Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 czerwca 1994 r.
I PRN 39/94
Przewodniczący SSN: Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Sędziowie SN: Kazim-
ierz Jaśkowski (sprawozdawca), Maria Mańkowska,
Sąd Najwyższy, przy udziale Prokuratora Witolda Bryndy, po rozpoznaniu w
dniu 21 czerwca 1994 r. sprawy z powództwa Jadwigi C., Marleny D. i Mirosława C.
przeciwko Sądowi Wojewódzkiemu w Sz. o wynagrodzenie, na skutek rewizji nad-
zwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 18 listopada 1993 r. [...],
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt II w części uwzględniającej powództwo i
w pkt III oraz poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy w Szcze-
cinie z dnia 4 marca 1993 r.,[...] w części uwzględniającej powództwo i przekazał
sprawę w tym zakresie temu ostatniemu Sądowi do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 4 marca 1993 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Szczecinie zasądził od Skarbu Państwa-Sądu Wojewódzkiego w Sz.
na rzecz Jadwigi C., Marleny D. oraz Mirosława C. - spadkobierców Bogdana C.,
zmarłego dnia 15 lutego 1992 r. sędziego Sądu Wojewódzkiego następujące kwoty:
Jadwidze C. 34.425.665 zł, Marlenie D. 17.301.665 zł i Mirosławowi C. 27.576.065
zł, wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 listopada 1992 r. Na zasądzone kwoty
składają się różne elementy. Na rzecz każdego spadkobiercy zasądzono 17.301.665
zł tytułem 1/3 należnego spadkodawcy wynagrodzenia za pracę za okres od dnia 1
stycznia 1990 r. do dnia 15 lutego 1992 r., obliczonego z uwzględnieniem przecięt-
nego wynagrodzenia w sferze produkcji materialnej, przy czym wynagrodzenia za
lata 1990 i 1991 dodatkowo zwaloryzowano na podstawie art. 3581 § 3 k.c. w zw. z
art. 300 k.p., oraz tytułem 1/3 ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop. Ponadto na
rzecz Jadwigi C. zasądzono kwotę 6.849.600 zł tytułem wy równania zasiłku
pogrzebowego i kwotę 10.274.400 zł tytułem po łowy wyrównania odprawy
pośmiertnej zasądzając drugą połowę te go wyrównania na rzecz Mirosława C.
Sąd Wojewódzki ustalił, że spadkodawca powodów w spornym czasie był
zatrudniony na stanowisku sędziego Sądu Wojewódzkiego w Sz. Strona pozwana
wypłacała mu wynagrodzenie za pracę sprzecznie z art. 71 § 1 Prawa o ustroju
2
sądów powszechnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r, Nr 23, poz. 138) oraz z
rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 września 1990 r. w
sprawie wynagradzania sędziów sądów powszechnych oraz asesorów i aplikantów
sądowych (Dz. U. Nr 66, poz. 392), gdyż do obliczenia tego wynagrodzenia
przyjmowała niższą podstawę niż wynikająca z przeciętnego wynagrodzenia w
sferze produkcji materialnej w gospodarce narodowej, ogłaszanego co kwartał przez
Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczy-
pospolitej Polskiej.
Sąd Wojewódzki podniósł, że powyższe przepisy dotyczące zasad wynagra-
dzania sędziów nie zostały zmienione ani ustawą z dnia 28 września 1991 r. o
wynagrodzeniach w sferze budżetowej w 1991 r. (Dz. U. Nr 87, poz. 396), ani usta-
wą z dnia 25 stycznia 1992 r. o zasadach gospodarki finansowej państwa w 1992 r.
(Dz. U. Nr 21, poz. 83), gdyż te ostatnie przepisy mają charakter porządkowy i służą
kształtowaniu środków na wynagrodzenia pracowników w sferze budżetowej. Poza
tym art. 4 ustawy z dnia 28 września 1991 r. został uznany orzeczeniem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 29 stycznia 1992 r. sygn. K.15/91 za niezgodny z przepisami
Konstytucji.
