Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 4 lipca 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Wiesława Stachowiak

Sędziowie: Renata Pohl

Małgorzata Aleksandrowicz

Protokolant: Beata Tonak

po rozpoznaniu w dniu 4 lipca 2023 r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy M. B.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.

o zwrot nienależnego świadczenia, o świadczenie postojowe

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 28 października 2021 r. sygn. akt VIII U 66/21

zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 1 i oddala odwołanie;

nie obciąża odwołującej kosztami zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 10 listopada 2020r., sygn. sprawy: (...) (...) (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. na podstawie art. 15zx ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1845) w zw. z art. 83 ust. 1 i 2 oraz art. 84 ust. 1 i 11 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020r. poz. 266 ze zm.) zobowiązał M. B. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego w kwocie 4.160 zł.

Kolejną decyzją z dnia 10 listopada 2020r., sygn. sprawy: (...) (...) (...)Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. na podstawie art. 15zv ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1845) w zw. z art. 83 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020r. poz. 266 ze zm.) odmówił M. B. prawa do świadczenia postojowego.

M. B. wywiodła odwołanie od powyższych decyzji i wniosła o ich zmianę: w zakresie odmowy prawa do świadczenia postojowego na podstawie wniosku (...) z dnia 9 listopada 2020 roku poprzez przyznanie należnego jej świadczenia postojowego na podstawie tegoż wniosku, w zakresie obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia poprzez uznanie, iż nie jest ona zobowiązana do jego zwrotu, a także zasądzenie od organu rentowego na jej rzecz kosztów sądowych, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 28 października 2021r., w sprawie o sygn. akt VIII U 66/21, Sąd Okręgowy w Poznaniu:

1. Zmienił zaskarżoną decyzję z dnia 10 listopada 2020r. znak: (...) w przedmiocie zobowiązania do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego i stwierdził, że odwołująca nie jest zobowiązana do zwrotu pobranego świadczenia postojowego w kwocie 4.160 złotych,

2. Oddalił odwołanie od decyzji z dnia 10 listopada 2020r. znak: (...) w przedmiocie odmowy świadczenia postojowego,

3. Nie obciążył odwołującej kosztami zastępstwa procesowego pozwanego organu rentowego.

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Odwołująca M. B. od dnia 3 lutego 2016 roku jest wspólnikiem Restauracja (...), (...) spółka jawna z siedzibą w P..

W dniu 28 listopada 2016 roku została zgłoszona przez płatnika Restauracja (...) spółka jawna do obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych od dnia 1 maja 2016 roku.

W dniu 30 kwietnia 2020 roku złożyła wniosek o świadczenie postojowe w związku z przeciwdziałaniem skutkom wywołanym COVID-19 dla osób prowadzących działalność gospodarczą. W treści wniosku odwołująca oświadczyła m.in., że: rozpoczęła prowadzenie działalności przed dniem 1 lutego 2020 roku, nie podlega ubezpieczeniom społecznym z innego tytułu, w następstwie wystąpienia COVID-19 doszło do przestoju w prowadzeniu działalności oraz że przychód uzyskany w miesiącu poprzedzającym miesiąc złożenia wniosku o świadczenie postojowe był co najmniej 15% niższy od przychodu uzyskanego w miesiącu poprzedzającym ten miesiąc, tj. luty 2020 rok – 26.807,32 zł i marzec 2020 rok – 7.145,34 zł.

W dniu 5 czerwca 2020 roku złożyła kolejny wniosek o świadczenie postojowe w związku z przeciwdziałaniem skutkom wywołanym COVID-19 dla osób prowadzących działalność gospodarczą.

Zaskarżonymi decyzjami z dnia 10 listopada 2020 roku organ rentowy zobowiązał odwołującą do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego w kwocie 4.160 zł oraz odmówił jej prawa do świadczenia postojowego.

