Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 września 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – Wydział I Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 6 września 2013 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa K. K. (1)

przeciwko B. K.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 18 marca 2013 r. sygn. akt I C 2044/11

uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Krakowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt : I ACa 720/13

UZASADNIENIE

K. K. (1) w pozwie skierowanym przeciwko córce B. K. domagała się zobowiązania pozwanej do złożenia oświadczeń woli na podstawie których zwrotnie przeniosłaby ona na powódkę :

- udział wynoszący ½ część w prawie własności lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ul. (...) , dla którego prowadzona jest księga wieczysta nr (...),

- prawo własności niezabudowanej nieruchomości położonej w W. , składającej się z działek ewidencyjnych nr (...) , objętej księgą wieczystą nr(...)

c/ prawo własności nieruchomości składającej się z działki ewidencyjnej nr (...) , której częścią składową jest budynek mieszkalny , położonej w N. , objętej księgą wieczystą nr (...).

Domagała się także obciążenia przeciwniczki procesowej kosztami sporu.

Jak wynika z pisemnych motywów orzeczenia, w ocenie powódki, żądanie pozwu jest usprawiedliwione albowiem wcześniej na piśmie złożyła ona oświadczenia o odwołaniu dokonanych na rzecz córki darowizn , tak udziału wprawie własności nieruchomości lokalowej w K. , którą uczyniła wspólnie z żyjącym jeszcze ówcześnie mężem , na podstawie umowy z dnia 30 marca 2004r jak i własności pozostałych nieruchomości , które podarowała B. K. umową z 17 września 2008r.

Oświadczenia te były spowodowane rażącą niewdzięcznością beneficjentki darowizn , która począwszy od 2009r nie pomagała jej w chorobie i nie otoczyła opieką mimo , że wiek i stan zdrowia matki tego wymagał. Wobec tych zaniechań ze strony pozwanej , których źródłem nie były jakikolwiek zachowania powódki , musiała ona korzystać pomocy osób postronnych , a próby zmiany tego stanu rzeczy podejmowane przez osiemdziesięciopięcioletnią K. K. (1) nie przyniosły żadnych rezultatów.

Pozwana , reprezentowana w toku całego postępowania przez kuratora procesowego dla osoby nieznanej z miejsca pobytu , odpowiadając na pozew domagała się oddalenia powództwa.

W pierwszej kolejności reprezentant B. K. podnosił , że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło albowiem powódka wiąże akty niewdzięczności z okresem roku 2009r , co zważywszy na datę wniesienia powództwa usprawiedliwia żądanie jego oddalenia z tej przyczyny.

Po wtóre wskazał ,że sposób zachowania córki opisany pozwie nie miał znamion rażącej niewdzięczności , a co najwyżej, o ile by mówić o nieporozumieniach stron, nie wyszły one nigdy poza sytuacje opisywane jako nieporozumienia rodzinne.

Po trzecie podważał sposób w jaki K. K. (1) kierowała do pozwanej oświadczenia o odwołaniu darowizn podnosząc , iż czyniła to w sposób uniemożliwiający zapoznanie się nimi przez adresatkę. Kierowała je bowiem na adres K. ul. (...) , skąd wracały nie odebrane. Adres ten nie był już wówczas adresem reprezentowanej przez kuratora , która jest osobą nie znaną miejsca pobytu. Opisany sposób postępowania powódki, zdaniem kuratora, dawał podstawę do uznania , że oświadczenia o odwołaniu darowizn były bezskuteczne prawnie.

Sąd Okręgowy w Krakowie wyrokiem z dnia 18 marca 2013r uwzględnił żądania pozwu w całości , a nadto obciążył B. K. kosztami procesu należnymi powódce. [ pkt I , II i III sentencji orzeczenia]

Przyznał kuratorowi procesowemu , ze środków budżetowych Skarbu Państwa , wynagrodzenie za pełnioną funkcję w stawce minimalnej wynagrodzenia radcy prawnego , przy uwzględnieniu wartości przedmiotu sporu , oraz obciążył pozwaną kosztami sądowymi których powódka , z racji orzeczonego wobec niej uprzednio zwolnienia, nie miała obowiązku ponieść.

Sąd I instancji ustalił następujące fakty istotne dla rozstrzygnięcia :

W dniu 30 marca 2004r powódka i jej mąż S. zawarli z córką umowę darowizny na podstawie której przenieśli na nią prawo własności nieruchomości lokalowej w K. przy ul. (...) , dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (...). Obdarowana ustanowiła dla rodziców w tym lokalu nieodpłatne prawo użytkowania jego całości.

