Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 lutego 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie następującym:

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 lutego 2024 r. w S.

sprawy Z. K.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Koszalinie

z dnia 16 lutego 2023 r., sygn. akt IV U 465/22

1.  oddala apelację

2.  zasądza Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. na rzecz ubezpieczonego Z. K. kwotę 240 (dwieście czterdzieści ) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym wraz z ustawowymi odsetkami należnymi po upływie tygodnia od dnia doręczenia zobowiązanemu niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty.

Sygn. akt III AUa 157/23

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Koszalinie w sprawie z odwołania Z. K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 31 maja 2022 r. o miesięcznym rozliczeniu świadczeń, wyrokiem z 16 lutego 2023 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że ustalił, iż ubezpieczony Z. K. nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z tytułu emerytury pomostowej w kwocie 6 648,83 zł oraz zasądził na rzecz ubezpieczonego 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony, lat 59, w dniu 1 lipca 2019 r. złożył niosek o emeryturę pomostową, pozostając jednocześnie w stosunku pracy. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. decyzją z 18 września 2019 r. odmówił ubezpieczonemu prawa do emerytury pomostowej. Sąd Okręgowy w Koszalinie wyrokiem z 19 sierpnia 2020 r. sygn. IV U 1561/19 zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał prawo do emerytury pomostowej od 1 lipca 2019 r. Wyrok uprawomocnił się 20 października 2020 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, wykonując wyrok, decyzją z 17 listopada 2020 r. przyznał prawo do emerytury pomostowej od 1 lipca 2019 r. Żona ubezpieczonego w okolicy lipca 2019 r. zachorowała na chorobę onkologiczną. Ubezpieczony musiał podjąć zatrudnienie. Na początku lipca 2019 r. był bezrobotny, a nie miał jeszcze pewności, czy na pewno otrzyma emeryturę pomostową. Ubezpieczony nie był sposób prawidłowy pouczony, że nie może podjąć zatrudnienia. Ubezpieczony był zatrudniony: od 4 do 5 lipca 2019 r. w Zarządzie (...) w K. na stanowisku kierowcy samochodu ciężarowego powyżej 3,5 tony; od 1 sierpnia 2019 r. do lipca 2021 r. w Miejskim Zakładzie (...) w K., na stanowisku kierowcy pojazdów specjalistycznych powyżej 3,5 tony. ZUS zaskarżoną decyzją z 31 maja 2022 r. dokonał miesięcznego rozliczenia emerytury pomostowej ubezpieczonego w związku z przychodem osiąganym w poszczególnych miesiącach 2020 r. Ustalił, że przychód osiągnięty przez ubezpieczonego w poszczególnych miesiącach uzasadniał zmniejszenie świadczenia emerytalnego łącznie o 6 648,83 zł. Świadczenie w poszczególnych miesiącach rozliczanego okresu wypłacane było w pełnej wysokości, wobec czego ubezpieczony został zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w wysokości 6.648,83 zł, na podstawie art. 103 – 105, art. 127, art. 138-140, art. 141 ust. 1-3, art. 142 – 144 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2022, poz. 504) .

Sąd Okręgowy uwzględnił odwołanie. Wskazał, że zgodnie z art. 104 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust.
3-8 oraz w art. 105, w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 2 oraz z tytułu służby wymienionej w art. 6 ust. 1 pkt 4 i 6. Za działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 1, uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3 (art. 104 ust. 2). Natomiast za przychód, o którym mowa w ust. 1, uważa się również kwoty pobranych zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłacanego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, i kwoty świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego (art. 104 ust. 6). W świetle art. 104 ust. 4 ustawy, przepisy ust. 1, 1a i 2 stosuje się również do osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu ustalenia prawa do emerytury
i renty lub wykonujących działalność niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z uwagi na podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu.