Sąd I instancji uznał również za uzasadnione roszczenie powodów dotyczące
odsetek oraz z tytułu waloryzacji zaległego wynagrodzenia na podstawie art, 3581 §
3 k.c.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu rozpoz-
nając rewizję strony pozwanej, wyrokiem z dnia 18 listopada 1993 r., [...] uchylił
zaskarżony wyrok w części zasądzającej na rzecz Jadwigi C. kwotę 6.849.600 zł
tytułem zasiłku pogrzebowego i sprawę w tym zakresie przekazał Oddziałowi ZUS w
Sz. oraz zmienił go w ten sposób, że zasądzone kwoty obniżył do kwoty dla Jadwigi
C. 22.700.048 zł, Marleny D. 12.425.648 zł i dla Mirosława C. 22.700.048 zł z usta-
wowymi odsetkami od dnia 18 listopada 1992 r.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia Sądu I instancji, iż wynagrodzenie sędzi-
ego powinno być zgodne z art. 71 Prawa o ustroju sądów powszechnych prze-
widującym systematyczną waloryzację wynagrodzeń sędziowskich przez przyjęcie
za podstawę do ustalenia ich wysokości bieżącego przeciętnego wynagrodzenia w
sferze produkcji materialnej. Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie jest możliwe wsteczne
odbieranie pracownikowi przysługujących mu uprawnień (w tym wynagrodzenia)
gwarantowanych obowiązującymi zasadami prawa pracy i konkretnymi przepisami, a
tak właśnie czyni art. 4 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o wynagrodzeniach w
sferze budżetowej w 1991 r. oraz art. 16 ustawy z dnia 25 stycznia 1992 r. o za-
sadach gospodarki finansowej państwa w 1992 r.
Sąd Apelacyjny nie podzielił natomiast stanowiska Sądu Wojewódzkiego w
3
kwestii waloryzacji dochodzonego wynagrodzenia na podstawie art. 3581 § 3 k.c. i w
tej części zmieniając zaskarżony wyrok oddalił powództwo.
Od powyższego wyroku w części oddalającej rewizję strony pozwanej oraz od
poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego w części uwzględniającej
powództwo wniósł rewizję nadzwyczajną Minister Sprawiedliwości domagając się
uchylenia wymienionych wyroków i przekazania sprawy Sądowi Wojewódzkiemu -
Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie do ponownego rozpoznania.
Zdaniem rewidującego wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu narusza rażąco
art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o wynagrodzeniach w sferze
budżetowej w 1991 r. (Dz. U. Nr 87, poz. 396) oraz art. 16 pkt 2 ustawy z dnia 25
stycznia 1992 r. o zasadach gospodarki finansowej państwa w 1992 r. (Dz. U. Nr 21,
poz. 83), gdyż pomija te przepisy przy rozstrzyganiu sprawy. Stanowisko to pozos-
taje w sprzeczności z jednoznaczną treścią wymienionych przepisów, które stan-
owią, że do ustalenia wynagrodzenia zasadniczego sędziów Sądu Najwyższego,
sędziów sądów powszechnych i prokuratorów za 1991 r. oraz za 1992 r. do czasu
uchwalenia ustawy budżetowej - stosuje się przeciętne wynagrodzenie w sferze
produkcji materialnej w I kwartale 1991 r. Przepisy te - jako późniejsze - uchylają w
okresie ich obowiązywania moc obowiązującą art. 71 § 1 prawa o ustroju sądów
powszechnych w odniesieniu do bieżącej waloryzacji wynagrodzeń w oparciu o ak-
tualne przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej, wprowadzają nato-
miast jako podstawę ustalenia wynagrodzenia przeciętne wynagrodzenie w sferze
produkcji materialnej z I kwartału 1991 r. Zatem według tych zasad powinno być
obliczone wynagrodzenie sędziego i od tak ustalonego wynagrodzenia należą się
również odsetki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Okresem spornym w sprawie jest okres od dnia 1 stycznia 1990 r. do dnia 15
lutego 1992 r. W tym czasie, gdy chodzi o wynagrodzenie sędziów, obowiązywało
kilka aktów prawnych. Do dnia 31 grudnia 1990 r. obowiązywał art. 71 ustawy z dnia
20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (jednolity tekst Dz. U. z
1990 r. Nr 23, poz. 138), który stanowił, że wynagrodzenie sędziów jest równe i
stanowi, odpowiednio do rangi stanowiska sędziego, wielokrotność przeciętnego
wynagrodzenia w sferze produkcji materialnej, a tym, co różnicuje wynagrodzenie
sędziów, jest staż pracy i pełniona funkcja. Powyższy przepis rozumiany był w ten
sposób, że podstawą ustalenia wynagrodzenia sędziego jest przeciętne
wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej wraz z wypłatami z zysku z tego
okresu, w którym powstaje prawo sędziego do wynagrodzenia (tzw. bieżąca walo-
4
ryzacja wynagrodzeń sędziowskich), przy zastosowaniu odpowiedniego mnożnika
(zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 1991 r., I PZP 34/91 i z dnia 27
maja 1993 r. I PZP 12/93).
