Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 marca 1999 r.
II UKN 512/98
Zawarcie pozornej umowy o pracę, bez zamiaru jej świadczenia, w celu
uzyskania prawa do zasiłku wychowawczego, nie wywołuje skutku objętego
ukrytym zamiarem stron, gdyż warunkiem uzyskania prawa do tego zasiłku jest
udowodnienie sześciomiesięcznego okresu zatrudnienia (§ 1 ust. 1 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie urlopów i zasiłków wy-
chowawczych, Dz.U. Nr 60, poz. 277 ze zm. w związku z art. 40a ustawy z dnia
17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa, jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143
ze zm.).
Przewodniczący: SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Stefania Szymańska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 16 marca 1999 r. sprawy z wniosku
Renaty S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o zasiłek
wychowawczy, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Gdańsku z dnia 12 maja 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
W dniu 1 maja 1996 r. właściciel Kancelarii Rachunkowej w K. Piotr C. zawarł
z Renatą S. umowę o pracę na stanowisku księgowej w pełnym wymiarze czasu, za
wynagrodzeniem 1000 zł miesięcznie. Od tego dnia zgłosił pracownicę do ubezpie-
czenia społecznego i opłacał składkę.
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w G., na podstawie kontroli prze-
prowadzonej w maju i czerwcu 1996 r. w firmie Piotra C., stwierdził, że umowa nie
jest realizowana, gdyż po jej zawarciu ubezpieczona pracy nie świadczyła, a od dnia
12 czerwca do dnia 5 grudnia 1996 r. była do niej niezdolna z powodu choroby i po-
2
brała za ten czas zasiłki chorobowe. Następnie urodziła dziecko, po czym zgłosiła
wniosek o zasiłek porodowy i wychowawczy. Te okoliczności dały organowi ubezpie-
czeń społecznych podstawę do twierdzenia, że umowa o pracę została zawarta dla
pozoru, a jej rzeczywistym celem nie było zatrudnienie, lecz uzyskanie świadczeń z
ubezpieczenia społecznego w związku z chorobą, porodem i macierzyństwem. W
związku z tym decyzją z dnia 10 grudnia 1996 r. wyłączył Renatę S. z ubezpieczenia
oraz - w konsekwencji - zażądał zwrotu pobranych świadczeń, zaś decyzją z dnia 23
maja 1997 r. odmówił prawa do zasiłku wychowawczego za okres od dnia 5 kwietnia
1997 r. do 4 kwietnia 2000 r.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzi-
bą w Gdyni wyrokiem z dnia 17 listopada 1997 r. uwzględnił odwołanie od decyzji z
dnia 23 maja 1997 r., zmienił ją i przyznał ubezpieczonej prawo do zasiłku wycho-
wawczego. Ustalił bowiem, że w istocie świadczyła pracę na rzecz swego pracodaw-
cy, lecz nie w siedzibie jego firmy, ale we współpracującej z nim firmie Jerzego K. w
G., gdzie uczyła się obsługiwać komputer.
Apelację organu ubezpieczeń społecznych uwzględnił Sąd Apelacyjny w
Gdańsku i wyrokiem z dnia 12 maja 1998 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji.
Oddalając odwołanie stwierdził, że istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy
miało ustalenie istnienia między stronami stosunku pracy, realizującego się w rze-
czywistym wykonywaniu czynności pracowniczych. Po dokonaniu oceny materiału
dowodowego zebranego przed Sądem pierwszej instancji oraz zgromadzonego we
własnym zakresie ustalił, że objęta sporem umowa była fikcją i nigdy nie doszło do
świadczenia na jej podstawie pracy, toteż mimo zgłoszenia do ubezpieczenia wnios-
kodawczyni nie mogła nabyć prawa do zasiłku wychowawczego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został objęty kasacją Renaty S., opartą na podsta-
wach:
1. naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię przepisów art. 65
KC w związku z art. 300 KP. oraz niewłaściwe zastosowanie art. 83 KC.; skarżąca
podniosła, że Sąd drugiej instancji odrzucił jednoznacznie i jasno sformułowany w
treści umowy zamiar stron, jak też cel, dla jakiego została zawarta, a ocenił ją jako
pozorną, skupiwszy się na ustalaniu nieadekwatnych do tego przesłanek;
2. naruszenia prawa procesowego, tj. przepisu art. 227 KPC., przez pominię-
cie mającego istotne znaczenie w sprawie dowodu zgłoszonego przez ubezpieczoną;
przytaczając tę podstawę skarżąca zarzuciła niezwrócenie przez Sąd drugiej instancji
3
uwagi na to, że decyzja z dnia 10 grudnia 1996 r. o wyłączeniu jej z ubezpieczenia
społecznego - wobec tego, że dotychczas nie została jej doręczona - nie stała się
ostateczna.