Na podstawie art. 104 ust. 7 i 8 ustawy emerytalnej, prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. W razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyżej jednak niż 130% tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca w dniu 31 grudnia 1998 r. w wysokości:

1)  24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r. - dla emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy;

2)  18% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 - dla renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy;

3)  20,4% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 - dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba.

Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ogłasza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” w terminie do 14-go dnia roboczego drugiego miesiąca każdego kwartału kalendarzowego kwoty przychodu, o których mowa w ust. 7 i 8,
z zaokrągleniem w górę do pełnych 10 groszy oraz kwoty graniczne przychodu dla mijającego roku kalendarzowego. Szczegółowe zasady w ww. zakresie określają przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty (Dz. U. z 1992 r. Nr 58, poz. 290 ze zm.). Zgodnie z §7 ust. 1 ww. rozporządzenia, organ rentowy ustala łączną kwotę dochodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę w okresie ubiegłego roku kalendarzowego i porównuje go z sumą kwot obliczonych od kwoty bazowej dla kolejnych miesięcy tego roku kalendarzowego:

1)  wskaźnikiem 60%, zwaną dalej „niższą kwotą graniczną dochodu”,

2)  wskaźnikiem 120%, zwaną dalej „wyższą kwotą graniczną dochodu”.

§8 ust. 2 rozporządzenia przewiduje, że jeżeli łączna kwota dochodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę w okresie ubiegłego roku kalendarzowego przekroczyła niższą kwotę graniczną, organ rentowy ustala:

1. że dochód osiągnięty przez emeryta lub rencistę uzasadniał:

a)  zmniejszenie świadczeń wypłaconych za okres ubiegłego roku kalendarzowego, jeżeli dochód nie przekroczył wyższej kwoty granicznej dochodu;

b)  zawieszenie świadczeń wypłaconych za okres ubiegłego roku kalendarzowego, jeżeli dochód przekroczył wyższą kwotę graniczną dochodu.

2. kwotę różnicy między należną a wypłaconą kwotą świadczeń, która podlega zwrotowi.

Zgodnie z Komunikatem Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 17.11.2020 r. w sprawie granicznych kwot przychodu dla 2020 r. stosowanych przy zawieszaniu albo zmniejszaniu emerytur i rent (M.P. 2020r. poz. 1053), ustala się kwoty graniczne przychodu

1)  43 187,90 zł - co stanowi sumę kwot przychodu odpowiadających 70% przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń w wysokości:



3452,20 zł - od 1 stycznia 2020 r. do 29 lutego 2020 r.,



3639,10 zł - od 1 marca 2020 r. do 31 maja 2020 r.,



3732,10 zł - od 1 czerwca 2020 r. do 31 sierpnia 2020 r.,



3517,20 zł - od 1 września 2020 r. do 30 listopada 2020 r.,



3618,30 zł - od 1 grudnia 2020 r. do 31 grudnia 2020 r.;

2)  80 205,20 zł - co stanowi sumę kwot przychodu odpowiadających 130% przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń w wysokości:



6411,10 zł - od 1 stycznia 2020 r. do 29 lutego 2020 r.,



6758,20 zł - od 1 marca 2020 r. do 31 maja 2020 r.,



6931,00 zł - od 1 czerwca 2020 r. do 31 sierpnia 2020 r.,



6531,90 zł - od 1 września 2020 r. do 30 listopada 2020 r.,



6719,70 zł - od 1 grudnia 2020 r. do 31 grudnia 2020 r.

Z kolei, zgodnie z art. 138 ust. 1 ww. ustawy, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Jak stanowi art. 138 ust. 2 cytowanej ustawy, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 uważa się:

1.  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2.  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Zdaniem organu rentowego ubezpieczony w 2020 r. osiągnął przychód powodujący zmniejszenie świadczenia emerytalnego łącznie o kwotę 6.648,83 zł. Nie dostrzegł jednak, że dopiero decyzją z dnia 17 listopada 2020 r., wykonując wyrok Sądu Okręgowego w Koszalinie z dnia 19 sierpnia 2020 r. przyznał prawo do emerytury pomostowej od 1 lipca 2019 r.

