Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 21 stycznia 2014 roku

Sąd Apelacyjny w Krakowie, Wydział I Cywilny, w składzie:

Przewodniczący: SSA Hanna Nowicka de Poraj

SSA Barbara Górzanowska

SSA Władysław Pawlak (spr.)

po rozpoznaniu w dniu 21 stycznia 2014 roku w Krakowie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa

Towarzystwa (...) z/s w K.

przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta K., Wojewodę (...) i Ministra Finansów, Gminie Miejskiej K. i Województwu (...)

o przywrócenie własności nieruchomości

na skutek zażalenia pozwanego Skarbu Państwa na postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 22 października 2013 roku, sygn. akt I C 913/11

postanawia:

oddalić zażalenie.

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 22 października 2013 roku, Sąd Okręgowy w Krakowie w sprawie o sygn. akt I C 913/11 oddalił wnioski pozwanych, tj. Skarbu Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta K., Wojewodę (...) oraz Ministra Finansów, Gminy Miejskiej K. i Województwa (...) o odrzucenie pozwu.

Sąd Okręgowy w Krakowie nie podzielił poglądu, do którego odwołali się pozwani uzasadniając wniosek o odrzucenie pozwu. W jego ocenie w stanie prawnym obowiązującym po dacie wejścia w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) w RP (Dz. U z 2011 r. , Nr 18, poz. 89), nie ma podstaw do przyjęcia, że sąd powszechny ma kognicję do rozpoznania żądania kościelnej osoby prawnej tylko w takim zakresie, w jakim było ono przedmiotem badania przed Komisją Majątkową. Powołana ustawa z dnia 16 grudnia 2010 roku w art. 4 ust. 2 posługuje się bowiem zwrotem „nierozpatrzenie wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego”, nie stawia zatem wymagania, aby poza oczywistym elementem w postaci skonkretyzowanego przedmiotu utraconej własności, pozew musiał objąć te same, co we wniosku o wszczęcie postępowania, sposoby regulacji przewidziane w art. 63 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) w RP (j.t. Dz. U. z 2013 r., poz. 1169). Zdaniem Sądu Okręgowego ustawa nie obligowała wnioskodawców do sprecyzowania sposobów regulacji, a w istocie jedynym „roszczeniem”, z jakim kościelna osoba prawna mogła wystąpić do Komisji Majątkowej, było żądanie wszczęcia postępowania regulacyjnego w zakresie konkretnego przedmiotu utraconej własności. Dopiero zatem w trakcie postępowania regulacyjnego decydowano o sposobie regulacji, to jest o tym, czy przywrócić własność, przyznać nieruchomość zamienną, czy też zasądzić odszkodowanie. Mając to na uwadze, Sąd Okręgowy uznał, iż w niniejszej sprawie przedmiot obu postępowań (to jest zarówno postępowania sądowego, jaki i postępowania przed Komisją Majątkową) jest tożsamy. Powód w 1991 roku wniósł bowiem o „wszczęcie postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia własności nieruchomości”, jednak na skutek zniesienia Komisji oraz likwidacji postępowania regulacyjnego, nie doszło już do tego etapu postępowania, podczas którego przedmiotem badania Komisji byłyby sposoby regulacji przewidziane w art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.