W oparciu o wyżej ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy wskazał, że podstawę prawną zaskarżonych decyzji stanowiły przepisy art. 15 zq ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (w brzmieniu na dzień złożenia wniosku, tj.: Dz. U. z 2020 r. poz. 374, z późn. zm.).

Sąd Okręgowy stwierdził, że świadczenie postojowe co do zasady stanowi jednorazową wypłatę dla osób objętych przedmiotową regulacją. Przysługuje między innymi osobie prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów ustawy z 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców lub innych przepisów szczególnych, o ile osoba taka nie podlega ubezpieczeniom społecznym z innego tytułu (np. umowy o pracę) oraz łącznie spełnia pozostałe przesłanki określone w art. 15zq ust. 2–4 ustawy, z zastrzeżeniem art. 15zq ust. 6 ustawy. Nie budzi wątpliwości fakt, że osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą może być wyłącznie osoba fizyczna. Art. 15zq ustawy wskazuje bowiem, że świadczenie postojowe przysługuje osobie zamieszkującej na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej jeśli posiada obywatelstwo polskie, osobie posiadającej prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, lub cudzoziemcowi legalnie przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wskazane zostały zatem przymioty, którymi może charakteryzować się wyłącznie osoba fizyczna.

Zdaniem Sądu Okręgowego jeśli chodzi o wspólników spółki jawnej, to nie prowadzą oni działalności gospodarczej we własnym imieniu. Spółka jawna jest spółką osobową, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką. To spółka osobowa, a nie jej poszczególni wspólnicy są podmiotami prawa, a więc mają zdolność prawną. Wspólnicy spółki jawnej, inaczej niż ma to miejsce w przypadku spółki cywilnej, nie prowadzą działalności gospodarczej we własnym imieniu. Stanowisko takie jest również prezentowane w orzecznictwie i doktrynie.

Odwołująca jest wspólnikiem spółki jawnej, która to spółka prowadzi działalność gospodarczą. Nadto podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu bycia wspólnikiem spółki jawnej jest dla odwołującej jedynym tytułem podlegania ubezpieczeniom społecznym. W następstwie wystąpienia COVID-19 doszło do przestoju w prowadzonej przez spółkę pozarolniczej działalności gospodarczej, działalność nie została zawieszona i przychód uzyskany w miesiącu poprzedzającym miesiąc złożenia wniosku o świadczenie postojowe był co najmniej 15% niższy od przychodu uzyskanego w miesiącu poprzedzającym ten miesiąc. Jednak odwołująca nie ma prawa do świadczenia postojowego, gdyż jako wspólnik spółki jawnej nie prowadzi działalności gospodarczej we własnym imieniu.

Zdaniem Sądu Okręgowego niezasadny jest zarzut odwołującej, iż przepis art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, jest przepisem szczególnym, o którym mowa w art. 15zq ust. 1 ustawy, co oznaczałoby, że wspólnicy spółki jawnej są osobami prowadzącymi działalność gospodarczą we własnym imieniu. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie reguluje kwestii związanych z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej, a jedynie wskazuje m.in. na zasady podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym wskazanych w niej podmiotów, w tym wspólników spółek osobowych. W przypadku osób, o których mowa w art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej (tj. wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej) ustawa nie uzależnia podlegania tych osób ubezpieczeniom społecznym od prowadzenia działalności przez wskazane spółki. Wskazuje zatem, że tytułem do podlegania ubezpieczeniom społecznym jest sam status osoby, o której mowa w art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej. Wskazano także, że art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy – dla potrzeb podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym – wyraźnie rozróżnia wspólników spółek osobowych jako kategorię odrębną od osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów Prawo przedsiębiorców lub innych przepisów szczególnych, co w konsekwencji oznacza, że wspólnicy nie mogą być traktowani jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 1 w/w ustawy. W/w przepis, nie jest więc przepisem szczególnym, o którym mowa w art. 15 zq ust. 1 pkt 1 ustawy, który uznawałby wspólnika spółki jawnej jako osobę prowadzącą działalność gospodarczą i w konsekwencji uprawniałby odwołującą do nabycia prawa do świadczenia postojowego.