Sąd Okręgowy rozważył, że w judykaturze niejasne pozostaje, czy przepis art. 104 stanowi o świadczeniu przyznanym, ale jeszcze niewypłaconym, czy o świadczeniu wypłacanym w określonym okresie uprawnionemu. Za drugą z proponowanych wykładni przemawiają niewątpliwie względy celowościowe. Sankcja przewidziana przez ustawodawcę, polegająca na ograniczeniu świadczenia przedemerytalnego w przypadku uzyskiwania przychodów z innych źródeł jest bowiem zasadna, gdy ubezpieczony dysponuje równolegle środkami z obu tych źródeł. Inna sytuacja zachodzi, gdy świadczenie przedemerytalne zostało wprawdzie ustalone, ale nie została podjęta jego wypłata, a tym samym ubezpieczony nie dysponuje należnymi mu środkami z zabezpieczenia społecznego. Nie można czynić mu w takim wypadku zarzutu, że nie pozbawił się źródła utrzymania w celu uniknięcia zmniejszenia lub zawieszenia prawa do świadczenia przedemerytalnego. Na ukształtowanie zasad zawieszania i zmniejszania prawa do świadczenia pozwala między innymi określenie maksymalnych kwot dopuszczalnego przychodu. W konsekwencji osoba uprawniona podlega tym zasadom, jeśli osiąga przychody z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przewyższające kwoty limitów określone w art. 5 ust. 2 ustawy o świadczeniach przedemerytalnych. Dopuszczalna i maksymalna kwota przychodu ogłaszane są przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego i są uzależnione od przeciętnego wynagrodzenia w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji. Konieczność ogłoszenia kwot przychodu oznacza, że jest to niezbędny element instytucji zawieszania i zmniejszania świadczeń. Chodzi o to, aby uprawniony mógł podjąć właściwą decyzję co do osiągania przychodów w zbiegu z prawem do świadczenia przedemerytalnego. Tak wskazuje wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu 6.11.2014 r., III AUa 48/14. Analogicznie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Gdańsku, również w odniesieniu do świadczenia przedemerytalnego. W wyroku z 27.06.2019 r., III AUa 1578/18 wskazał jednoznacznie, że przyznanie prawa do świadczenia przedemerytalnego i jego wypłata przez organ rentowy w wykonaniu wyroku sądu przyznającego prawo do tego świadczenia od daty wcześniejszej, przy jednoczesnym osiągnięciu przychodu z tytułu zatrudnienia w okresie przed przyznaniem tego prawa, nie powoduje po stronie ubezpieczonego obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia przedemerytalnego. Sąd rozpoznający niniejszą sprawę powyższe stanowiska uznaje za trafne i przyjmuje za własne.

Zdaniem Sądu Okręgowego świadczenie w wysokości 6 648,83 zł za 2020 r. nie było przez ubezpieczonego nienależnie pobrane. We wniosku o emeryturę został wprawdzie pouczony przez ZUS (pkt 8-12 wniosku o emeryturę pomostową z dnia 1 lipca 2019 r.) o sytuacjach powodujących ustanie i zawieszenie prawa do emerytury, ale zdaniem Sądu Okręgowego wyłącznie w sytuacji, gdy prawo do świadczenia emerytalnego zostało już przyznane, co nastąpiło dopiero decyzją ZUS z 17 listopada 2020 r. Ubezpieczony nie mógł zostać prawidłowo pouczony o zawieszeniu prawa do emerytury, bowiem to prawo nabył dopiero 17.11.2020 r. Zdaniem Sądu Okręgowego osiąganie w roku 2020 przychodu z tytułu zatrudnienia w okresie przed przyznaniem tego prawa, nie dawało prawa do uznania, że został osiągnięty przychód uzasadniający zmniejszenie wysokości przyznanej mu emerytury.