Już po śmierci męża powódka , na podstawie umowy z dnia 17 września 2008r , dokonanej w tej samej co uprzednio formie, darowała córce dwie nieruchomości. Pierwsza niezabudowana , położoną w W. , objętą księgą wieczysta nr (...) oraz druga znajdująca się w N. , której częścią składową jest budynek mieszkalny , objęta księgą wieczystą nr (...). Obdarowana ustanowiła na rzecz matki nieodpłatne prawo użytkowania tej ostatnio wymienionej realności.

Jak ustala w dalszym ciągu Sąd I instancji początkowo wzajemne relacje pomiędzy matką a córka układały się poprawnie. Ale już w 2009r , kiedy K. K. (1) wobec złamania nogi przebywała szpitalu przez okres miesiąca , córka odwiedziła ją tylko raz na początku tego pobytu , później chorą i wymagającą opieki po opuszczeniu placówki medycznej się nie interesując. Rehabilitację poszpitalną K. K. (1) odbyła w domu opieki w którym miejsce zapewnił jej własnym staraniem proboszcz miejscowej parafii , a powódka musiała ponieść jej koszty.

Od 2010 r pozwana nie utrzymuje żadnych kontaktów z matką mimo ,że poza nią i jej synem , małoletnim K., powódka nie ma innej rodziny. Córka nie zaprosiła jej na święta , sama nie skorzystała z jej zaproszenia , nie poinformowała babci o uroczystości pierwszokomunijnej wnuka. Kiedy ta na nią jednak przyszła , ustalając jej termin za pośrednictwem szkoły, córka i wnuk nawet do niej nie podeszli.

K. K. (1) usiłowała ustalić przyczyny takiego zachowania córki i udała się, w celu przeprowadzenia rozmowy , do lokalu na ul. (...) w K.. Spotkało ją niezadzwonienie córki z wizyty , która rozmowy tej z darującą nie podjęła.

Później matka pisała do pozwanej listy zachęcające do odwiedzin jej z synem w N. , które nie spotkały się z jakakolwiek odpowiedzią adresatki. Powódka czuła się samotna i tęskniła za wnukiem. Jest zmuszona korzystać z pomocy osób postronnych , która jest jej niezbędna jako ,że stan zdrowia nie pozwala jej na samodzielną egzystencję. Obecnie liczy 85 lat , miała złamane obie nogi , przeszła operację wszczepienia endoprotezy , a czeka ją operacja okulistyczna. Choruje na nerki i tarczycę.

Z dalszych ustaleń faktycznych wynika , że w dniu 2 sierpnia 2011r K. K. (1) skierowała do pozwanej pismo zawierające oświadczenie o odwołaniu darowizn z powodu rażącej niewdzięczności wskazując w szczególności na brak opieki ze strony córki oraz swoją trudną sytuację materialną. Zaadresowała go na ul (...) w K. , ostatni znany jej adres pozwanej . Korespondencja wróciła nie odebrana. Wobec tego oświadczenie to ponowiła pismem datowanym na 17 września 2011r , co przyniosło ten sam efekt.

B. K. nie przebywa pod tym adresem począwszy od 22 października 2011r , kiedy opuściła lokal mieszkalny wraz z synem. Jej partner życiowy zgłosił ich zaginięcie na policji . Poszukiwania , jak dotąd , nie przyniosły rezultatu.

W rozważanych prawnych Sąd I instancji stanął na stanowisku ,że roszczenie K. K. (1) jest wypełni usprawiedliwione albowiem sposób zachowania córki wobec wymagającej ze względu na stan zdrowia i wiek darującej ma znamiona rażącej niewdzięczności. Nie podzielił przy tym Sąd zarzutów kuratora zawartych w odpowiedzi na pozew i w toku sporu konsekwentnie pootrzymywanych.

Stwierdził przy tym ,że wzajemne relacje stron , które utrwaliły się za przyczyną córki w 2010r , w wyniku których będąca w podeszłym wieku powódka jest zdana na świadczoną z dobrej woli przez osoby postronne opiekę , nie mogą być identyfikowane jako wynikające jedynie ze zwykłych nieporozumień rodzinnych.

Po wtóre składając oświadczenia o odwołaniu darowizn powódka uczyniła wszystko by dotarły one do córki w sposób przy którym miała ona możliwość zapoznania się z ich treścią. To że z tej możliwości nie skorzystała nie może pociągać dla K. K. (1) negatywnych konsekwencji związanych z nie złożeniem oświadczeń tej treści. Nie podzielił także Sąd Okręgowy tego zarzutu reprezentanta procesowego B. K. , które prowadzić miały , wobec wygaśnięcia roszczenia zgłoszonego pozwie, do oddalenia powództwa. W jego ocenie stan określony przez nią jako rażąca niewdzięczność utrwalił się dopiero w świadomości darującej w 2010r , kiedy to obojętność córki wobec usprawiedliwionych potrzeb matki okazała się być stanem trwałym bez realnej perspektywy zmiany sposobu postępowania beneficjentki umów z 2004 i 2008 r .

