Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2021 r., wydanym w sprawie z powództwa Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej im. F. S. w G. przeciwko A. M. o zapłatę, Sąd Rejonowy w Zgierzu zasądził od pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 643,87 zł z odsetkami umownymi w wysokości odsetek maksymalnych za opóźnienie od dnia 22 lipca 2020 r. do dnia zapłaty oraz 17 kwot po 50,69 zł wraz z odsetkami umownymi w wysokości odsetek maksymalnych za opóźnienie, naliczanymi w przypadku pierwszej z tych kwot od 16 sierpnia 2020 r. do dnia zapłaty, a w przypadku każdej następnej kwoty od 16-go dnia każdego kolejnego miesiąca do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie i zasądził od pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 487,77 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Apelację od tego orzeczenia wniosła pozwana, zaskarżając je w części zasądzającej roszczenie powoda wraz z kosztami postępowania, domagając się jego zmiany poprzez oddalenie powództwa w całości wraz z zasądzeniem od strony powodowej na swoją rzecz zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych, ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy w zaskarżonej części do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, a na wypadek oddalenia apelacji wnosząc o nieobciążanie skarżącej kosztami postępowania apelacyjnego; ponadto pełnomocnik apelującej żądał przyznania mu kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, które nie zostały opłacone w całości ani w części. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie:

• art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 187 § 1 pkt. 1 k.p.c. poprzez orzeczenie niezgodne z żądaniem strony powodowej i uwzględnienie powództwa w zakresie wymagalnych i niespłaconych na dzień zamknięcia rozprawy rat pożyczki w łącznej kwocie 1.506,00 zł, opartego na innej podstawie faktycznej niż wskazana przez stronę powodową, bowiem powództwo wywodzone było z faktu skutecznego wypowiedzenia umowy, czego konsekwencją miała być wymagalność całego roszczenia, nie zaś z okoliczności skutkujących wymagalnością poszczególnych rat pożyczki – choćby w formie żądania ewentualnego zgłoszonego na wypadek bezskuteczności wypowiedzenia umowy – a Sąd nie powinien wyręczać stron przy formułowaniu podstawy faktycznej roszczenia, zwłaszcza jeśli strona korzysta z profesjonalnej obsługi prawnej;

• art. 233 § 1 k.p.c. poprzez nierozważenie w sposób wszechstronny zebranego w sprawie materiału dowodowego, w szczególności dowodów w postaci umowy pożyczki, wypowiedzenia umowy pożyczki i dowodu z przesłuchania pozwanej oraz poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny tych dowodów skutkujące niezasadnym przyjęciem przez Sąd, że brak skuteczności wypowiedzenia umowy pożyczki uzasadnia uwzględnienie powództwa w zakresie wymagalnych i niespłaconych na dzień zamknięcia rozprawy poszczególnych rat pożyczki.

W odpowiedzi na apelację strona powodowa domagała się oddalenia apelacji i zasądzenia od skarżącej na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelację należy uznać za zasadną, a zawarte w niej zarzuty za trafne.

Sąd meriti słusznie stwierdził, dokonując należytej oceny przedstawionego przez stronę powodową materiału dowodowego, że wynikające z tych dowodów okoliczności sprawy nie dają podstaw do przyjęcia, iż doszło do skutecznego wypowiedzenia zawartej przez strony umowy pożyczki, a to w szczególności z uwagi na brak doręczenia stosownego oświadczenia woli pożyczkodawcy w sposób, który pozwoliłby A. M. zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 zd. I k.c.). Nie można natomiast przyznać waloru trafności innej części wywodów przedstawionych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, gdzie Sąd ten stanął na stanowisku, iż nawet po stwierdzeniu, że nie doszło do skutecznego wypowiedzenia umowy, należało wziąć przy rozstrzyganiu sprawy pod uwagę fakt, iż do chwili orzekania upłynął już termin płatności dalszych rat pożyczki i w związku z tym zasądzić taką część dochodzonej pozwem należności, jaka w związku z tym stała się jednak wymagalna i dotąd nie została spłacona. Podkreślić należy w tym miejscu, że podstawa faktyczna roszczenia powoda opierała się na twierdzeniu, iż w czasie trwania stosunku prawnego między stronami doszło do skutecznego wypowiedzenia umowy pożyczki przed upływem czasu, na jaki została ona zawarta, co nastąpić miało w drodze jednostronnego jej rozwiązania przez pożyczkodawcę. Dochodzone przez niego roszczenie wywodzone było więc nie z tych postanowień umowy pożyczki, które nakazywały pozwanej zwrot zadłużenia w związku z nadejściem terminu płatności rat, ale właśnie z tych jej uregulowań, które stanowią, że po stronie pożyczkodawcy w określonej sytuacji powstaje uprawnienie do jednostronnego rozwiązania umownego stosunku prawnego, co – wobec skorzystania z tego uprawnienia i w konsekwencji rozwiązania umowy – skutkować miałoby powstaniem po stronie dłużnika – o ile dochowana będzie wymagana prawem procedura – natychmiast wymagalnego obowiązku zapłaty całego istniejącego w danej chwili zadłużenia.

