Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 czerwca 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Janina Kacprzak (spr.)

Sędziowie: SSA Lucyna Guderska

SSO del. Beata Michalska

Protokolant: st.sekr.sądowy Kamila Tomasik

po rozpoznaniu w dniu 10 czerwca 2014 r. w Łodzi

sprawy S. D. (1)

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim

z dnia 6 czerwca 2013 r., sygn. akt: V U 1250/12,

zmienia zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym i oddala odwołanie w tym zakresie.

Sygn. akt: III AUa 1645/13

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 23 listopada 2012 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. zobowiązał ubezpieczonego S. D. (1) do zwrotu nienależnie pobranej renty z tytułu wypadku przy pracy za okres od 1 października 2010 roku do 31 października 2012 roku w kwocie 11.559,28 złotych.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim po rozpatrzeniu odwołania ubezpieczonego zmienił powyższą decyzję, ustalając w punkcie 1 wyroku, że S. D. (2) jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 listopada 2011 roku do 31 października 2012 roku. W punkcie drugim wyroku oddalił odwołanie w pozostałej części.

Wyrok sądu pierwszej instancji zapadł w następującym stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy: ubezpieczony S. D. (1), urodzony (...), nabył od dnia 9 sierpnia 2005 roku prawo do emerytury. Obok emerytury w pełnej wysokości pobierał połowę renty z tytułu wypadku przy pracy. Prawo do renty wypadkowej przyznano ubezpieczonemu od dnia 1 listopada 1979 roku.

W 2010 roku ubezpieczony podjął pozarolniczą działalność gospodarczą i w związku z tym zgłosił się do ubezpieczeń zdrowotnych. Natomiast nie powiadomił wydziału emerytur i rent o osiąganiu przychodów z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.

Ubezpieczony w dniu 12 grudnia 2002 roku otrzymał z ZUS informację o zmianie zasad wypłacania rent z tytułu wypadku przy pracy w zbiegu z emeryturą w związku z wejściem w życie od 1 stycznia 2002 roku ustawy z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w tym o zawieszeniu prawa do renty z tytułu wypadku przy pracy w przypadku osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, bez względu na wysokość tego przychodu. Pouczenie tej treści znajduje się również na odwrocie decyzji z 3 marca 2006 roku o przyznaniu ubezpieczonemu prawa do emerytury, a także na odwrotach późniejszych decyzji zmieniających wysokość świadczeń.

Z dniem 1 listopada 2012 roku organ rentowy, decyzją z dnia 30 października 2012 roku wstrzymał wypłatę renty wypadkowej ubezpieczonego w związku z osiąganiem przez niego przychodów z tytułu prowadzonej przez niego działalności gospodarczej (okoliczności bezsporne).

W okresie od 1 października 2010 roku do 31 października 2012 roku ubezpieczony pobrał rentę z tytułu wypadku przy pracy w łącznej wysokości wynoszącej 11 559,28 zł (rozliczenie pobranej renty w aktach ZUS).

W tym stanie faktycznym sąd pierwszej instancji powołując się na przepisy art. 138 ust. 1, 2, 3 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz art. 58, 26 ust. 1 i ust. 3 ustawy z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych uznał odwołanie za częściowo uzasadnione. W ocenie Sądu Okręgowego w okolicznościach faktycznych przedmiotowej sprawy winien mieć zastosowanie art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane. Z daniem Sądu Okręgowego z zebranego w sprawie materiału wynika, że ubezpieczony po 31 grudnia 2002 roku w istocie powiadomił organ rentowy wypłacający mu świadczenia o okolicznościach powodujących zawieszenie wypłaty świadczeń w zbiegu, gdy składał po dniu 29 września 2010 roku bieżące deklaracje w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej i opłacał składki na ubezpieczenia zdrowotne z tytułu tej działalności. Było to wielokrotne i czynne działanie ze strony świadczeniobiorcy. Wywiódł w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku (powołując się na Komentarz do ustawy pod red. K. Antonowa), że w praktyce przyjmuje się, że „zawiadomienie” w rozumieniu art. 138 ust. 4 ustawy stanowi każda informacja pochodząca od świadczeniobiorcy, nawet przypadkowa, udzielona przez ubezpieczonego przy innej okazji. Ubezpieczony figurował w dokumentach tego organu jako osoba odprowadzająca składki na ubezpieczenia zdrowotne z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej i pobierająca świadczenia w zbiegu. Okoliczności dotyczące przepływu danych w ramach tego samego Oddziału ZUS nie mogą powodować negatywnych następstw dla świadczeniobiorcy, który jak wynika z niekwestionowanych okoliczności nie ukrywał przed organem rentowym swej sytuacji faktycznej i prawnej.

W konsekwencji powyższych rozważań Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że ma tutaj zastosowanie art. 138 ust. 4 ustawy zd. pierwsze, a to oznacza, iż ubezpieczony ma obowiązek zwrotu wypłaconego świadczenia rentowego wyłącznie za okres ostatnich 12 miesięcy.

