Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 maja 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku w II Wydziale Karnym w składzie

przy udziale Beaty Kwiećkowskiej - Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Białymstoku delegowanej do Prokuratury Apelacyjnej

po rozpoznaniu w dniu 8 maja 2014 r.

sprawy J. B.

o odszkodowanie

z powodu apelacji wniesionych przez prokuratora i pełnomocników wnioskodawcy

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 16 grudnia 2013 r. sygn. akt III Ko 374/12

I.  uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Białymstoku;

II.  zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adw. M. D. 147,60 złotych, w tym 27,60 złotych należnego podatku VAT, tytułem pomocy prawnej udzielonej wnioskodawcy z urzędu w postępowaniu odwoławczym.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 16 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku na podstawie art. 552 § 1 i 4 k.p.k. zasądził od Skarbu Państwa na rzecz J. B. tytułem zadośćuczynienia za zatrzymanie 19 czerwca 2012 r. kwotę 350 złotych z ustawowymi odsetkami w wysokości 13% w stosunku rocznym, płatnymi od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty – z uwzględnieniem zmiany stopy procentowej odsetek ustawowych, w pozostałym zakresie wniosek oddalił.

Apelacje od tego wyroku wywiedli prokurator i pełnomocnicy wnioskodawcy.

Prokurator zaskarżył wyrok w części dotyczącej zasądzenia zadośćuczynienia - na niekorzyść wnioskodawcy.

Zarzucił rozstrzygnięciu obrazę przepisów prawa materialnego - art. 552 § 4 k.p.k. poprzez przyjęcie, że wnioski z opinii sądowo-lekarskiej powodują, że zatrzymanie J. B. w dniu 19 czerwca 2012 r. należało uznać za niewątpliwie niesłuszne, bowiem postępowanie karne wobec J. B., które było prowadzone w Prokuraturze Rejonowej w Białymstoku pod sygnaturą akt 1 Ds. (...) zostanie umorzone, co przesądza o odpowiedzialności Skarbu Państwa opartej na zasadzie ryzyka i zasadności zasądzenia kwoty 350zł jako adekwatnej do rozmiaru cierpień doznanych przez wnioskodawcę z tytułu zatrzymania 19 czerwca 2012 r.

Wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia i oddalenie wniosku w całości.

Pełnomocnik wnioskodawcy adw. Z. P. na zasadzie art. 425 § 1 i 2 k.p.k. oraz art. 444 k.p.k. powyższy wyrok w całości oraz uzasadnienie wyroku w części zasądzającej zadośćuczynienie.

Powołując art. 438 pkt 1 i 3 k.p.k. i art. 440 k.p.k. wyrokowi zarzucił:

1)  błąd w ustaleniach przyjętych za podstawę orzeczenia, który mógł mieć wpływ na wysokość zasądzonego zadośćuczynienia, a który polegał na niezasadnym przyjęciu, iż zatrzymanie trwało od godz. 8.45 do godz. 14.00, gdy należało przyjąć jako zakończenie zatrzymania godz. 17.00, a początek godz. 8.15 (jak wynika z protokołu zatrzymania),

2)  obrazę prawa materialnego, tj. art. 552 § 4 k.p.k. przez jego niezasadne zastosowanie do orzekania o kosztach podejrzanego w razie umorzenia postepowania (art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k., Dekret z dnia 26.10.1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym w zw. z art. 617 k.p.k.),

3)  naruszenie art. 555 k.p.k. oraz art. 317 § 1 k.p.c. w zw. z art. 558 k.p.k. przez brak wydania wyroku częściowego, albowiem nie zapadły jeszcze wszystkie orzeczenia dające podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia i tylko część sprawy nadawała się do wydania wyroku,