Mając na uwadze powyższe rozważania, Sąd Okręgowy zgodnie z art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. oddalił odwołanie od decyzji odmawiającej prawa do świadczenia postojowego.

Zdaniem Sądu I instancji powyższe okoliczności nie przesądzają jednak jeszcze, że możliwe było obciążenie odwołującej obowiązkiem zwrotu wypłaconych jej świadczeń postojowych.

Organ rentowy przed wypłatą świadczenia postojowego nie prowadził postępowania wyjaśniającego dotyczącego statusu wspólnika Restauracja (...) spółki jawnej. System nie zweryfikował wniosku i nie wziął pod uwagę, że osoba wnioskująca o świadczenia podlega ubezpieczeniom z tytułu wykluczającego prawo do świadczenia, tj. wspólnik spółki jawnej. Kolejne świadczenia zostały wypłacone automatycznie. Pomimo powyższego, pozwany organ rentowy zaskarżoną decyzją z dnia 10 listopada 2020 roku zobowiązał odwołującą do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego wypłaconego w kwocie 4.160 zł.

Zgodnie z art. 15zx ust. 1 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, osoba, która pobrała nienależnie świadczenie postojowe, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Według art. 15zx ust. 2 ustawy za nienależnie pobrane świadczenie postojowe uważa się świadczenie przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych oświadczeń lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie lub odpowiednio zleceniodawcę lub zamawiającego (pkt. 1); wypłacone osobie innej niż osoba uprawniona, z przyczyn niezależnych od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (pkt. 2).

W ocenie Sądu Okręgowego zaskarżona decyzja podlegała zmianie, gdyż nie ma wątpliwości, że brak jest podstaw do żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego. Nie zostały spełnione przesłanki, aby wypłacone świadczenia postojowe, uznać za nienależnie pobrane.

Zdaniem Sądu I instancji nie może być mowy o tym, że wnioskodawczyni złożyła fałszywe oświadczenie, czy też dokumenty albo wprowadziła w błąd organ rentowy. Nie można też przypisać skarżącej złej wiary w ubieganiu się o powyższe świadczenia.

Przeciwnie, ubezpieczona działała w przeświadczeniu, że postępuje zgodnie z przepisami, a to do organu rentowego należała weryfikacja uprawnień do świadczenia postojowego. Dodatkowo organ rentowy posiadał wiedzę, że jest ona zgłoszona przez płatnika Restauracja (...) spółka jawna do obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych od dnia 1 maja 2016 roku.

W ocenie Sądu Okręgowego nic nie stało na przeszkodzie, aby organ rentowy podjął decyzję o wypłacie tych świadczeń po przeprowadzeniu stosownego postępowania – czego nie uczynił. Trudno jest zatem uznać, że odwołująca składając pierwszy i kolejny wniosek działała w złej wierze - tym bardziej, że nie złożyła fałszywych oświadczeń lub dokumentów. Odwołująca była przekonana, że działała prawidłowo i zgodnie z prawem, utwierdzona dodatkowo przez ZUS faktem przyznania świadczenia postojowego w oparciu o pierwszy z wniosków.

Sąd Okręgowy przytoczył następnie treść art. 15zx ust. 2 ustawy COVID, wskazując, że za nienależnie pobrane świadczenie postojowe uważa się świadczenie:

1) przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych oświadczeń lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie lub odpowiednio zleceniodawcę lub zamawiającego;

2) wypłacone osobie innej niż osoba uprawniona, z przyczyn niezależnych od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Ustawą z dnia 17 września 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2020 poz. 1639), która weszła w życie od dnia 01.10.2020 r., doprowadzono do wykreślenia wyrazów „z przyczyn niezależnych od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych”.