W ocenie Sąd pierwszej instancji ustawa z dnia 17 maja 1989 r. nie obligowała wnioskodawców do sprecyzowania sposobów regulacji, choć tego nie wykluczała, gdyż sposoby te bowiem, mieszczące się w ogólnym pojęciu przywrócenia własności, wynikały wprost z ustawy, miały charakter sekwencyjny i powinny być rozważone tylko w ustawowej kolejności. W istocie zatem jedynym „roszczeniem”, z jakim kościelna osoba prawna mogła wystąpić do Komisji Majątkowej, było żądanie wszczęcia postępowania regulacyjnego w zakresie konkretnego przedmiotu utraconej własności, a termin określony w art. 62 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. był terminem na zgłoszenie wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego, którego niezachowanie skutkowało wygaśnięciem roszczenia. Powyższe potwierdza tylko analiza działalności Komisji Majątkowej (Załącznik Nr 3 do sprawozdania z działalności Komisji Majątkowej dostępnego w Biuletynie Informacji Publicznej MSW) z której wynika, że dopiero w trakcie postępowania regulacyjnego decydowano o sposobie regulacji. Wniosek zazwyczaj wskazywał nieruchomość podstawową (znacjonalizowaną), a w drodze ugody czy w formie orzeczenia składu orzekającego Komisji podejmowano decyzję, czy przywrócić własność, przyznać nieruchomość zamienną czy też przyznać odszkodowanie. W niniejszej sprawie strona powodowa w obu wnioskach (z dnia 4 kwietnia 1991 r. oraz z dnia 06 maja 1991 r.) wniosła o „wszczęcie postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia własności nieruchomości”. Z treści wniosków i dalszego przebiegu postępowania regulacyjnego wynika, że strona ta kładła nacisk na przywrócenie własności nieruchomości, a więc zgodnie z treścią art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.. Komisja Majątkowa podejmowała jednak stosowanie do powyższego czynności mające na celu rozważenie pozostałych sposobów regulacji, a strona powodowa dopuszczała przy tym możliwość przyznania odszkodowania, zaś w projekcie ugody z października 2010 r., strona powodowa zaproponowała częściową regulację poprzez zapłatę odszkodowania, a częściowo poprzez przyznanie nieruchomości zamiennej. W konsekwencji można stwierdzić, że w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową, w którym jak już podkreślono, wystarczające było złożenie w ustawowym terminie wniosku z żądaniem wszczęcia tego postępowania, bez potrzeby jednoznacznego określania sposobu regulacji – doszło do tego etapu postępowania, podczas którego przedmiotem badania Komisji były sposoby regulacji przewidziane w art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.

Zażalenie na powyższe postanowienie wniosła strona pozwana - Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta Miasta K., Wojewodę (...) oraz Ministra Finansów i zaskarżając je w części, to jest w zakresie dotyczącym żądań, które nie zostały zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym we właściwym terminie, i zarzucając mu naruszenie przepisów postępowania, wniosła zmianę powyższego orzeczenia poprzez odrzucenie w powyższym zakresie pozwu z zasądzeniem kosztów procesu za obie instancje.

Zarzuciła naruszenie prawa procesowego, a to: art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c., poprzez zaniechanie odrzucenia pozwu w części, to jest w zakresie dotyczącym żądań kościelnej osoby prawnej, które nie zostały zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym we właściwym terminie i wydanie postanowienia o odmowie odrzucenia pozwu, pomimo niedopuszczalności drogi sądowej, co do nowych żądań powoda, to jest żądań które nie zostały zgłoszone w postępowaniu regulacyjny we właściwym terminie; art. 328 § 2 k.p.c., poprzez brak zawarcia w postanowieniu jakiejkolwiek argumentacji prawnej przemawiającej za odrzuceniem poglądu prezentowanego w postanowieniach Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 23.01. 2013 roku /IC 633/11/ oraz Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9.04.2013 roku /I ACz 266/13/ i brak argumentacji przemawiającej za przyjęciem innego poglądu w celu umożliwienia zweryfikowania przez pozwanego stanowiska Sądu; art. 328 § 2 k.p.c. poprzez niewyjaśnienie podstawy prawnej z przytoczeniem odpowiednich przepisów.

W uzasadnieniu pozwany ponownie podniósł, że w całości zgadza się z uzasadnieniem stanowiska prezentowanego w postanowieniach Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 23 stycznia 2013 roku /sygn. akt I C 633/11/ oraz w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9 kwietnia 2013 roku /sygn. akt I ACz 266/13/. Stanowisko Sądu Okręgowego w Krakowie stoi tymczasem w sprzeczności z obowiązującym stanem prawnym, gdyż w jego ocenie niezgłoszone przez powoda roszczenia wygasły. Zdaniem pozwanego zestawiając roszczenie zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym w postępowaniu zgłoszonymi w niniejszym postępowaniu, można zauważyć brak tożsamości roszczeń. Zawarte w pozwie żądania przyznania nieruchomości zamiennych i odszkodowania są bowiem nowymi w stosunku do tego, które zostało zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym. Błędnym zatem było uznanie przez Sąd pierwszej instancji, iż wniesienie przez powoda wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego, bez sprecyzowania konkretnych nieruchomości i konkretnego żądania, ewentualnie zamiana i rozszerzenie tego przedmiotu po kilkunastu latach w toku postępowania regulacyjnego za wystarczające oraz dopuszczalne.