Apelację od wyroku wywiódł organ rentowy, zaskarżając wyrok w całości i zarzucając:

1.  naruszenie prawa procesowego tj. art. 233 §1 k.p.c. przez dokonanie oceny zgromadzonego materiału dowodowego z przekroczeniem granic swobodnej oceny dowodów przez uznanie, że świadczenie emerytalne w wysokości 6 648,83 zł. za rok 2020 nie było przez ubezpieczonego nienależnie pobrane, gdyż pouczenie o sytuacjach powodujących ustanie i zawieszenie prawa do emerytury znajdujące się we wniosku o przyznanie prawa do emerytury pomostowej z 1.07.2019 r. nie jest prawidłowym pouczeniem, ponieważ prawo do emerytury nabył dopiero z dniem 17.11.2020 r. Zdaniem Sądu Okręgowego pouczenie znajdujące się we wniosku o emeryturę dot. sytuacji, gdy prawo do emerytury zostało już przyznane;

1)  naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 138 ust. l i ust. 2 pkt 1 ustawy z 17.12.1998r. o emeryturach i rentach z FUS (Dz.U. z 2022r., poz. 504 ) w związku z błędną wykładnią art. 104 tej ustawy przez uznanie, że świadczenie emerytalne w wysokości 6 648,83 zł za rok 2020, pomimo spełnienia warunków określonych powołanymi przepisami, nie ma charakteru nienależnie pobranego.

Apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie odwołania.

Sąd Apelacyjny rozważył sprawę i uznał, że apelacja jest niezasadna.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, prawidłowo ustalił stan faktyczny, zaś w ramach ustaleń i wniosków nie wykroczył poza ramy swobodnej oceny wiarygodności i mocy dowodów, wynikające z art. 233 k.p.c.; nie popełnił też błędów w rozumowaniu w zakresie, zarówno ustalonych faktów, jak też ich kwalifikacji prawnej, bowiem prawidłowo zinterpretował i zastosował odpowiednie przepisy prawa. Sąd Apelacyjny w całości zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, traktując je jak własne. W pełni też podzielił ocenę prawną, jakiej dokonał Sąd pierwszej instancji.

Przy bezspornym stanie faktycznym, spór w sprawie sprowadzał się do oceny prawidłowości subsumpcji na gruncie art. 138 ust. 1 i ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, w szczególności w zakresie pojęcia nienależnie pobranego świadczenia, w nawiązaniu do przesłanek prawnych zawieszenia wypłaty świadczenia na podstawie art. 104 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach. W myśl art. 138 ust. 1 i ust. 2 ww. ustawy, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu; za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 ww. ustawy uważa się, m.in. świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Należy więc rozstrzygnąć, czy ubezpieczony nienależnie pobrał świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach. Przy tym wymaga przypomnienia, że zgodnie z art. 28 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych z 19 grudnia 2008 r. (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.): W zakresie postępowania w sprawie zwrotu nienależnie pobranej emerytury pomostowej, egzekucji i potrąceń stosuje się odpowiednio przepisy art. 138-144 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz przepisy art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Z drugiej strony, wymagają uwzględnienia przepisy, które regulują kwestię zawieszenia prawa do emerytury pomostowej. Jeżeli bowiem zaistnieją okoliczności powodujące zawieszenie prawa do emerytury pomostowej, to spełniona zostanie przesłanka nienależnie pobranego świadczenia. Zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych: Prawo do emerytury pomostowej ulega zawieszeniu lub emerytura ta ulega zmniejszeniu na zasadach określonych w art. 103 ust. 3 i art. 103a-106 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Co do zasady, rozliczenia świadczenia organ dokonuje na postawie art. 104 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, który stanowi, że prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3-8, w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 2 – w tym zatrudnienie. Zgodnie z brzmieniem art. 104 ust. 8 ustawy, w razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyższe jednak niż 130% tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż określone w tym przepisie oraz w ust. 9 art. 104 limity maksymalnych zmniejszeń.

