P., Janiny D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w G. o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek ka-
sacji wnioskodawczyń od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 26 sierpnia
2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy w Gdańsku wyrokiem z dnia 25 lutego 2003 r. oddalił odwoła-
nie Anny P., Anny S. i Marii P., wspólniczek spółki cywilnej prowadzących sprzedaż
artykułów spożywczo-przemysłowych, i Janiny D., zatrudnionej przez nie jako sprze-
dawczyni, od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G. z dnia 27
czerwca 2002 r. ustalającej niepodleganie przez Janinę D., córkę Anny P., ubezpie-
czeniu społecznemu od dnia 2 stycznia 2002 r. Przesłankę odmowy objęcia ubez-
pieczeniem społecznym ZUS określił jako „pozorność umowy o pracę mającej za-
pewnić wnioskodawczyni prawo do świadczeń z ubezpieczenia”. Sąd pierwszej in-
stancji, nie kwestionując faktu wykonywania przez wnioskodawczynię pracy objętej
umową, stwierdził, że „sporządzenie dokumentów związanych z zatrudnieniem i
opłacanie składki na ubezpieczenie społeczne nie jest wystarczające do uznania, że
rzeczywistym zamiarem osoby zgłoszonej do ubezpieczenia było stałe, codzienne
2
wykonywanie pracy w sklepie prowadzonym przez matkę i dwie siostry Janiny D.”.
Podważył ważność umowy o pracę z powodu niestwierdzenia konieczności zatrud-
nienia wnioskodawczyni w sklepie, który był prowadzony osobiście przez wspólnicz-
ki. Jako co najmniej nieracjonalne poczytał zatrudnienie wnioskodawczyni, gdy ob-
roty w sklepie nie zwiększyły się, a na początku 2002 r. sklep wykazywał stratę.
Janina D. od 1992 r. do września 2000 r. prowadziła zakład fryzjerski, do
września 2001 r. korzystała z zasiłku dla bezrobotnych, a po zatrudnieniu od dnia 2
stycznia 2002 r. już od marca tego roku nieprzerwanie do sierpnia korzystała z za-
siłku chorobowego, a po urodzeniu dziecka - z zasiłku macierzyńskiego. Sąd nie dał
wiary Annie P., że powodem zatrudnienia tej córki był urlop macierzyński jej drugiej
córki i wspólniczki Anny S., twierdząc, że gdyby jej zatrudnienie było konieczne, w
czasie nieobecności w pracy Janiny D. zatrudniłaby inną pracownicę. Jako podstawę
prawną Sąd powołał art. 58 i art. 83 k.c. i stwierdził, że „gdy zasadniczym celem jest
uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego, a środkiem prowadzącym do
tego jest zawarcie umowy o pracę, to niewątpliwie stanowi to nadużycie prawa i jako
takie nie korzysta z ochrony prawnej”.
Wyrokiem z dnia 26 sierpnia 2004 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku oddalił apelacje złożone przez wszystkie ubezpieczone.
Doprecyzował ustalenia Sądu pierwszej instancji, przyjmując, że fakt świadczenia
przez Janinę D. pracy w styczniu i lutym 2002 r. został „niezbicie” potwierdzony, więc
- powołując się na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 marca
2001 r., II UKN 258/00 (OSNAPiUS 2002 nr 21, poz. 527), że nie można przyjąć po-
zorności oświadczeń woli (art. 83 § 1 k.c.) w zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik
podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował - rozważył
istnienie zamiaru stron umowy skierowanego na obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p.). Zamiar taki, prowadzący do nieważności umowy, upatrywał
w dążeniu do „bezpodstawnego uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego
przez obejście art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 13 paździer-
nika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, w myśl których obowiązkowemu
ubezpieczeniu społecznemu podlegają pracownicy, czyli osoby pozostające w sto-
sunku pracy”. Po dojściu do wniosku, że w czasie, gdy ubezpieczona zawierała
umowę o pracę „musiała sobie zdawać sprawę ze stanu ciąży”, dodał argumenty
Sądu pierwszej instancji odnośnie do nieistnienia rzeczywistej potrzeby zatrudnienia
ubezpieczonej i uznał, że „rzeczą ludzką, choć nieakceptowaną przez obowiązujące
3
prawo, była nagła potrzeba zapewnienia Janinie D. możliwości korzystania (na przy-
szłość) z szeroko pojętych świadczeń z ubezpieczenia społecznego”.