Odnotować więc trzeba, że wyżej opisane roszczenia – to, którego dochodził powód i to, co do którego orzekł Sąd niższej instancji – oparte są na odmiennych podstawach prawnych i faktycznych, jak również wynikają z odmiennych przesłanek. Powód powoływał się w ramach podstawy faktycznej swego powództwa na okoliczności skutkujące wypowiedzeniem umowy i powstaniem po stronie pozwanej – w miejsce dotychczasowego obowiązku zwrotu pożyczki w ratach aż do zakończenia ustalonego okresu trwania umowy – zupełnie innego zobowiązania niż dotychczas istniejące, a mianowicie polegającego na natychmiastowym zwrocie pozostałej do zapłaty kwoty w związku z przedwczesnym zakończeniem stosunku prawnego. Jeśli jednak – jak prawidłowo ustalono w toku postępowania – nie doszło do rozwiązania przedmiotowej umowy w trybie wypowiedzenia, to po stronie powoda w rzeczywistości nie powstało dochodzone pozwem roszczenie wywodzone z podanej w pozwie podstawy faktycznej. Z tych przyczyn zbędne było badanie przez Sąd, czy zaciągnięta pożyczka została zwrócona już w całości, czy też powód jest uprawniony do dochodzenia od A. M. zwrotu istniejącego nadal i wymagalnego w związku z upływem terminu płatności rat zadłużenia, ponieważ na tych faktach powód nie opierał roszczenia zgłoszonego w niniejszym postępowaniu (nawet jako żądanie ewentualne). Z kolei roszczenie oparte na faktach wziętych pod uwagę przez Sąd nie wynika z wypowiedzenia umowy, włączonego przez stronę powodową do podstawy faktycznej dochodzonego powództwa, ale wręcz przeciwnie – warunkiem jego powstania byłoby dalsze trwanie umownego stosunku prawnego aż do chwili nadejścia wymagalności poszczególnych rat.

Sąd orzekający w sprawie jest związany żądaniem pozwu i jego zadaniem jest rozpoznanie kwestii zasadności powództwa bez przekraczania granic sformułowanej przez powoda podstawy faktycznej, co oznacza, że winien on zbadać w toku postępowania dowodowego, czy na podstawie materiału dostarczonego przez obie strony procesu możliwe jest ustalenie, że zaistniały składające się na tę podstawę okoliczności, z których strona powodowa wywodzi skutki prawne, a następnie zastosować do tych faktów odpowiednie przepisy prawa materialnego. Podstawa faktyczna wyznacza zakres okoliczności, które potencjalnie są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy i których istnienie może ewentualnie kwestionować strona pozwana, zaprzeczając faktom, na których powód opiera swoje roszczenia. Nie jest natomiast tak, że w sytuacji, gdy w chwili zamknięcia rozprawy Sąd dostrzeże, iż żądanie pozwu mogłoby ewentualnie zostać uwzględnione także w oparciu o inne, możliwe do ustalenia w oparciu o znajdujący się w aktach materiał dowodowy, fakty, z których powód swego żądania jednakże nie wywodził, to obowiązkiem Sądu jest wówczas wykroczenie poza zakreśloną pozwem podstawę faktyczną, ustalenie tych okoliczności i – po zastosowaniu do nich unormowań materialnoprawnych – uwzględnienie powództwa. Konsekwencją takiego stanowiska musiałoby być przyjęcie, że Sąd może wyrokować po uprzednim poczynieniu ustaleń co do okoliczności, których powód w ogóle nie obejmował swoimi twierdzeniami faktycznymi i zauważyć trzeba, że w takiej sytuacji strona pozwana nie miałaby podstaw, aby choćby przypuszczać, że jej obowiązkiem procesowym jest zajęcie co do nich stanowiska w trybie art. 210 § 2 zd. I k.p.c., a tym bardziej by sądzić, że winna była podjąć w tym zakresie obronę poprzez zgłoszenie dowodów zmierzające do wykazania okoliczności przeciwnych czy też w inny sposób ubezskuteczniających możność zasądzenia przez Sąd należności na rzecz powoda. Strona pozwana nie mogła też zakładać, że Sąd ostatecznie zdecyduje się dokonać ustaleń faktycznych dotyczących niespłacania przez nią rat pożyczki w oparciu o dowód z jej przesłuchania, choć dowód ten został dopuszczony w celu ustalenia okoliczności istotnych dla stwierdzenia zasadności powództwa, a więc wyłącznie tych, które objęte były zakresem przywołanej przez powoda podstawy faktycznej. Uchybienie popełnione przez Sąd Rejonowy polega – wbrew zawartemu w apelacji zarzutowi dotyczącemu naruszenia art. 233 k.p.c. – nie tyle na niewłaściwej ocenie przeprowadzonych dowodów, ile na przeprowadzeniu postępowania dowodowego i dokonaniu ustaleń faktycznych co do okoliczności nieobjętych podstawą faktyczną powództwa (czy choćby podstawą faktyczną podniesionych przez pozwaną zarzutów) i w konsekwencji niemieszczących się w zakresie faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