W takiej sytuacji nie można , jego zdaniem stwierdzić ,że wniesienie powództwa nastąpiło przekroczeniem terminu określonego w art. 899 §3 zdanie ostatnie kc.

Konsekwencją uwzględnienia żądań powódki było rozstrzygnięcie o kosztach procesu , przy zastosowaniu reguły odpowiedzialności za jego wynik.

Stad też również treść orzeczenia przyznającego wynagrodzenie kuratorowi - będącemu radcą prawnym - ze środków budżetowych Skarbu Państwa.

Apelację od tego orzeczenia złożył kurator B. K. i zakażając rozstrzygniecie Sądu Okręgowego w zakresie punktów I , II, III i V jego sentencji , pierwszej kolejności wniósł o jego zmianę i oddalenie powództwa , przy obciążeniu K. K. (1) kosztami postępowania za obydwie instancje.

Jako wniosek ewentualny sformułował żądanie uchylenia wyroku i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Wnosił również by nawet w wypadku nie uwzględnienia sformułowanych przez siebie wniosków środka odwoławczego przyznać na jego rzecz wynagrodzenie za pełnioną funkcję przed Sądem II instancji.

Środek odwoławczy został oparty na następujących zarzutach :

- naruszenia prawa procesowego , a to art. 233 §1 kpc w następstwie wadliwie przeprowadzonej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji przyjęcie , że powódka udowodniła przesłanki skuteczności prawnej jej oświadczenia o odwołaniu darowizn, a nadto

art. 98 i 102 kpc wobec nietrafnego , w ocenie autora apelacji , nie zastosowania wobec B. K. tego ostatniego przepisu i nie odstąpienie od obciążania jej kosztami sporu ,

- naruszenia prawa materialnego jako konwencji dokonania wadliwej wykładni art. 898 §2 , 899 §3 kc , 61 §1 i 6 kc i wyrażenie stanowiska , że roszczenie K. K. (1) jest usprawiedliwione mimo , że z powodu przekroczenia terminu wygasło , powódka dokonała skutecznego doręczenia córce oświadczeń o odwołaniu darowizn , a także wobec tego , iż uznane przez Sąd za udowodnione, fakty nie dawały podstawy do wyrażenia oceny prawnej o tym , że sposób zachowania córki wobec matki wykroczył poza ramy konsekwencji zwykłych nieporozumień rodzinnych i może być zakwalifikowane jako przejaw rażącej niewdzięczności.

W motywach środka odwoławczego kurator w istocie powtórzył argumentację na którą powoływał się składając odpowiedź na pozew.

Powódka w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie jako pozbawionej usprawiedliwionych podstaw oraz zasądzenia na swoją rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny rozważył:

Zgodnie z normą art. 378 §1 kpc Sąd II instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji ; w granicach zaskarżenia bierze jednak pod uwagę nieważność postępowania.

W konsekwencji niezależnie od zarzutów apelacyjnych jego obowiązkiem jest stwierdzić w pierwszej kolejności czy wydany wyrok nie zapadł w warunkach nieważności postępowania.

Przenosząc tę uwagę natury ogólnej na grunt niniejszej sprawy stwierdzi należy , że kurator procesowy B. K. , zważywszy na wnioski środka odwoławczego w których domaga się on w pierwszej kolejności takiego zreformowania rozstrzygnięcia Sądu niższej instancji w następstwie którego miałoby dojść do oddalenia powództwa w całości, obejmuje nim całość rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego.

Zatem w tak wyznaczonych granicach apelacji Sąd II instancji jest obowiązany ocenić z urzędu czy wyrok jako całość został wydany został po zakończeniu postępowania ważnie przeprowadzonego.

Wnioski z tej oceny płynące są dla postępowania przed Sądem I instancji negatywne, co prowadzić musi do uchylenia wyroku z dnia 18 marca 2013r i zniesienia w całości postępowania , które do jego wydania prowadziło i bez znaczenia przy tym jest to czy orzeczenie to jest , czy też nie, rozstrzygnięciem trafnym z merytorycznego punktu widzenia.

Pozwana B. K. , jak wynika z dokonanych przez Sąd I instancji ustaleń faktycznych, opuściła wraz z synem K. ostanie , znane powódce swoje miejsce zamieszkania w K. przy ul. (...) najpóźniej w dniu 22 października 2011r , nie podając nowego adresu , a jej konkubent zgłosił ich zaginiecie na policji. Poszukiwania , podjęte także za granicą , jak dotąd, nie przyniosły rezultatu.