Kasacja została wniesiona w imieniu płatniczek Anny P., Anny S. i Marii P.
oraz ubezpieczonej Janiny D. Oparta została na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego - art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 8 ust. 1 i art. 13 pkt 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, polegającym na stwierdzeniu, wskutek ich błędnej wy-
kładni, że Janina D. nie podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia
od dnia 2 stycznia 2002 r. oraz błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art.
58 k.c. i naruszenia art. 18 i 32 Konstytucji przez wydanie orzeczenia sprzecznego z
zasadami ochrony rodziny i równości wobec prawa. Skarżące podniosły także obrazę
przepisów postępowania - art. 358 w związku z art. 233 § 1 k.p.c. i wniosły o zmianę
zaskarżonego wyroku przez orzeczenie o objęciu Janiny D. ubezpieczeniami spo-
łecznymi lub uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do po-
nownego rozpoznania. W uzasadnieniu przede wszystkim podniosły, że Sąd drugiej
instancji nie wskazał zakazanego przez ustawę celu, który przez zawarcie umowy o
pracę z Janiną D. miałyby osiągnąć.
W odpowiedzi na kasację Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w G.
wniósł o jej oddalenie, podnosząc bezzasadność twierdzeń, że doszło do ważnego
zawarcia umowy o pracę, gdy jedynym uzasadnieniem działań jej stron była chęć
bezpodstawnego uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego przez obejście
art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kwalifikacja prawna bezspornego stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy
budzi zasadnicze wątpliwości, trafnie bowiem w kasacji podniesiono, że Sąd drugiej
instancji doszedł do przekonania o zamiarze obejścia ustawy przez strony umowy o
pracę zawartej przez skarżące z ubezpieczoną bez należytego rozważenia, czy rze-
czywiście doszło do obejścia wskazanych przez ten Sąd przepisu art. 6 ust. 1 pkt 1 w
związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), które stanowią o obowiązkowym obję-
ciu ubezpieczeniem społecznym osób fizycznych będących na obszarze Rzeczypo-
spolitej Polskiej pracownikami, czyli osobami pozostającymi w stosunku pracy. Zgod-
nie z tymi przepisami, jeżeli w treści stosunku prawnego łączącego strony (oceniane-
4
go nie tylko przez treść umowy, ale przede wszystkim przez sposób jego wykonywa-
nia) przeważają cechy charakterystyczne dla stosunku pracy, określone w art. 22 § 1
k.p., ex lege prowadzi to do objęcia ubezpieczeniem społecznym. Pracowniczy cha-
rakter świadczeń ze strony Janiny D. na rzecz zatrudniających ją wspólniczek Sąd
drugiej instancji ustalił „ponad wszelką wątpliwość”, potwierdzając tym samym istnie-
nie przesłanek do objęcia jej ubezpieczeniem społecznym z mocy wyżej wskazanych
przepisów. Odmowa w takim wypadku objęcia ubezpieczeniem społecznym prowa-
dziła więc do naruszenia wskazanych w kasacji przepisów ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych.
Zawarcie przez strony umowy o pracę nie miało na celu obejścia ustawy, gdyż
osiągnięcie wskazanych przez Sąd Apelacyjny celów jest z ustawą zgodne. Kreacja
stosunku pracy powoduje zawsze konsekwencje prawne nie tylko bezpośrednio w
sferze jego treści, ale także w wielu innych dziedzinach. Jednym z takich skutków
jest prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na wypadek spełnienia się
przewidzianych przez ustawy przesłanek. Strony mogą kierować się takim celem i
nie można czynić im zarzutu dążenia do celu sprzecznego z ustawą. Skoro osiągnię-
cie celu uzyskania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie jest
sprzeczne z ustawą, strony zmierzające do takiego celu nie dokonują obejścia
ustawy. Inaczej mówiąc, zawarcie umowy o pracę, choćby zmierzało wyłącznie do
uzyskania świadczeń ubezpieczeniowych, nie jest powiązane z zamiarem obejścia
ustawy.
Stwierdzenie, że umowa zmierza do obejścia ustawy wymaga zresztą poczy-
nienia konkretnych ustaleń faktycznych, dotyczących okoliczności jej zawarcia i celu,
jaki strony zamierzały osiągnąć (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 marca
1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 18, nr 95, poz. 227 i wyrok z dnia 23 września 1997
r., I PKN 276/97, OSNAPiUS 13 nr 98, poz. 397). Sąd, powołując się na nieważność
umowy o pracę, w gruncie rzeczy nie wyjaśnił jej przyczyny, gdyż ustaliwszy ponad
wszelką wątpliwość, że strony umowy o pracę zmierzały do ukształtowania stosunku,
w którym Janina D. zobowiązała się do wykonywania pracy określonego rodzaju na
rzecz skarżących, pod ich kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez nie wyzna-
czonym, a skarżące do jej zatrudniania za wynagrodzeniem (art. 22 k.p.), nie prze-
ciwstawił domniemanego zamiaru obejścia prawa rzeczywistemu istnieniu i realizacji
stosunku stron umowy o pracę jako podlegającego obowiązkowi ubezpieczenia spo-
łecznego. Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c. jest więc zasadny.