4)  obrazę przepisów postępowania karnego, a mianowicie art. 4 k.p.k., art. 7 k.p.k., art. 366 § 1 k.p.k. i art. 410 k.p.k., mającą wpływ na treść orzeczenia, polegającą na przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodów oraz na ich zbyt dowolnej ocenie, poprzez wybiórcze potraktowanie okoliczności przemawiających za uznaniem zaistniałego zatrzymania za niewątpliwie niesłuszne, co spowodowało znaczne zaniżenie zasądzonej rekompensaty finansowej, podczas gdy logiczna, zgodna z doświadczeniem życiowym analiza materiału dowodowego wskazywała jednoznacznie, że zgłoszone żądania winny zostać uwzględnione w całości, ponieważ badanie psychiatryczne nic do sprawy nie wniosło, J. B. zgodnie z zasadami nauki winien być traktowany za stale niepoczytalnego, zatrzymanie naruszyło prawo do integralności psychicznej wnioskodawcy, ewidentnie zaistniała szkoda materialna w postaci niewykonania zaplanowanych prac remontowych maszyn rolnicznych, a późniejsze częściowe odrobienie opóźnień odbiło się na niezakończeniu prac polowych zgodnie z okresami agrotechnicznymi – co zostało bezspornie dowiedzione,

5)  rażącą niesprawiedliwość orzeczenia przez przyznanie rekompensaty finansowej: niepokrywającej poniesionych przez wnioskodawcę wydatków (pozorna wygrana), nierekompensującej utraty zarobków podczas zatrzymania, niestanowiącej mechanizmu bezpieczeństwa przed kolejnymi niesłusznymi zatrzymaniami.

Wniósł o:

- uchylenie wyroku oraz „zniesienie uzasadnienia w granicach zaskarżenia” i przekazanie sprawy do ponownego, prawidłowego orzekania,

- dopuszczenie dowodu z załączonego materiału naukowego,

- zasądzenie na rzecz apelującego zwrotu kosztów procesowych, tj. sporządzenia i wniesienia apelacji według norm przepisanych.

Drugi z pełnomocnicków wnioskodawcy adw. M. D. na podstawie art. 444 k.p.k. wzw. z art. z art. 425 § 1k.p.k. zaskarżył powyższy wyrok w części, tj. w zakresie pkt I i II rozstrzygnięcia.

Na podstawie art. 427 § 2 k.p.k. w zw. z art. 438 pkt 1, 2 i 3 k.p.k. zarzucił wyrokowi:

I.  obrazę prawa materialnego, w tym art. 552 § 4 k.p.k. poprzez:

- błędną subsumpcję okoliczności faktycznych ujawnionych w sprawie, stanowiących podstawę ustalenia wysokości zadośćuczynienia, skutkującą uznaniem, że zadośćuczynienie w symbolicznej kwocie 350 złotych jest odpowiednie i będzie stanowiło stosowną rekompensatę za doznaną przez wnioskodawcę krzywdę, podczas gdy świadczenie w takiej wysokości nie może być, w okolicznościach sprawy niniejszej, adekwatne do rozmiaru cierpień i doznań psychicznych J. B., mając na uwadze cel oczywiście niesłusznej czynności procesowej zatrzymania, jego okoliczności, ale również predyspozycje psychiczne samego zainteresowanego,

- błędną wykładnię naruszonej normy i uznanie, że J. B. z tytułu oczywiście niesłusznego zatrzymania nie poniósł jakiejkolwiek szkody, podczas gdy pozostaje to w sprzeczności z treścią zgromadzonych w sprawie dowodów przedłożonych przez wnioskodawcę korespondujących z treścią jego oświadczeń, a w konsekwencji z normami prawa cywilnego (art. 445 k.c.) czy przepisami postępowania (art. 322 k.p.c.), które umożliwiały zasądzenie odszkodowania w wysokości najbardziej adekwatnej do utraconych korzyści jakie poszkodowany poniósł;

II. obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść orzeczenia w postaci art. 2 k.p.k., art. 7 k.p.k. wzw. z art. 410 k.p.k. w zw. z art. 424 k.p.k., polegającą na naruszeniu gwarancji procesowych trafnego zastosowania środków przewidzianych w prawie karnym, tak aby osiągnięte zostały zadania postępowania karnego przewidzianego dla postępowania z rozdziału 58 k.p.k., w tym art. 552 § 4 k.p.k., a także wydanie rozstrzygnięcia w oparciu o sprzeczną ze sobą oceną dowodów, w szczególności:

- dowolną ocenę w zakresie długotrwałości czasu faktycznego pozbawienia wolności wnioskodawcy, jak również istoty tej czynności w aspekcie piętna jakie zdarzenie to pozostawiło na wnioskodawcy,

- dowolną a nie swobodną ocenę dowodów w zakresie ustalenia szkody jaką poniósł wnioskodawca, w postaci utraconych dochodów, jakie wnioskodawca poniósł oraz utraty możliwości zachowania ciągłości produkcyjnej jego gospodarstwa rolnego,

- uwzględnienie jedynie okoliczności działających na niekorzyść wnioskodawcy co do okoliczności i przebiegu zatrzymania, pomijając całkowicie negatywne cechy zdarzenia wynikające z jego oczywistej niesłuszności.

Wniósł o:

- zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie wniosku J. B. w całości,

ewentualnie

- przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja prokuratora zasługiwała na uwzględnienie w zakresie podniesionego zarzutu naruszenia prawa materialnego czego skutkiem, w okolicznościach sprawy, była konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, co równocześnie uzasadnia stanowisko, że rozpoznanie apelacji pełnomocników wnioskodawcy należało uznać na obecnym etapie sprawy za całkowicie przedwczesne.

Zgodnie z treścią art. 552 § 4 k.p.k. „Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego (…) zatrzymania”.

Zatem, aby zastosować wskazany przepis prawa materialnego należy ustalić, że zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne – wówczas orzec „pozytywnie” dla wnoszącego, albo, gdy przesłanka niewątpliwej niesłuszności zatrzymania nie zachodzi - wniosek oddalić, ale w jednym i drugim przypadku należy poczynić ustalenia w sprawie w oparciu o stan faktyczny z chwili orzekania w przedmiocie wniosku zgodnie z zasadami procedowania na okoliczność zaistnienia lub nie przesłanki, o której powyżej, w okolicznościach danej sprawy.

W sprawie zbadanej, przy poczynionych ustaleniach i rozważaniach Sądu I instancji niewątpliwym jest jedynie, że 19 czerwca 2012 r. doszło do zatrzymania wnioskodawcy J. B. w związku z prowadzonym przez Prokuraturę Rejonową w Białymstoku postępowaniem karnym w sprawie sygn. akt 1 Ds. (...) dotyczącym znieważenia funkcjonariusza publicznego - sędziego Sądu Rejonowego w Sokółce w związku z pełnieniem i wykonywaniem przez niego obowiązków tj. o czyn z art. 226 § 1 k.k. oraz grożeniem przez wnioskodawcę uszkodzeniem ciała czym wnioskodawca wywierał wpływ na czynności urzędowe Sądu w postępowaniu w sprawie II K (...).

Wskazać również należy, że Sąd I instancji ustalił, że postanowieniem z 21 listopada 2012 r. Sąd Rejonowy w Wysokiem Mazowieckiem sygn. akt II Kp (...) rozpoznając zażalenie wnioskodawcy J. B. na czynność zatrzymania 19 czerwca 2012 r. celem doprowadzenia go na jednorazowe badanie sądowo-psychiatryczne w sprawie 1 Ds. (...) Prokuratury Rejonowej w Białymstoku, uznał je za zasadne i legalne.

Ustalone zostały bardzo szczegółowo okoliczności odnoszące się do czynności wykonawczych towarzyszących zatrzymaniu, przy czym najistotniejszą kwestię z punktu widzenia przedmiotu sprawy Sąd zawęził do stwierdzenia, że do wydania postanowienia o zatrzymaniu doszło na skutek nieusprawiedliwionego niestawiennictwa J. B. na badania.