Wobec tego powódka zasadnie złożyła wniosek o ustanowienie dla córki w postępowaniu kuratora procesowego , złożonymi dokumentami w tym zgłoszeniem o zaginięciu i wskazującymi na dotychczasowy wynik poszukiwań , właściwie uprawdopodabniając to , iż przeciwniczka procesowa jest osoba nieznaną z miejsca pobytu.

Prowadzenie postępowania cywilnego winno być możliwe także wówczas , gdy nie jest znane miejsce pobytu strony lub uczestnika postępowania. Wynika to z gwarantowanego przez normę art. 45 ust. 1 Ustawy Zasadniczej prawa do Sadu. Prowadzenie go in absentia wymaga jednak aby osoba nieznana z miejsca pobytu miała zagwarantowaną możliwość obrony swoich praw procesowych , w szczególności możliwość podjęcia obrony przed zgłoszonym w pozwie roszczeniem.

Takimi przepisami o charakterze gwarancyjnym są normy procesowe umożliwiające ustanowienie dla takiego podmiotu kuratora procesowego , którego kompetencja , zgodnie z utrwalonym stanowiskiem judykatury Sądu Najwyższego nie ogranicza się jedynie do odbioru pism procesowych dla reprezentowanego ale obejmuje także podejmowani , w ramach postępowania wszystkich takich czynności , które sążane i zmierzają do obrony jego praw procesowych.

/ por. dla przykładu judykaty z dnia 26 września 1997r , sygn.. II CKU 82/97 , publ. Prokuratura i Prawo - wkładka 1998r Nr 2 s. 36 i 17 października 2007r , sygn.. II CSK 261/07, publ. OSNC z 2008 nr C poz. 84/

Przepisy o ustanowieniu kuratora procesowego jako mające służyć ochronie interesów strony należy wykładać ściśle , a o jego skutecznym powołaniu do opisanej wyżej roli można mówić jedynie wówczas, gdy spełnione są wszystkie warunki tegoż , określone przez ustawę procesową.

Niezależnie od tego jak określi się kompetencje kuratora w postępowaniu , zrównując czy tez nie jego pozycję z pełnomocnikiem procesowym zastępowanej strony , oceni trzeba , że nieprawidłowości w jego ustanowieniu mają ten skutek , że żadna czynność podjęta przez kuratora nie może odnieść skutku wobec niej , a tym samym pozostaje ona podmiotem , której prawa procesowe zostały naruszone w sposób prowadzący do nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 5 kpc.

/ por. bliżej w kwestii dotyczącej wskazanej wyżej rozbieżności doktrynalnej W. Miszewski w : O doręczeniach według kodeksu postępowania cywilnego s. 202 oraz K. Korzan w : Kurator w postępowaniu cywilnym s. 43 i 55/

Takie nieprawidłowości należy stwierdzić w rozstrzyganej sprawie.

Po złożeniu przez powódkę wniosku o ustanowienie dla pozwanej kuratora procesowego jako dla osoby nieznanej z miejsca pobytu Sąd zwrócił się do Okręgowej Izby Radców Prawnych w K. o podanie kandydata na kuratora. / k. 91 akt/. W odpowiedzi kandydat taki został wskazany / k. 93 akt/

Dalszą czynnością Przewodniczącego było wyznaczenie terminu rozprawy o której terminie został zawiadomiony radca prawny O. J. , już jako kurator procesowy B. K. , który już do zakończenia postępowania przed Sądem I instancji był traktowany przez Sąd jako wykonujący te obowiązki z których z resztą właściwie się wywiązywał.

W aktach brak jest samej decyzji / zarządzenia/ o jego ustanowieniu w tym charakterze , co nota bene potwierdzili pośrednio tak on sam jak i pełnomocnik procesowy powódki na rozprawie apelacyjnej , przecząc by otrzymali takie zarządzenie w odpisach / k. 201 akt/

Nie ma także dokumentu potwierdzającego fakt ogłoszenia o ustanowieniu kuratora w sposób wskazany przez przepis art. 144 §2 kpc.

Zaniechania te ze strony Przewodniczącego powodują , że nie można mówić o skutecznym pod względem procesowym ustanowieniu kuratora , a to uzasadnia ocenę, że od samego początku postępowania było ono nieważne z przyczyny o której była uprzednio mowa.

Z podanych wyżej powodów Sąd Apelacyjny orzekł jak sentencji wyroku na podstawie art. 386 §2 kpc w zw z art. 379 pkt 5 kpc.