Gdy chodzi o wynagrodzenie sędziów w 1991 r., to art. 4 ust. 1 ustawy z dnia
28 września 1991 r. o wynagrodzeniach w sferze budżetowej 1991 r. (Dz. U. Nr 87,
poz. 396) przewidywał, że do ustalenia wynagrodzenia zasadniczego sędziów Sądu
Najwyższego, sędziów sądów powszechnych i prokuratorów w 1991 r.stosuje się
przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej w I kwartale 1991 r. Równ-
ież tę zasadę ustalenia wynagrodzenia sędziów w 1992 r. - do czasu uchwalenia
ustawy budżetowej na 1992 r., przyjął art. 16 pkt 2 ustawy z dnia 25 stycznia 1992 r.
o zasadach gospodarki finansowej państwa w 1992 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 83).
W spornym czasie, ustawą z dnia 16 października 1991 r. (Dz. U. Nr 100,
poz. 443), nastąpiła także zmiana art. 71 Prawa o ustroju sądów powszechnych po-
legająca na wprowadzeniu nowego, następującego brzmienia § 2 tego artykułu:
"Przez przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej, o którym mowa w §
1, rozumie się przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej w gospo-
darce narodowej bez wypłat z zysku, ogłaszane co kwartał przez Prezesa Głównego
Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor
Polski", w terminie do 7 dnia roboczego drugiego miesiąca każdego kwartału za
kwartał poprzedni". Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zmianie
ustawy- Prawo o ustroju sądów powszechnych... § 2 art. 71 w nowym brzmieniu
wszedł w życie z dniem ogłoszenia ustawy, tj. dnia 6 listopada 1991 r.
Z przytoczonych przepisów wynikają zatem następujące konsekwencje:
- w okresie od 1 stycznia do 5 listopada 1991 r. podstawą ustalenia wyna-
grodzenia zasadniczego sędziego powinno być przeciętne wynagrodzenie w sferze
produkcji materialnej w I kwartale 1991 r. wraz z wypłatami z zysku;
-w okresie od 6 listopada 1991 r. do 31 maja 1992 r. podstawę tę stanowiło
przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej w I kwartale 1991 r., bez
wypłat z zysku.
Ponadto z wymienionych wyżej przepisów wynika, iż ustawodawca uczynił
odstępstwo od zasady bieżącej waloryzacji wynagrodzeń sędziowskich stanowiąc,
że w okresach przewidzianych w tych przepisach, za podstawę wynagrodzenia
sędziów przyjmuje się przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materialnej z
wcześniejszego okresu, a nie przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcji materi-
alnej z tego kwartału, za który przysługuje wynagrodzenie.