W rozpoznawanej sprawie mamy do czynienia ze szczególnym przypadkiem, gdy wypłata ubezpieczonemu emerytury pomostowej za rok 2020, nastąpiła wskutek wydania przez organ rentowy decyzji z urzędu, wobec konieczności wykonania prawomocnego wyroku sądu. Sąd Okręgowy w Koszalinie wyrokiem z 19 sierpnia 2020 r., - uprawomocnił się 20 października 2020 r. - zmienił decyzję ZUS i przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury pomostowej od 1 lipca 2019 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 17 listopada 2020 r., wykonując wyrok, przyznał prawo do emerytury pomostowej od 1 lipca 2019 r. w wysokości 1.522,37 zł netto miesięcznie. Wypłatę podjęto od 1.12.2020 r. wraz z zapłatą wyrównania. Realizacja świadczenia następowała zatem od grudnia 2020 r.

W nawiązaniu do treści art. 104 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, nie budzi wątpliwości Sądu Apelacyjnego, że przesłanką zawieszenia lub zmniejszenia świadczenia jest równoczesne osiąganie przychodu z tytułu emerytury oraz z tytułu pracy zarobkowej, każdorazowo miesiąc za miesiącem, na co też zwrócił uwagę Sąd pierwszej instncji. Po to, by świadczenie mogło być zmniejszone, musi być realizowane równolegle z wypłatą wynagrodzenia, co w sprawie nie miało miejsca. Zatem, wbrew twierdzeniom apelującego, jednak istotny jest fakt, że decyzja przyznająca prawo do emerytury nie została wydana niezwłocznie po wystąpieniu przez ubezpieczonego z wnioskiem w lipcu 2019, lecz w wykonaniu orzeczenia sądu, na skutek odwołania od decyzji odmawiającej prawa do emerytury, co miało miejsce w grudniu 2020, czyli po upływie półtora roku od wystąpienia z wnioskiem o przyznanie emerytury pomostowej. O ile w pierwszym przypadku można by było mówić o równoczesnym osiąganiu miesięcznego przychodu z tytułu emerytury oraz z tytułu pracy zarobkowej w określonym okresie, to w drugim przypadku na pewno tak nie było, ponieważ dochód z pracy zarobkowej, w określonym przedziale czasowym, stanowił jedyne źródło utrzymania i dopiero w pewnym punkcie zetknął się z jednorazowym świadczeniem skumulowanym za okres wsteczny oraz płatnościami bieżącymi świadczenia.

W realiach sprawy, nie było podstaw ani faktycznych, ani tym bardziej prawnych do dokonania miesięcznych rozliczeń za rok 2020 - a tego rodzaju rozliczenia dokonał organ - ponieważ ubezpieczony osiągał przychód tylko z wynagrodzenia za pracę, który nie mógł być rozliczany miesięcznie z kwotą emerytury, z tej przyczyny, że świadczenie nie było wypłacane. Pierwszą płatność ubezpieczony otrzymał dopiero w grudniu 2020.