W odpowiedzi na zażalenie, strona powodowa wniosła o jego oddalenie z zasądzeniem kosztów postępowania zażaleniowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie.

W obszernym uzasadnieniu, Sąd pierwszej instancji zaprezentował swoje stanowisko w sposób wyraźny i w pełni zrozumiały. Wskazał przyczyny, dla których nie podzielił poglądu przedstawionego przez pozwanego we wniosku o odrzucenie pozwu, i z powodu których sprawom o przywrócenie własności nieruchomości, a zatem dotyczącym ochrony prawa własności nie odmawia charakteru spraw cywilnych. Chybione są zatem zarzuty pozwanego podnoszące brak argumentacji, przemawiającej za przyjęciem innego poglądu w celu umożliwienia zweryfikowania mu stanowiska Sądu Okręgowego w Krakowie. Pogląd taki Sąd pierwszej instancji niewątpliwie przedstawił odwołując się nie tylko do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 lutego 2013 roku w sprawie o sygn. akt I ACz 103/13, LEX Nr 1344091, ale także wskazując, że po dacie wejścia w życie powołanej ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku, nie ma podstaw do przyjęcia, iż sąd powszechny ma kognicję do rozpoznania żądania kościelnej osoby prawnej tylko w takim zakresie, w jakim było ono przedmiotem badania przed Komisją Majątkową, co pozwany w swoich rozważaniach całkowicie pomija.

Na marginesie powyższych uwag, zwrócić uwagę trzeba, iż orzeczenia sądów powszechnych nie stanowią źródła prawa i związania innego sądu (poza sytuacją opisaną w art. 386 § 6 k.p.c.) W związku z tym sąd nie jest obowiązany do wyjaśnienia, dlaczego nie podziela stanowiska prawnego innych sądów w podobnych sprawach. W konsekwencji zarzuty naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie mogą się ostać.

Sąd Okręgowy prawidłowo odmówił odrzucenia pozwu w żądanym przez pozwanych zakresie. Wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego, strona powodowa złożyła w 1991 r. i objęte nimi były upaństwowione nieruchomości, co do których jedynie w części zapadło orzeczenie Komisji Majątkowej w dniu 7 stycznia 2003 roku. W pozostałym zakresie nie doszło do rozpoznania wniosków przed wejściem w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 roku. Dlatego powód, jako uczestnik postępowania regulacyjnego, wystąpił z pozwem, który miał za przedmiot te same nieruchomości, lecz w nierozstrzygniętym przez Komisję Majątkową zakresie. Strony nie zdążyły bowiem wypracować przed wejściem w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. wspólnego stanowiska w zakresie przedstawionych propozycji dotyczących nieruchomości zamiennych oraz zapłaty należnego w tej sytuacji odszkodowania, tak samo jak i nie doszło do uzgodnienia orzeczenia przez Komisję Majątkową. Żądania w przedmiocie przekazania nieruchomości zamiennych względnie zapłaty należnego w tej sytuacji odszkodowania, zostały zgłoszone na etapie postępowania regulacyjnego, czego pozwany w istocie nie kwestionuje, domagając się jedynie uznania go jako zgłoszonego przez powoda po terminie.

Wbrew wywodom strony pozwanej, zagadnienie tożsamości roszczeń, które były przedmiotem nie zakończonego przed Komisją Majątkową postępowania regulacyjnego i zgłoszonych w pozwie (obejmującym żądania wymienione w art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.), skierowanym do sądu w oparciu o przepis art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r., dla kwestii dopuszczalności drogi sadowej ( art. 199 § 1 pkt. 1 k.p.c.) nie ma jakiegokolwiek znaczenia. Jeśli bowiem strona powodowa zgłosiła roszczenie przewidziane przez ustawę z dnia 17 maja 1989 r. (art. 63 ust. 1 nadal obowiązuje), kierując w tej sprawie pozew do sądu (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r.), to tym samym zażądała rozpoznania sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c. Z uwagi na to, że wyłącznie sąd powszechny jest powołany do rozstrzygania tego typu spraw, przyjęcie drogi sądowej (którą w wypadkach wątpliwych domniemywa się), z formalnego punktu widzenia jest niezależnie od tego, czy w ogóle toczyło się postępowanie regulacyjne przed Komisją Majątkową. Natomiast zagadnienie związane ze spełnieniem przesłanek określonych w art. 4 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. (termin, wymóg wcześniejszego postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową), należy do sfery merytorycznej kontroli powództwa.