Sąd stwierdził, że z opinii sądowo-psychiatrycznej wynika, że w chwili czynów J. B. miał całkowicie zniesioną zdolność rozpoznania znaczenia czynów i pokierowania swoim postępowaniem.

I to ustalenie Sądu w sprawie jest prawidłowe, ale jak słusznie podnosi oskarżyciel publiczny, sam fakt niepoczytalności wynikający z opinii psychiatrycznej dotyczącej J. B. nie jest wystarczającą przesłanką do zasądzenia odszkodowania w trybie art. 552 § 4 k.p.k.

Sąd I instancji sam popada w sprzeczność podkreślając zasadność i legalność zatrzymania, niezbędność opiniowania sądowo - psychiatrycznego, nie stawienie się wnioskodawcy na wezwanie – nieusprawiedliwione, by następnie stwierdzić, że wnioski z opinii sądowo-psychiatrycznej powodują, że zatrzymanie J. B. należało uznać za niewątpliwie niesłuszne.

Te wady rozumowania Sądu podnosi zasadnie skarżący, dalej słusznie odwołując się również do uchwały SN z 15.09.1999r. I KZP 27/99 dokonując jej prawidłowego (aczkolwiek niepogłębionego) odczytania ( strona 5 uzasadnienia apelacji).

W ocenie Sądu Apelacyjnego wykładnia treści art. 552 § 4 k.p.k. w zakresie niewątpliwej niesłuszności dokonana przez Sąd Najwyższy, odzwierciedlona w powszechnie akceptowanej tezie uchwały z 15.09.1999r., nie pozbawia sądów konieczności badania indywidualnych okoliczności każdego przypadku i nie może a priori prowadzić do automatycznego zasądzania odszkodowań nawet w sytuacji umorzenia postępowania w związku z art. 31 § 1 k.k.

Zatem Sąd Apelacyjny orzekający w niniejszej sprawie zdecydowanie stoi na stanowisku, że przesłanka „niewątpliwej niesłuszności” z art. 552 § 4 k.p.k. winna być w każdej sprawie indywidualnie zbadana przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego przypadku.

Tak więc również na tle okoliczności niniejszej sprawy Sąd Okręgowy winien samodzielnie badać, a w zasadzie ocenić, czy istnieją podstawy do uznania zasadności roszczenia w sprawie (nawet w sytuacji, gdyby zapadło w stosunku do wnioskodawcy postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu jego niepoczytalności).

Zaprezentowane stanowisko Sądu meriti doprowadziło w efekcie do sytuacji gdy poza zakresem ocen i rozważań znalazły się okoliczności mające znaczenie w przedmiotowej sprawie przy prawidłowej wykładni art. 552 § 4 kpk (w duchu oczywiście zasady, że odpowiedzialność Skarbu Państwa opiera się na zasadzie ryzyka, ale po pogłębionej analizie stanowiska SN zwartego w uchwale).

Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 15.09.1999r., co nie oznacza akceptacji zastosowania na potrzeby innej sprawy samej tezy ze stanowiska dla uzasadnienia zasadności rozstrzygnięcia - nie stanowi to o prawidłowym rozpoznaniu sprawy.

Trzeba wskazać na zasadność zapatrywania prawnego wyrażonego przez SA w Krakowie w wyroku z 17.12.2003r. II AKa 344/03 (Lex 103946). Teza zawarta w tym orzeczeniu zawiera w sobie stwierdzenie, że nawet stwierdzenie niesłuszności zatrzymania nie przesądza automatycznie o zasadności roszczenia pieniężnego, do czego niezbędne jest wykazanie niesłuszności niewątpliwej.

Oczywiście wskazanie na powyższe stanowisko nie otwiera żadną miarą możliwości prostego przeniesienia (zastosowania) wyrażonego poglądu na potrzeby innego stanu faktycznego, ale obrazuje konieczność wielopłaszczyznowego badania zasadności roszczenia w każdej sprawie.