Należy przyznać rację organowi, że prawa do świadczeń emerytalno-rentowych nabywa się z mocy ustawy, z chwilą spełnienia przez osobę ubezpieczoną warunków ustawowych. Jest to jednak prawo abstrakcyjne, zaś jego istnienie nie stwarza podstaw do zawieszenia świadczenia, którego de facto nie ma, w sytuacji gdy osoba dysponująca takim prawem podejmuje pracę zarobkową. Prawo do emerytury jako takie nie podlega rozliczeniu, ponieważ strona nie otrzymuje realnych świadczeń wynikających z tego prawa, więc nie ma przedmiotu rozliczenia. Prawo abstrakcyjne do świadczenia materializuje się z chwilą wypłaty, uruchomionej na podstawie decyzji organu. Dopiero decyzja organu tworzy po stronie umocowanego do świadczenia szereg praw i obowiązków w stosunku do organu, o których organ każdorazowo poucza w decyzji. Zatem wymaga odróżnienia, powstanie prawa do świadczenia w rozumieniu art. 100 ustawy o emeryturach i rentach, od prawa do wypłaty świadczenia w rozumieniu art. 129 ustawy o emeryturach i rentach, przy czym wymaga zaznaczenia, że świadczenia wypłaca się nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu. Decyzja stanowiąca wykonanie wyroku przyznającego prawo do świadczenia jest wydawana z urzędu, co oznacza, że w sprawie prawo ubezpieczonego do wypłaty emerytury pomostowej powstało od dnia wydania decyzji z urzędu, czyli od 17.11.2020 r., czyli dopiero od tej daty można był było mówić o miesięcznym rozliczeniu świadczenia na podstawie art. 104 ust.1 ustawy o emeryturach i rentach.

W stanie faktycznym sprawy – wbrew zapisowi w spornej decyzji - nie ma też zastosowania art. 127 ustawy o emeryturach i rentach, dotyczący zawiadomienia o podjęciu działalności. Przepis ten w ustępie 1 nakazuje, by emeryt zawiadomił organ rentowy o podjęciu działalności, o której mowa w art. 104 ust. 1-4, i o wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu, a po upływie roku kalendarzowego - o wysokości tego przychodu uzyskanego w poprzednim roku kalendarzowym. Ubezpieczony nie miał obowiązku zawiadamiać organu rentowego o podjęciu pracy w roku 2019 i 2020, ponieważ w tym okresie, aż do wydania decyzji wykonującej wyrok, nie miał statusu emeryta. Jeśli nie był emerytem (z emeryturą pomostową) mógł swobodnie realizować swoje konstytucyjne prawo do zatrudnienia.

Nie budzi wątpliwości, że sytuacja, gdy wydanie decyzji pozytywnej o przyznaniu emerytury przeciąga się w czasie, powoduje, że osoba ubiegająca się o emeryturę i osiągająca przychód z pracy zarobkowej nie ma żadnej gwarancji uzyskania prawa do świadczenia. Może więc podjąć zatrudnienie i nie są w sprawie istotne pobudki, które skłoniły ją do podjęcia zatrudnienia.

Odrębną kwestią w przedmiotowej sprawie jest to, czy rzeczywiście doszło do pobrania nienależnego świadczenia przez ubezpieczonego w kwocie wskazanej w decyzji i czy z tego tytułu organ mógł dochodzić zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.

W ocenie Sądu Apelacyjnego w okolicznościach sprawy, w sytuacji miesięcznych rozliczeń, budzi wątpliwości zastosowanie art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach. Osoba, która nienależnie pobrała świadczenia jest oczywiście zobowiązana do ich zwrotu. Niemniej należy zaznaczyć, że ustawa, definiując zdarzenie prawne nienależnie pobranego świadczenia m.in. wskazuje, że są to świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących zawieszenie prawa do świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. W sprawie nie ma wątpliwości, że w roku 2020 zakład nie wypłacał ubezpieczonemu emerytury pomostowej. Pierwszą wypłatę zrealizował dopiero w grudniu 2020. Nie było zatem sytuacji faktycznej, w której ubezpieczonemu od stycznia 2020 wypłacono co miesiąc emeryturę pomostową w warunkach, które powodowały zawieszenie prawa do części świadczenia z powodu przychodu uzyskiwanego przez ubezpieczonego z pracy zarobkowej. Nie została zatem spełniona podstawowa przesłanka z art. 138 ust. 2 polegająca na wypłacie miesięcznego świadczenia.