5
Wymaga także przypomnienia, że Sąd Najwyższy wielokrotnie zawracał
uwagę, iż nieważność umowy o pracę nie skutkuje w sferze prawa do świadczeń z
ubezpieczenia społecznego, w których prawną doniosłość ma jedynie taka „pozor-
ność” zawarcia umowy o pracę, które nie wiąże się z wykonaniem tej umowy i gdy
zgłoszenie do ubezpieczenia następuje tylko pod pozorem istnienia tytułu ubezpie-
czenia w postaci zatrudnienia (por. np. wyroki z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN
32/96, OSNAPiUS 1997 nr 15, poz. 275, z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98,
OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 368 oraz z dnia 28 lutego 2001 r., II UKN 244/00,
OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 496, z dnia 21 kwietnia 1998 r., II UKN 2/98,
OSNAPiUS 1999 nr 7, poz. 251, z dnia 17 marca 1998 r., II UKN 568/97, OSNAPiUS
1999 nr 5, poz. 187, z dnia 11 września 1998 r., II UKN 199/98, OSNAPiUS 1999 nr
18, poz. 591 oraz z dnia 21 stycznia 1999 r., I PKN 541/989, OSNAPiUS 2000 nr 5,
poz. 180). Chodzi więc o zgłoszenie do ubezpieczenia jako pracownika osoby, która
w rzeczywistości pracy nie świadczyła lub wykonywała zatrudnienie na innej podsta-
wie niż stosunek pracy. Tytułem ubezpieczenia, z którym przepisy prawa ubezpie-
czeń społecznych łączą z podleganiem ubezpieczeniu i prawo do świadczeń jest za-
trudnienie jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy (por. art. 6 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - Dz.U.
Nr. 137, poz. 887 ze zm. w związku z art. 2 k.p.) Nie jest istotne, czy strony zawiera-
jące umowę o pracę miały realny zamiar wzajemnego zobowiązania się - przez pra-
cownika do świadczenia pracy, a przez pracodawcę do dania mu pracy i wynagro-
dzenia za nią - lecz to, czy taki zamiar stron został w rzeczywistości zrealizowany. W
stosunkach prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie można bowiem lekceważyć
zaszłości faktycznych i przejść do porządku nad sytuacją osoby świadczącej pracę
na podstawie nieważnej umowy o pracę, gdy powstaje określony stan „trwałego
związania” stron stosunku pracy. Niemal powszechnie dopuszcza się pogląd, że
osoba, która bez ważnej umowy o pracę znalazła się w sytuacji faktycznej, takiej, w
jakiej znajduje się podmiot zatrudniający wobec pracownika, obowiązana jest doko-
nać na rzecz pracownika tych świadczeń, jakie by mu się należały, gdyby istniał sto-
sunek pracy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1972 r., III CRN
83/72, OSNCP 1973 nr 2, poz. 30 omówione przez A. Szpunara i W. Wanatowską -
NP 1974 nr 1, s. 55 i W. Szuberta, PiP 1976 nr 1-2, s. 198 oraz glosowane przez G.
Goździewicza, PiP 1974 nr 1, s. 154, wyrok z dnia 5 listopada 2003 r., I PK 633/02,
OSNP 2004 nr 20, poz. 346 oraz wyrok z dnia 5 listopada 2003 r., I PK 23/03, do-
6
tychczas niepublikowany). W świetle tego twierdzenie Sądu drugiej instancji, że skar-
żąca dążyła do „bezpodstawnego uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społeczne-
go przez obejście art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, w myśl których ubezpieczeniu podlegają pracownicy” jest
błędne. Wykonywanie praw i obowiązków płynących z nawet nieważnie zawartej
umowy o pracę rodzi tytuł ubezpieczenia pracowniczego.
Wobec rodzinnych stosunków wiążących skarżące z Janiną D. obejście
ustawy przez zawarcie umowy o pracę mogłoby polegać wyłącznie na zatrudnieniu
na tej podstawie osoby, która spełniała warunki objęcia ubezpieczeniem społecznym
jako osoba współpracująca, jednakże tej kwestii Sąd Apelacyjny nie rozważał.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313
§ 1
k.p.c.).
========================================