Zwrócić należy uwagę na to, że sądy podzielając zapatrywanie prawne zawarte w uchwale SN z 15.09.1999r., w tezach swoich orzeczeń – jeszcze raz należy powtórzyć, że oczywiście mających odniesienie do określonych stanów faktycznych - również zawierają nazwijmy to zastrzeżenie „ w zasadzie” ( por. wyrok SA w Warszawie z 02.08.2006r. II AKa 89/06), aczkolwiek, co do zasady, wskazać trzeba na niepogłębioną lekturę stanowisk sądów funkcjonujących w obrocie, przy wykorzystywaniu ich „na potrzeby” rozstrzyganej sprawy, co skutkuje, niestety, uproszczonymi ocenami przenoszonymi na potrzeby innych stanów faktycznych. Bezsporne tylko zapoznanie się z pełnym uzasadnieniem w większości przypadków pozwala na prawidłową ocenę stanowiska i stwierdzenie o istocie wyrażonego poglądu.

W tym miejscu zobrazować powyższe można poprzez odniesienie się do wyroku SN z 26.10.2001r. II KKN 122/99, w którym odwołanie się do tezy z uchwały było uzasadnieniem dla wyrażenia przez tenże Sąd określonego stanowiska na gruncie diametralnie innego stanu faktycznego i wiążących się z nim zagadnień procesowych.

Trzeba też wskazać, że oceny słuszności zatrzymania należy dokonywać według zasady ex nunc, co nie oznacza konieczności oczekiwania na merytoryczne zakończenie postępowania „w sprawie zasadniczej” (por. np. stanowisko z postanowienia SA w Krakowie z 24.04.2013r. II AKz 105/13, Lex 1321953). Badanie sprawy ex nunc oznacza badanie sprawy według stanu wiedzy o zatrzymaniu z daty oceny wniosku – sam wnioskodawca w przedmiotowej sprawie oponował oczekiwaniu na merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy 1 Ds. (...). Nadto samodzielność jurysdykcyjna sądów przesądza o zasadności takiego stanowiska, a ponadto argumentem przemawiającym za tym jest również ustalony przez ustawodawcę termin do złożenia wniosku o odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie.

Można odnieść się w tym miejscu, w tym ostatnim aspekcie, (ale i w innych wyżej zakreślonych) do stanowiska zawartego w uchwale SN z 23 maja 2006r. I KZP 5/06 (OSNKW z 2006r., z. 6 poz. 55) i zawartej argumentacji w uzasadnieniu uchwały, aby szerzej nie przedstawiać zagadnienia postrzeganego w tożsamy sposób jak w cytowanej powyżej uchwale.

Obligując zatem Sąd do samodzielnej oceny zasadności roszczenia wnioskodawcy wskazać można jeszcze na zapatrywanie prawne wyrażone na str. 9 uzasadnienia SA w sprawie II AKa 45/08, do czego również odniósł się SN w wyroku z 18.02.2009r. II KK 359/08 ( co do zatrzymania wnioskodawcy w związku z innym toczącym się postępowaniem 14.06.2005r.), co jednocześnie na potrzeby tej sprawy wyznacza również kierunki niezbędnych ustaleń w wielopłaszczyznowym wymiarze, w tym w aspekcie świadomości prawnej wnioskodawcy z racji wielości spraw toczących się z jego udziałem w podobnych uwarunkowaniach.

W całokształcie uznając trafność apelacji prokuratora należało zaskarżone orzeczenie uchylić celem poczynienia przez Sąd Okręgowy ustaleń istotnych z punktu widzenia roszczenia opartego o art. 552 § 4 kpk w uwarunkowaniach faktycznych tej konkretnej sprawy, a następnie rozważań zgodnych z wskazanymi zapatrywaniami.

Materiał dowodowy zebrany w sprawie może być wykorzystany zgodnie z zasadą określoną w art. 442 § 2 kpk – nie ma potrzeby go powtarzać (nie dotyczy to niezbędnych czynności dowodowych w toku ponownego przewodu sądowego).

HCz