Obecnie art. 15zx ust. 2 ustawy COVID stanowi, że za nienależnie pobrane świadczenie postojowe uważa się świadczenie:

1) przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych oświadczeń lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie lub odpowiednio zleceniodawcę lub zamawiającego;

2) wypłacone osobie innej niż osoba uprawniona.

Obecnie pomyłka organu rentowego nie jest przesłanką do uznania, że nie trzeba zwracać świadczenia postojowego.

W ocenie Sądu Okręgowego jeśli nowa, mniej korzystna regulacja w zakresie zwrotu świadczenia postojowego obowiązuje od 1 października 2020 r., to tym samym nie powinna ona dotyczyć świadczeń postojowych wypłaconych przez organ rentowy przed tą datą, czyli świadczeń wypłaconych do dnia 30 września 2020 r.

W sytuacji odwołującej będącej wspólnikiem spółki jawnej, podkreślić należy iż organ rentowy na początku, korzystając z automatycznego, informatycznego systemu rozpoznawania wniosków o sporne świadczenia, przyznał wspólnikowi spółki jawnej prawo do otrzymania świadczenia postojowego i pozytywnie rozpatrzył wnioski (...), (...). Zatem późniejsze żądanie zwrotu wypłaconego przez organ rentowy świadczenia z powołaniem się przez organ na okoliczność, że doszło do pomyłki, w ocenie Sądu Okręgowego, jest niemożliwe. Ustawa zakłada bowiem, że jeśli świadczenie postojowe zostało wypłacone osobie nieuprawnionej, ale z przyczyn zależnych od organu rentowego, wówczas nie może być mowy o jego zwrocie.

Zgodnie ze złożonymi przez odwołującą wnioskami, organ rentowy posiadał pełną wiedzę w zakresie formy prowadzonej przez odwołującą działalności gospodarczej, tj., iż odwołująca prowadzi ją jako wspólnik spółki jawnej. Odwołująca nie zataiła przed organem rentowy żadnych informacji. Jeżeli jednak organ rentowy powziął jakiekolwiek wątpliwość winien był przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, zanim świadczenie postojowe odwołującej przyznał. Organ rentowy jednakże tego zaniechał, nie zweryfikował informacji wskazanych we wniosku, a dwa kolejne świadczenia przyznane zostały automatycznie.

Mając na uwadze powyższe rozważania, Sąd Okręgowy zgodnie z art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił zaskarżoną decyzję z dnia 10 listopada 2020 roku i stwierdził, że odwołująca nie jest zobowiązana do zwrotu pobranego świadczenia postojowego w kwocie 4.160 zł.

O kosztach orzeczono na podstawie art. 102 k.p.c., uznając za zasadne odstąpienie od obciążania odwołującej kosztami zastępstwa procesowego pozwanego organu rentowego.

Apelację od powyższego wyroku, w części, tj. w pkt 1, złożył organ rentowy, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego tj.:

1. art. 15 zx ust. 1 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych z dnia 2 marca 2020 r. (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2095, zwaną dalej „tarczą antykryzysową”) poprzez jego błędną wykładnię i uznanie, że odwołująca nie pobrała niezależnie świadczenie postojowe, pomimo, iż była osobą podlegającą ubezpieczeniom z tytułu wykluczającego prawo do świadczenia (tj. była wspólnikiem spółki jawnej),

2. art. 15 zx ust.3a tarczy antykryzysowej poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, iż Odwołująca nie ma obowiązków zwrotu świadczenia postojowego, pomimo obowiązku wynikającego wprost z ustawy.

Wskazując na powyższe zarzuty organ rentowy wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie odwołania od zaskarżonej decyzji i zasądzenie od odwołującej na rzecz organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych oraz zasądzenie od odwołującego na rzecz organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego za II Instancję według norm przepisanych.

Odwołująca wniosła o oddalenie apelacji organu rentowego w całości.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna.