Wskazując na te podstawy, skarżąca wniosła o uchylenie wyroku Sądu drugiej
instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie ma racji skarżąca, uważając - i opierając na tym kasację - że istota sporu
sprowadza się do interpretacji treści oświadczeń woli prowadzących do zawarcia w
dniu 1 maja 1996 r. umowy o pracę z punktu widzenia pozorności, dlatego powoły-
wanie się na naruszenie przepisów art. 83 i 65 KC jest chybione. Sąd drugiej instancji
nie dokonywał bezpośrednio wykładni oświadczeń woli stron umowy o pracę, a mate-
rią stanowiącą przedmiot jego dociekań i ustaleń - wbrew stanowisku skarżącej - nie
była ważność zawartej umowy o pracę, ale prawo wnioskodawczyni do zasiłku wy-
chowawczego, uzależnione od tego, czy przez co najmniej 6 miesięcy przed zgło-
szeniem wniosku pozostawała w zatrudnieniu (art. 40a ustawy z dnia 17 grudnia
1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa - jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm. oraz § 1 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie urlopów i zasiłków
wychowawczych - Dz.U. Nr 60, poz. 277 ze zm.). Trafnie przy tym Sąd ten wskazał,
że dla zrealizowania stanu faktycznego o znamionach zatrudnienia konieczne były
dalsze, poza zawarciem umowy o pracę, elementy i że wyjaśnienia wymagało, czy
pomiędzy stronami tej umowy nastąpiło faktyczne nawiązanie stosunku pracy.
Zatrudnienie, o jakim mowa wyżej, stanowi kategorię, którą przepisy prawa
ubezpieczeń społecznych posługują się częściej niż Kodeks pracy. W art. 5 pkt 2
ustawy z dnia z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) zawarta została nawet definicja nakazująca
rozumieć je jako "wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy", natomiast art. 1
ust. 4 w związku z art. 33 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finanso-
waniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz.137 ze
zm.) obowiązek pracodawcy polegający na zgłoszeniu do ubezpieczenia społeczne-
go sprowadza do "zatrudnionych" pracowników. O tym, czy rzeczywiście doszło do
4
zatrudnienia - co oznacza zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy określo-
nego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, a pracodawcy do
świadczenia wynagrodzenia (art. 22 KP) - nie decyduje domniemanie faktyczne z art.
26 KP. Choć według art. 11 KP dla nawiązania stosunku pracy niezbędnymi, a wed-
ług art. 26 KP wystarczającymi, są zgodne oświadczenia woli pracodawcy i pracow-
nika, to nie jest możliwe w wyniku tej tylko czynności prawnej nabycie prawa do
świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Domniemanie powstania stosunku pracy,
niezależnie od tego, czy pracownik do pracy przystąpi obala stwierdzenie, że pomi-
mo zawarcia umowy nie nastąpiło zatrudnienie pracownika i że zgłoszenie do ubez-
pieczenia ma z tej przyczyny charakter fikcyjny.
Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 17 grudnia 1996 r. (II UKN 32/96,
OSNAPiUS 1997 nr 15, poz. 275) oraz z dnia 17 marca 1998 r. (II UKN 568/97,
OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 187) stwierdził, że osoba, która zawarła fikcyjną umowę o
pracę nie podlega ubezpieczeniu społecznemu i nie nabywa prawa do świadczeń
wypływających z tego ubezpieczenia. Jeżeli jednak stosunek pracy zrealizował się
przez wykonywanie zatrudnienia, wady oświadczeń woli dotykające umowy o pracę -
nawet powodujące jej nieważność - nie skutkują w sferze prawa do świadczeń z
ubezpieczenia społecznego. Dlatego też osiągnięcie ukrytego pod pozornie zawartą
umową o pracę celu objęcia ubezpieczeniem bez zamiaru jej świadczenia, nie jest
możliwe, albowiem o włączeniu do ubezpieczenia nie decyduje zawarcie umowy,
lecz przynależność do określonej w ustawie grupy "pracowników zatrudnionych", nie-
zależnie zresztą od ich indywidualnej woli. Wynika stąd, że również przystąpienie do
ubezpieczenia i opłacanie składki przez podmiot nie noszący cech "zatrudnionego
pracownika" nie stanowi przesłanki objęcia - z mocy ustawy - ubezpieczeniem spo-
łecznym i stania się jego podmiotem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia
1990 r., II UR 9/90, OSP 1991 z. 7-8, poz. 172). W konsekwencji zawarcie pozornej
umowy o pracę, bez zamiaru jej świadczenia, a tylko dla uzyskania prawa do zasiłku
wychowawczego, nie wywołuje skutku objętego rzeczywistym zamiarem stron, skoro
warunkiem tego prawa jest udowodnienie sześciomiesięcznego zatrudnienia.
Ocena zarzutu naruszenia wskazanego w kasacji przepisu art. 227 KPC pro-
wadzi do jego oddalenia. Zarzut ten dotyczy bowiem dowodu z nieobjętej odwoła-
niem, a w konsekwencji orzeczeniami sądowymi, decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych z dnia 10 grudnia 1996 r. o wyłączeniu skarżącej z ubezpieczenia, co nie
ma dla rozpoznania kasacji znaczenia, skoro Sąd drugiej instancji oceniał tylko
5
prawo wnioskodawczyni do spornego zasiłku wychowawczego. Dokonał w tym
względzie pełnych własnych ustaleń, które skoncentrował na istotnym w takim sporze
fakcie wykonywania zatrudnienia. Stwierdził brak przekonywających dowodów dla
jego potwierdzenia, a wręcz niemożliwość zatrudnienia wnioskodawczyni - posiada-
jącej kwalifikacje krawcowej, poprzednio zatrudnionej w charakterze gońca - na sta-
nowisku księgowej, i z tych ustaleń wysnuł wniosek, że mimo zawarcia umowy o
pracę nie doszło do zatrudnienia warunkującego prawo do zasiłku wychowawczego.
Wniosek ten jest prawidłowy, toteż kwestionującą go kasację należało oddalić jako
pozbawioną usprawiedliwionych podstaw (art.39312
KPC).
========================================