Apelacja organu rentowego zaskarżyła powyższy wyrok w punkcie 1, zarzucając wyrokowi naruszenie prawa materialnego, w szczególności art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku z art. 26 ust. 3 ustawy z 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, które doprowadziło do ustalenia, że S. D. (1) jest zobowiązany do zwrotu nienależnego świadczenia jedynie za okres 12 miesięcy, podczas gdy ubezpieczony pobrał nienależnie świadczenie za okres od 1 października 2010 roku do 31 października 2012 roku i winien je zwrócić.

Ubezpieczony wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Apelacyjny w Łodzi zważył, co następuje:

Apelacja jest uzasadniona. Stan faktyczny rozpoznawanej sprawy jest bezsporny. Zauważyć przy tym należy, że ubezpieczony nie kwestionował również w odwołaniu wysokości pobranego świadczenia rentowego w okresie objętym sporną decyzją. Nadto ubezpieczony nie zaprzeczył, że organ rentowy informował go na piśmie o warunkach pobierania świadczenia rentowego z tytułu wypadku przy pracy w zbiegu z emeryturą. Przyznał także, że nie czytał pisemnych pouczeń o obowiązku zawiadamiania organu rentowego o okolicznościach powodujących zawieszenie wypłaty renty wypadkowej. W odwołaniu od decyzji z 23 listopada 2012 roku zobowiązującej go do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia podniósł, że nie był świadomy tego, że przy prowadzeniu działalności gospodarczej nie był uprawniony do pobierania świadczenia rentowego z ubezpieczenia wypadkowego w zbiegu z emeryturą. Jednakże brak świadomości, czy też raczej niewiedza świadczeniobiorcy o warunkach w jakich może pobierać świadczenia rentowe w zbiegu z emeryturą wynikająca z nieczytania pouczeń zawartych w decyzjach organu rentowego o przyznaniu świadczeń nie może stanowić podstawy do zwolnienia ubezpieczonego z obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Nie ulega wątpliwości, że ubezpieczony w przedmiotowej sprawie w okresie od października 2010 roku do 30 października 2012 roku pobierał nienależne świadczenie z tytułu wypadku przy pracy. Wynika to z analizy poniżej podanych unormowań prawnych.