Sąd pierwszej instancji słusznie rozważył, że na podstawie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Pouczenie musi być należyte, czyli dokonane w taki sposób, aby było zrozumiałe dla osoby, do której jest skierowane, oraz wyczerpująco i wyraźnie musi wskazywać okoliczności, w jakich dochodzi do nienależnego pobrania świadczenia. Pouczenie powinno być adresowane do osoby pobierającej świadczenie, a nie osoby, która hipotetycznie może takie świadczenia otrzymać. Organ przyznał ubezpieczonemu emeryturę w listopadzie 2020, z datą realizacji od 1.12.2020 r. Zatem dopiero od tej daty ubezpieczony mógł być kwalifikowany, jako osoba pobierająca świadczenie, która została należycie pouczona o okolicznościach powodujących wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części (art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy).

W istocie, ubezpieczony we wniosku z 1.07.2019 r. o przyznanie emerytury pomostowej oświadczył, że zamierza osiągnąć przychody w wysokości nie powodującej zawieszenia lub zmniejszenia emerytury. W dołączonej zaś do wniosku informacji ubezpieczony został pouczony o zasadach zawieszenia lub zmniejszenia wypłaty emerytury w związku z osiąganiem określonego przychodu. Niemniej treść tego pouczenia wprost wskazuje, że dotyczy przyszłego świadczenia. Odczytanie tego pouczenia ze zrozumieniem, pozwala na wniosek, że jest to pouczenie na przyszłość: o ile otrzyma świadczenie, to nie będzie mógł uzyskiwać nieograniczonego dochodu z pracy zarobkowej. Nie sposób z tego pouczenia wywieść, że na czas postępowania o przyznanie emerytury ma obowiązek powstrzymać się od podjęcia zatrudnienia, bądź to co w tym czasie zarobi będzie podlegało rozliczeniu rocznemu. Zresztą, byłby to zakaz sprzeczny z konstytucyjnym prawem do pracy, a już szczególnie w sytuacji gdy ubezpieczony ponad półtora roku miałby pozostawać bez żadnych źródeł utrzymania. Odrębną kwestią jest pouczenie o rozliczeniu rocznym wynagrodzenia i kwoty wyrównania świadczenia, jednak w tym względzie organ nie podjął żadnych czynności.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, sytuacja ubezpieczonego była szczególna, o tyle że prowadził spór sądowy o prawo do emerytury pomostowej i nie wiedział że w tym okresie może uzyskiwać przychód z pracy zarobkowej na warunkach wynikających z art. 104. W żadnym razie takiego wymogu nie można było wyinterpretować z treści pouczenia zawartego we wniosku o emeryturę, ani też z przepisu prawa.

W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że ubezpieczony nie został prawidłowo pouczony o okolicznościach powodujących zawieszenie w całości lub części emerytury pomostowej wypłaconej w wyrównaniem na podstawie decyzji stanowiącej wykonanie wyroku przyznającego prawo do emerytury za wsteczny okres. W takiej sytuacji nie wystarcza szablonowe pouczenie, lecz wnioskujący o emeryturę pomostową musi wiedzieć jakie ma obowiązki i prawa w związku żądaniem świadczenia, które zostało odmówione i o które toczy się sprawa sądowa. W szczególności, musi być pouczony o tym, że w razie zapłaty wyrównania świadczenia za okres, w którym toczył się spór sądowy, będzie zobowiązany do rozliczenia świadczenia w zestawieniu z uzyskiwanym w tym okresie przychodem i obowiązuje go limit przychodu.