Wskazać należy, że organ rentowy zaskarżył wyrok wyłącznie w zakresie pkt 1, w którym Sąd Okręgowy zmienił decyzję z dnia 10 listopada 2020r. znak: (...)w przedmiocie zobowiązania do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego i stwierdził, że odwołująca nie jest zobowiązana do zwrotu pobranego świadczenia postojowego w kwocie 4.160 złotych.

Przedmiotem sporu było zatem ustalenie czy organ rentowy zasadnie zobowiązał odwołującą do zwrotu świadczenia postojowego jako świadczenia nienależnego.

Przypomnieć wypada, że zgodnie z art. 15zq ust. 1 pkt 1 ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020r. poz. 1842 ze zm.) - w brzmieniu obowiązującym w momencie wydawania zaskarżonych decyzji – świadczenie postojowe przysługuje m.in. osobie prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców lub innych przepisów szczególnych, zwanej dalej "osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą".

Świadczenie postojowe przysługuje osobom zamieszkującym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli są:

1) obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej lub

2) posiadającymi prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, lub

3) cudzoziemcami legalnie przebywającymi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (ust. 2).

Jak wynika z treści ust. 3 powołanego przepisu, świadczenie postojowe przysługuje, gdy w następstwie wystąpienia COVID-19 doszło do przestoju w prowadzeniu działalności, odpowiednio przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą albo przez zleceniodawcę lub zamawiającego, z którymi została zawarta umowa cywilnoprawna.

Szczegółowe warunki nabycia prawa do świadczenia postojowego przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą zawarte są w ust. 4 powołanego przepisu, zgodnie z którym osobie prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą świadczenie postojowe przysługuje, jeżeli rozpoczęła prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej przed dniem 1 kwietnia 2020 r. i:

1) nie zawiesiła prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej oraz jeżeli przychód z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych uzyskany w miesiącu poprzedzającym miesiąc złożenia wniosku o świadczenie postojowe był o co najmniej 15% niższy od przychodu uzyskanego w miesiącu poprzedzającym ten miesiąc;

2) zawiesiła prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej po dniu 31 stycznia 2020 r;

3) nie podlega ubezpieczeniom społecznym z innego tytułu, chyba że podlega ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców, przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonującą działalność gospodarczą, a ponadto przedsiębiorcami są także wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Z powyższej definicji ustawowej wynika zatem, jak trafnie uznał Sąd Okręgowy, że wspólnik spółki jawnej nie jest przedsiębiorcą. Przedsiębiorcą tym jest zaś spółka jawna.

W oparciu o art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wspólników spółki jawnej, uważa się za osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą tj. w oparciu o art. 6 ust. 1 pkt. 5 tej samej ustawy - podlegające obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym. Przepis art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wyraźnie rozróżnia „wspólników spółki jawnej" jako kategorię odrębną od „osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie - ustawy Prawo przedsiębiorców lub innych przepisów szczególnych". Innymi słowy, wspólnik spółki jawnej jest uznawany za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność na mocy art. 8 ust. 6 pkt. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jednak nie jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów - Prawo przedsiębiorców, gdyż taką osobą jest spółka jawna, a nie jej wspólnik. Wspólnicy spółki jawnej, jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, podobnie jak wspólnik jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólnicy spółki komandytowej lub partnerskiej, nie mogą być traktowani jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, ponieważ zostali wyłączeni z tego kręgu w wyniku wyraźnego uznania ich za osoby prowadzące pozarolniczą działalność (na podstawie art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej) niebędące osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą, o których stanowi art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy. Kategorie osób wskazane m.in. w art. 8 ust. 6 pkt 1 i pkt 4 ustawy systemowej należą do osób prowadzących pozarolniczą działalność, ale są to kategorie odrębne i w odmienny sposób potraktowane w zakresie prawa do świadczenia postojowego.

W oparciu o powyższe regulacje Sąd Okręgowy ustalił, że odwołująca nie miała prawa do wypłaconych jej świadczeń postojowych.