Zgodnie z art. 26 ust. 1 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. 2009.167.1322 – j.t.) zwanej dalej ustawa wypadkową, osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego oraz do emerytury na podstawie odrębnych przepisów wypłaca się, zależnie od jej wyboru: przysługującą rentę powiększoną o połowę emerytury albo emeryturę powiększoną o połowę renty. Jednakże stosownie do treści ustępu 3 art. 26 tej ustawy przepisu ustępu 1 nie stosuje się, jeżeli osoba uprawniona osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniejszenie ich wysokości określony w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, niezależnie od wysokości tego przychodu. Zatem osoba uprawniona do emerytury na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U.z 2013 r., poz. 1440) i jednocześnie do renty wypadkowej może pobierać, według swojego wyboru, emeryturę z połową renty albo rentę z połową emerytury. Nie może jednak pobierać renty w zbiegu z emeryturą, czy też emerytury w zbiegu z rentą, to jest w sposób określony w cytowanym wyżej art. 26 ust. 1 ustawy wypadkowej, jeżeli osiąga jakikolwiek przychód. Ubezpieczony w okresie pobierania emerytury w zbiegu z rentą wypadkową, począwszy od października 2010 roku podjął pozarolniczą działalność gospodarczą przynoszącą mu przychód w rozumieniu art. 104 ust. 1 a i ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wysokość tego przychodu nie ma tutaj znaczenia, co jednoznacznie wynika z treści art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej. Stąd też począwszy od października 2010 roku ubezpieczony nie był uprawniony po pobierania świadczenia emerytalnego w wysokości powiększonej o połowę renty wypadkowej. Oznacza to, że od tej daty ubezpieczony pobierał nienależne świadczenie z ustawy wypadkowej. Ustawa ta nie zawiera definicji nienależnego świadczenia i zasad ich zwrotu, a zatem stosownie do art. 58 ustawy wypadkowej stosuje się tutaj odpowiednio przepisy ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, zwanej dalej „ustawą emerytalną”. W myśl art. 138 ust. 1 tej ustawy osoba, która nienależnie pobrała świadczenia obowiązana jest do ich zwrotu. Zgodnie z art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Stąd też nienależnie pobrane świadczenie podlega zwrotowi tylko wówczas, gdy osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku podstaw do jego pobierania. W okolicznościach faktycznych rozpoznawanej sprawy nie ulega wątpliwości, że ubezpieczony był pouczony o treści art. 26 ust.1 i 3 ustawy wypadkowej, co zostało już wykazano na wstępie, a zatem był pouczony o braku podstaw do pobierania renty wypadkowej w zbiegu z emeryturą z chwilą podjęcia działalności gospodarczej. Ubezpieczony miał obowiązek zapoznania się z treścią pouczenia, a z chwilą podjęcia działalności gospodarczej powinien powiadomić o tym organ rentowy oraz powstrzymać się od pobierania renty wypadkowej, której wypłata podlegała zawieszeniu w związku z osiąganiem przez uprawnionego dodatkowego przychodu. Stosownie do treści art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej okres, za który organ może żądać zwrotu nienależnie pobranego świadczenia wynosi maksymalnie 3 lata. Jednakże w sytuacji, gdy świadczeniobiorca zawiadomił organ rentowy o okolicznościach powodujących zawieszenie wypłaty świadczenia, a mimo to świadczenie nadał było wypłacane, na skutek błędu organu, nie można żądać zwrotu świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy. Analizowany ustęp 4 art. 138 ustawy emerytalnej nie określa formy zawiadomienia organu rentowego o okolicznościach powodujących zawieszenie wypłaty świadczenia. Stąd też forma zawiadomienia może być dowolna. Uprawniony ubezpieczony może zawiadomić o tych okolicznościach na piśmie albo ustnie do protokołu. W rozpoznawanej sprawie powstało zagadnienie, czy zgłoszenie się do ubezpieczeń zdrowotnych na właściwym druku, w związku z podjęciem pozarolniczej działalności gospodarczej stanowi wystarczającą podstawę do uznania, że ubezpieczony świadczeniobiorca zawiadomił organ rentowy o okolicznościach powodujących zawieszenie wypłaty świadczenia. Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Łodzi, w składzie rozpoznającym przedmiotową sprawę, zgłoszenie się do ubezpieczeń zdrowotnych nie stanowi wystarczającej podstawy do uznania, że ubezpieczony świadczeniobiorca zawiadomił organ rentowy o okolicznościach powodujących wstrzymanie wypłaty renty wypadkowej. Co prawda w praktyce przyjmuje się, że zarówno treść, jak i forma zawiadomienia nie ma większego znaczenia, a zawiadomienie, o którym mowa w art. 138 § 4 ustawy emerytalnej może przybrać formę przypadkowej informacji udzielonej organowi rentowemu przy okazji korespondencji prowadzonej z ZUS w związku z innymi sprawami (porównaj wyrok SA w Łodzi z 26 kwietnia 2013 r., w sprawie III AUa 1383/12 - LEX nr 1316213), to jednak informacja ta winna trafić bezpośrednio do akt rentowych ubezpieczonego, tak jak to miało miejsce w stanie faktycznym przywołanej sprawy III AUa 1383/12. W tym miejscu zauważyć należy, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi, w ramach szerokiej swojej działalności i przyznanych mu kompetencji, różnego rodzaju rejestry, konta ubezpieczonych u płatników składek. Kwestie te reguluje ustawa z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. 2013. 1441 – j.t. ze zm.). Ustawa ta odrębnie reguluje obowiązku ubezpieczonych, płatników składek, a także Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako organu ustalającego prawa do świadczeń oraz jako organu wypłacającego świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Każdy rodzaj działalności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w ramach przyznanych mu kompetencji wymaga prowadzenia innego rodzaju rejestrów (por. art. 33u. o s.u.s.). Przepływ informacji pomiędzy poszczególnymi rejestrami, kontami ubezpieczonych uzależniony jest od sprawy, która w danym momencie załatwia urzędnik organu. Przepis ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, ani też przepisy ustaw regulujących wypłaty świadczeń z ubezpieczeń społecznych nie nakładają na organ rentowy obowiązku bieżącego, czy też co miesięcznego kontrolowania prawidłowości wypłat świadczeń już przyznanych ubezpieczonym, w tym bieżącego kontrolowania poprzez sprawdzanie rejestrów ubezpieczonych albo płatników składek, czy nie zachodzą podstawy do wstrzymania lub zawieszenia wypłaty świadczenia już przyznanego. Wręcz przeciwnie to na świadczeniobiorcach ciąży obowiązek niezwłocznego poinformowania organu wypłacającego świadczenie o okolicznościach powodujących wstrzymanie czy też zawieszenie wypłaty w całości lub w części. Dlatego też Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym przedmiotową sprawę podziela pogląd Sąd Najwyższego wyrażony z uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2013 roku wydanego w sprawie I UK 475/12 - LEX nr 1308054, że „przywilej ograniczenia obowiązku zwrotu nienależnie pobranej emerytury lub renty wynika z faktu dostarczenia przez ubezpieczonego informacji, na podstawie której organ rentowy w normalnym toku czynności powinien podjąć stosowne kroki, ale na skutek własnego zaniedbania tego nie uczynił. Zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych nie służy weryfikacji uprawnień do pobieranych świadczeń, nie stanowi zatem informacji o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części".

Mając na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 kpc zmienił zaskarżony wyrok orzekając, jak w sentencji.