Z art. 321 § 1 k.p.c. wynika zakaz wyrokowania z uwzględnieniem przez Sąd innego stanu faktycznego niż ten, który mieścił się w ramach wywodzonej przez powoda i przedstawionej w pozwie oraz w pozostałych pismach procesowych podstawy faktycznej. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem, żądanie powództwa określa nie tylko jego przedmiot, ale również jego podstawa faktyczna, zatem w sprawie niniejszej nie zachodziły przesłanki do uwzględnienia powództwa w oparciu o okoliczności niepowołane przez stronę powodową ani w pozwie, ani w dalszym toku postępowania pierwszoinstancyjnego, gdyż było to równoznaczne z orzeczeniem ponad żądanie pozwu i naruszeniem art. 321 k.p.c. (tak m. in. SN w wyroku z dnia 25 czerwca 2015 r., V CSK 612/14, LEX nr 1771393 i w wyroku z dnia 18 sierpnia 2017 r., IV CSK 611/16, L.). Innymi słowy, zasądzenie należności, wynikającej z faktu ewentualnego zalegania przez A. M. z zapłatą rat pożyczki w terminach określonych w stanowiącym część umowy harmonogramie rat, a nie z faktu wypowiedzenia umowy, stanowiło orzeczenie oparte na innej podstawie faktycznej niż ta, która została powołana przez powoda (tak również np. w wyroku SA w Katowicach z dnia 6 czerwca 2019 r. I ACa 1132/18, „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach” Nr 3 z 2019 r., poz. 10 lub w wyroku SA w Krakowie z dnia 13 lutego 2020 r., I ACa 240/19, niepubl.). Wskazanie przez Sąd na potrzebę dokonania zmian przedmiotowych powództwa – o ile zezwalają na to w danym postępowaniu przepisy prawa procesowego – w tym zgłoszenia żądań ewentualnych, jest możliwe, każdorazowo jednak, stosując zasadę lojalności procesowej, Sąd powinien powiadomić o tym obie strony, by mogły podnieść odpowiednie twierdzenia i zarzuty lub podjąć odpowiednie czynności procesowe (tak w zapadłym na gruncie zbliżonej sytuacji procesowej postanowieniu SN z dnia 2 lipca 2021 r., III CZP 39/20, (...) Nr 9-12 z 2021 r.). Abstrahując od kwestii dopuszczalności zmiany powództwa w postępowaniu uproszczonym, stwierdzić trzeba, że w sprawie niniejszej pozwana została zaskoczona rozstrzygnięciem Sądu I instancji, stwierdzającym zasadność tych roszczeń pożyczkodawcy, które nie były wyznaczonym przez treść powództwa przedmiotem procesu i co do których aż do chwili zamknięcia rozprawy nie miała powodu, by podjąć ewentualną obronę w toczącym się postępowaniu – co stanowi ewidentne naruszenie jej praw procesowych. Jak bowiem trafnie zauważył Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 24 lutego 2022 r., I ACa 859/21, niepubl., Sąd nie może samowolnie zmienić podstawy faktycznej powództwa, ponieważ wówczas, przekraczając jej granice i nawet uwzględniając zasługujący na ochronę interes prawny jednej ze stron, staje się jej adwokatem, pozbawiając przegrywającego możności obrony swych praw. Po wyeliminowaniu z zakresu rozważań prowadzących do wydania merytorycznego rozstrzygnięcia tej ich części, w ramach której Sąd I instancji rozpatrywał z naruszeniem art. 321 § 1 k.p.c. zasadność niezgłoszonych w toku procesu roszczeń o zapłatę wymagalnych rat pożyczki, zgodzić się należy z Sądem w pozostałej ich części, w której słusznie przyjęto, że nieskuteczność złożonego oświadczenia o wypowiedzeniu umowy prowadzi do bezzasadności roszczenia objętego pozwem. W efekcie konieczne jest skorygowanie zaskarżonego wyroku, ponieważ wobec owej bezzasadności powództwo winno było zostać oddalone, co nie stoi, oczywiście, na przeszkodzie ewentualnemu dochodzeniu przez stronę powodową na drodze sądowej od pozwanej roszczeń opartych na innej podstawie faktycznej niż określona w pozwie, w szczególności wywodzonych z faktu niespłacenia pożyczki w terminach płatności rat określonych w zawartej umowie pożyczki.

Z tych przyczyn Sąd II instancji zmienił zaskarżony wyrok w oparciu o art. 386 § 1 k.p.c. O kosztach postępowania odwoławczego orzeczono zgodnie z wynikającą z art. 98 k.p.c. zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, zasądzając od strony powodowej – jako przegrywającej sprawę – zwrot kosztów poniesionych przez A. M. w postaci opłaty od apelacji w kwocie 200,00 zł oraz wynagrodzenia pełnomocnika procesowego w kwocie 450,00 zł, obliczonego w myśl § 10 ust. 1 pkt. 1 w związku z § 2 pkt. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2015 r., poz. 1800 ze zm.), co daje w sumie 650,00 zł (200,00 zł + 450,00 zł = 650,00 zł).