Sąd Apelacyjny wskazuje, że kwestią wymagającą rozstrzygnięcia na obecnym etapie postępowania była natomiast ocena, czy odwołująca jest zobowiązana do zwrotu pobranego świadczenia postojowego.

Stosownie do art. 15zx ust. 2 ustawy, za nienależnie pobrane świadczenie postojowe uważa się świadczenie:

1) przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych oświadczeń lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie lub odpowiednio zleceniodawcę lub zamawiającego;

2) wypłacone osobie innej niż osoba uprawniona, z przyczyn niezależnych od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Należy przypomnieć, że w dniu 1 października 2020 r. weszły w życie, z wyjątkami, które nie mają zastosowania w sprawie, przepisy ustawy z 17 września 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2020 r. poz. 1639). W ustawie z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. poz. 374, z późn. zm.) wprowadzono zmiany m.in. w art. 15zx (art. 1 ust. 8 ustawy zmieniającej). Od 1 października 2020 r. nienależnie pobranym świadczeniem postojowym jest także świadczenie wypłacone innej osobie niż osoba uprawniona bez względu na przyczynę wypłaty świadczenia. Z uwagi na skreślenie wyrazów ,,z przyczyn niezależnych od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych”, należy uznać, że będzie to również świadczenie wypłacone innej osobie niż osoba uprawniona z przyczyn zależnych od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Przyczyną zależną od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych będzie błędna wykładnia przepisów. Powyższe oznacza, że organ rentowy może żądać zwrotu świadczenia postojowego wypłaconego wskutek błędnej wykładni przepisów. Ustawa zmieniająca z 17 września 2020 r. nie zawiera przepisów przejściowych, także w zakresie zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego, a zatem podlegała bezpośredniemu zastosowaniu z chwilą jej wejścia w życie.

W oparciu o powyższe Sąd Apelacyjny - odmiennie aniżeli Sąd Okręgowy - ustalił, że pozwany trafnie zobowiązał odwołującą do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w stanie prawnym, obowiązującym w dacie wydania zaskarżonych decyzji, tj. z uwzględnieniem zmiany od 1 października 2020 r. Nowe prawo od momentu wejścia w życie zaczęło bowiem regulować także wszelkie zdarzenia z przeszłości (zasada bezpośredniego działania prawa).

Świadczenia wypłacone odwołującej były świadczeniami nienależnymi od samego początku, gdyż – jak wskazywano wyżej - z uwagi na status odwołującej jako wspólnika spółki jawnej nie przysługiwało jej świadczenie postojowe. Dopiero jednak zmiana przepisów od 1 października 2020r. umożliwiła pozwanemu wydanie decyzji zobowiązującej odwołującą do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.

Dodać należy że, na skutek zastosowania przepisów nowej ustawy nie doszło do naruszenia zakazu retroaktywności. W sprawie miało miejsce zastosowanie instytucji retrospektywnego działania prawa, bowiem w terminie do 5 lat od dnia, w którym wypłacono nienależne świadczenie postojowe, czyli takie bez podstawy prawnej, ZUS może wydać decyzję zobowiązującą do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (art. 15 zx ust. 4).W przypadku odwołującej nie upłynęło jeszcze 5 lat od dnia, w którym wypłacono jej każde z nienależnych świadczeń postojowych – bez podstawy prawnej.