Na zakończenie Sąd Apelacyjny odwołuje się do poglądu Sądu Najwyższego w wyroku z 2 października 2018 r., I UK 248/17:

Zarzut pobrania nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego może być podniesiony tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bezpodstawnie, i to tylko wówczas, gdy osoba ta miała świadomość, że wypłacone świadczenie jej się nie należy. Istotną cechą nienależnie pobranego świadczenia jest świadomość osoby pobierającej świadczenie co do nieprzysługiwania jej prawa do tego świadczenia w całości lub w części od początku jego pobierania albo w następstwie mających miejsce później zdarzeń. Elementem decydującym o zakwalifikowaniu świadczenia jako nienależnie pobranego jest na gruncie ubezpieczeń społecznych świadomość osoby pobierającej świadczenie co do braku prawa do tego świadczenia. Kryterium istnienia świadomości wynika bądź z pouczenia dokonanego przez organ rentowy, bądź z niektórych zachowań samego ubezpieczonego takich jak składanie fałszywych zeznań, posługiwanie się fałszywymi dokumentami, inne przypadki świadomego wprowadzania organu rentowego w błąd.

W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia, Sąd Najwyższy wskazywał, że w swoim orzecznictwie, dotyczącym problematyki zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (także na tle niemal analogicznych uregulowań zawartych w uprzednio obowiązujących art. 80 i 81 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm., oraz art. 106 i 107 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm., a także aktualnego art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) przyjmował, że organ rentowy może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia tylko wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę (por. wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z 27 maja 1966 r., I TR 49/66, niepublikowany patrz: B. Gudowska: Ubezpieczenie emerytalno-rentowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Warszawa 1993, s. 171). Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze wiedząc, że mu się ono nie należy, co dotyczy zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń, jak też tej osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów, albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd instytucji ubezpieczeniowej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 24 listopada 2004 r., I UK 3/04, OSNP 2005, nr 8, poz. 116). Sąd Najwyższy przyjmował, że wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina (zła wola) świadczeniobiorcy, nie uzasadniał powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia i powołał obszerne orzecznictwo (por. wyroki Trybunału Ubezpieczeń Społecznych: z 11 stycznia 1966 r., III TR 1492/65, OSPiKA 1967, nr 10, poz. 247; z 24 czerwca 1965 r., III TR 86/65 oraz z 19 lipca 1965 r., III TR 2439/64, niepublikowane; wyroki Sądu Najwyższego: z 28 lipca 1977 r., II UR 5/77, OSNCP 1978, nr 2, poz. 37 oraz z 16 lutego 1987 r., II URN 16/87, PiZS 1988, nr 6; wyroki Sądów Apelacyjnych w Krakowie z 11 września 1996 r., III AUr 105/96, OSA 1997, nr 7-8, poz. 21, s. 74 oraz w Białymstoku z 10 listopada 1999 r., III AUa 602/99, OSA 2000, nr 6, poz. 29, s. 70; a także wyroki Sądu Najwyższego: z 4 września 2007 r., I UK 90/0, OSNP 2008, nr 19-20, poz. 301; z 2 grudnia 2009 r., I UK 174/09).

Wymaga w szczególności zauważenia, że we wcześniejszym wyroku Sądu Najwyższego z 4 września 2007 r. I UK 90/07 Sąd Najwyższy argumentował, że nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach, to świadczenie wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części (świadczenie nienależne, nieprzysługujące), na skutek okoliczności leżących po stronie ubezpieczonego. Sąd Najwyższy wskazał, że nie można przyjąć, aby doszło do nienależnego pobrania świadczenia, jeżeli jego wypłata nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego. Mogą to być zarówno przyczyny leżące po stronie organu rentowego (błąd), ale także okoliczności niezależne od organu (np. wniosek komornika, zaświadczenie pracodawcy).

Z przywołanego wyżej orzecznictwa jednoznacznie wynika, że oceny, czy świadczenie zostało nienależnie pobrane, należy dokonywać w odniesieniu do chwili wypłaty świadczenia, a nie wstecz, z perspektywy wyroku sądu przyznającego świadczenie i decyzji wykonującej wyrok, które to zdarzenia wystąpiły już po comiesięcznym wypłacaniu wynagrodzenia.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację organu rentowego. Zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sporu na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z. § 10 ust. 1.2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015 r., poz. 1804 ze zm.) orzeczono o obowiązku zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

SSA Jolanta Hawryszko