Art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. stanowi o zasądzeniu roszczenia oraz o tym, że przy rozpoznawaniu sprawy, sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Z kolei zgodnie z art. 61 ust. 1 tej ustawy wniosek kościelnych osób prawnych wszczynał postępowanie regulacyjne w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części. Z powyższego wynika, że po pierwsze, wniosek o wszczęcia postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową, miał za przedmiot przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części. Taki sam przedmiot ( w zakresie w jakim nie został rozstrzygnięty przez Komisją Majątkową) ma pozew wniesiony do sądu na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. Zatem w obu przypadkach, przedmiotem jest roszczenie w przedmiocie przywrócenia własności skonkretyzowanych nieruchomości. W niniejszej sprawie taka sytuacja procesowa zaistniała, bowiem w postępowaniu regulacyjnym, strona powodowa wystąpiła o przywrócenie własności nieruchomości, które stanowią przedmiot pozwu w tej sprawie. Tak opisane roszczenie zawiera trzy wykluczające się żądania, które jak słusznie zwraca uwagę Sąd Okręgowy mają charakter sekwencyjny. Zasadniczym żądaniem jest przywrócenie własności upaństwowionej (pkt1 art. 63 ust. 1), kolejnym przyznanie nieruchomości zamiennej - gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody (pkt. 2), a gdyby nie możliwe było przyznanie nieruchomości zamiennej, to w grę wchodzi żądanie odszkodowawcze (pkt. 3). Powyższa kolejność jest wymogiem ustawowym niezależnym od woli strony powodowej. Konstrukcja roszczenia w tym wypadku została określona przez ustawodawcę, a wchodzące w jego skład żądania realizują się w wyznaczonej znowu ustawą kolejnością, zależnie od okoliczności faktycznych. Dlatego też, jeśli w postępowaniu sądowym okaże się , iż pierwsze żądanie nie będzie możliwe do spełnienia, to strona powodowa może dochodzić kolejnych, niezależnie od tego, czy zostały wprost wyartykułowane w postępowaniu regulacyjnym (chodzi rzecz jasna o żądania wynikające z art. 63 ust. 1 pkt. 2 i 3). Istotnym jest jedynie, aby toczyło się postępowanie regulacyjne w przedmiocie przywrócenia własności nieruchomości, a takowe z wniosku strony powodowej - co niesporne - zostało zainicjowane przed Komisją Majątkową.

Po trzecie wreszcie, w toku postępowania regulacyjnego w związku z wydaniem przez Komisję Majątkową orzeczenia częściowego z dnia 7 stycznia 2003 r., co do pozostałej części nieruchomości objętych tym postępowaniem - jak trafnie zauważa Sąd pierwszej instancji- były rozważane dalsze sposoby regulacji wymienione w pkt. 2 i 3 art. 63 ust. 1. W postępowaniu sądowym wyartykułowanie żądania z pkt. 1 i jako ewentualnych z pkt. 2 i 3 jest zrozumiałe, gdyż sąd zgodnie z ogólnymi zasadami procesu, nie może orzekać z urzędu o dalszych żądaniach (art. 321 k.p.c.), w sytuacji gdyby podstawowe z nich, określone w pkt. 1 nie mogło zostać zrealizowane. W tym miejscu odnotować należy, że na gruncie poprzedniego stanu prawnego (art. 64 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.), Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd o braku ograniczeń wynikających z art. 321 k.p.c. w postępowaniu regulacyjnym w ramach wymienionych w art. 63 ust. 1 sposobów regulacji (zob. wyrok z dnia 27 kwietnia 2012 r. V CSK 207/11, Biul. SN 2012/6/14), co tym bardziej utwierdza w przekonaniu, iż dla oceny dopuszczalności drogi sądowej na gruncie art. 4 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. nie ma znaczenia okoliczność, czy objęte pozwem żądania wskazane w art. 63 ust. 1 pkt. 2 i 3 były formalnie zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 385 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 k.p.c. Sąd Apelacyjny oddalił zażalenie. O kosztach postępowania orzeknie Sąd pierwszej instancji w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie ( art. 108 § 1 zd. 1 k.p.c.)