Za zastosowaniem bezpośrednio przepisów nowej ustawy w rozpoznawanej sprawie, w ocenie sądu, przemawia ważny interes publiczny, którego nie można wyważyć z interesem jednostki. Świadczenie postojowe jest pomocą publiczną państwa, finansowaną z Funduszu Pracy. Minister właściwy do spraw pracy, na wniosek Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, przekazuje w roku 2020 na wyodrębniony rachunek bankowy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych środki Funduszu Pracy na wypłatę świadczenia postojowego oraz kosztów obsługi wypłaty tego świadczenia (art. 179 ustawy), a po dodaniu art. 2a przez art. 17 pkt 1 ustawy z 7 października 2020 r. (Dz. U. poz. 1747) zmieniającej ustawę z dniem 9 października 2020 r. – świadczenia postojowe mają być finansowane z Funduszu Przeciwdziałania COVID-19, o którym mowa w art. 65 ustawy z 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw, z uwzględnieniem regulacji dotyczących pomocy publicznej. Wprowadzając m.in. instytucję świadczenia postojowego ustawodawca stworzył możliwość pomocy publicznej dla osób, z założenia, najbardziej dotkniętych epidemią (załamaniem gospodarczego sytemu w skali makro i mikro), w tym osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą, co z jednej strony miało zapewnić im zabezpieczenie socjalne, a z drugiej strony ochraniać gospodarkę przed całkowitą zapaścią. Nie skierował tej pomocy do wspólników spółek jawnych. Stąd odwołującej nie przysługiwała pomoc publiczna, którą jest zobowiązana zwrócić.

W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że zarzuty wywiedzione w apelacji zasługiwały na uwzględnienie, co skutkowało uznaniem, że pozwany organ rentowy na mocy zaskarżonej decyzji trafnie zobowiązał odwołującą do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego w kwocie 4160 zł.

Konkludując, Sąd Apelacyjny na mocy art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie 1 i oddalił odwołanie.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 102 k.p.c. i nie obciążył odwołującej kosztami zastępstwa procesowego pozwanego w postępowaniu apelacyjnym.

Zgodnie z art. 102 k.p.c. - w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. W art. 102 k.p.c. ustawodawca odwołuje się do pojęcia "wypadków szczególnie uzasadnionych". Takie sformułowanie wprawdzie nie jest klauzulą generalną, jednak opiera się na zwrocie niedookreślonym, który może odsyłać również do argumentów natury aksjologicznej. Regulacja ta znajdzie zastosowanie w wyjątkowych sytuacjach, gdy z uwagi na okoliczności konkretnej sprawy, zastosowanie reguł ogólnych k.p.c. dotyczących zwrotu kosztu procesu byłoby nieuzasadnione. Rozstrzygnięcie na podstawie art. 102 k.p.c. ma zatem charakter dyskrecjonalny, kontrola instancyjna w tym zakresie jest ograniczona do sytuacji gdy zastosowanie wzmiankowanego przepisu nie zostało w ogóle uzasadnione bądź nastąpiło z rażącym naruszeniem reguł przewidzianych w tym przepisie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2013 r., III CZ 75/12).

Do kręgu "wypadków szczególnie uzasadnionych" zaliczane są zarówno okoliczności związane z samym przebiegiem procesu, jak i leżące na zewnątrz. Do pierwszych zaliczane są m.in. sytuacje wynikające z charakteru żądania poddanego rozstrzygnięciu, jego znaczenia dla strony, subiektywne przekonanie strony o zasadności roszczeń, przedawnienie, prekluzja. Drugie wyznacza sytuacja majątkowa i życiowa strony. Całokształt okoliczności, które mogłyby uzasadniać zastosowanie tego wyjątku powinny być ocenione z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r., I CZ 26/11).

Sąd Apelacyjny przy zastosowaniu art. 102 k.p.c. uwzględnił przede wszystkim okoliczności związane ze skomplikowanym charakterem niniejszej sprawy, w tym to, że przepisy ustawy o tzw. tarczy antykryzysowej powodują wiele problemów interpretacyjnych, zaś celem ustawy było wsparcie realizowane przez ZUS w postaci wypłaty świadczeń postojowych, jak i fakt, że strona odwołująca nie miała wpływu na wygenerowanie kosztów postępowania apelacyjnego, gdyż nie wniosła apelacji od wyroku, zaś zmiana wyroku wynikała z odmiennej wykładni prawa dokonanej przez Sąd I instancji.