Przedstawione stanowisko jest zgodne z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia
27 maja 1993 r. I PZP 12/93 (nie publikowaną), w której uzasadnieniu Sąd ten
stwierdził, że "przepisy art. 4 ust.1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o wynagro-
5
dzeniach w sferze budżetowej w 1991 r., art. 16 pkt 2 ustawy z dnia 25 stycznia
1992 r. o zasadach gospodarki finansowej państwa w 1992 r. oraz art. 28 ustawy
budżetowej na rok 1992 z dnia 5 czerwca 1992 r., jako późniejsze, uchylają w
okresie ich obowiązywania moc obowiązującą art. 71 Prawa o ustroju sądów
powszechnych odnośnie do bieżącej waloryzacji wynagrodzeń sędziowskich w
oparciu o aktualne przeciętne wynagrodzenie w sferze produkcyjnej...", oraz że w
razie sprzeczności między przepisami różnych ustaw, w wypadku gdy późniejsze nie
uchylają w wyraźny sposób wcześniejszych, ma zastosowanie reguła lex posterior
derogat priori. Tak również uznał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 kwietnia 1994
r. I PRN 11/94 (nie publikowanym).
Za trafny należy więc uznać zarzut wnoszącego rewizję nadzwyczajną, że
rażącym naruszeniem prawa jest niezastosowanie omawianych przepisów przy
rozstrzyganiu o żądaniach powoda i przy wydaniu zaskarżonego orzeczenia.
Oceny tej nie może zmienić okoliczność - przyjęta przez Sąd Apelacyjny jako
istotna - że Trybunał Konstytucyjny uchwałą z dnia 29 stycznia 1992 r. K. 15/91
(OTK I półrocze 1992 r., poz. 8) uznał między innymi art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28
września 1991 r. o wynagrodzeniach w sferze budżetowej w 1991 r. (Dz. U. Nr. 87,
poz. 396) za niezgodny z Konstytucją, zaś Sejm RP dnia 6 maja 1992 r. uznał to
orzeczenie za zasadne, skoro stanowisko Sejmu nie spowodowało zmiany lub uch-
ylenia w całości lub w części wymienionego przepisu. Konsekwencją tego stanu
rzeczy jest zachowanie przez ten przepis mocy obowiązującej. W tej kwestii w taki
sam sposób wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 2 marca 1993 r. I
PZP 3/93 (OSP 1994 z.2 poz. 35 z aprobującą glosą J.Trzcińskiego) i z dnia 27 maja
1993 r. I PZP 12/93 podkreślając, że "ani orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, ani
decyzja samego Sejmu uznająca jego zasadność, nie mają wpływu na moc
obowiązującą aktu ustawodawczego", gdyż wyłączenie jego obowiązywania
następuje dopiero w wyniku zmiany lub uchylenia przez Sejm ustawy w całości lub w
części. W związku z tym nie ma podstaw do niestosowania art. 4 ust. 1 ustawy z
dnia 28 września 1991 r., co oznacza, że brak jest podstaw do kwestionowania
przewidzianego w tym przepisie zawieszenia waloryzacji płac w 1991 r.
Podnieść także należy, iż w odniesieniu do wynagrodzeń za 1992 r. Trybunał
Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 30 listopada 1993 r., sygn. K 18/92 (Orzecznictwo
Trybunału Konstytucyjnego w 1993 r. cz.II, poz. 31) uznał za niezgodny z Konsty-
tucją art. 16 w/w ustawy z dnia 25 stycznia 1992 r. o zasadach gospodarki fi-
nansowej państwa w 1992 r. jedynie w zakresie odnoszącym się do czasu przed
jego ogłoszeniem w Dzienniku Ustaw. Wynika stąd, że zdaniem Trybunału co do
zasady tzw. ustawy okołobudżetowe mogą wprowadzać odstępstwo od waloryzacji
wynagrodzeń przewidzianej w prawie o ustroju sądów powszechnych.
6
Do dnia orzekania Prezes Trybunału nie opublikował w Dzienniku Ustaw ob-
wieszczenia o ustracie mocy obowiązującej przepisów ustaw, których sprzeczność z
Konstytucją stwierdził Trybunał w orzeczeniach o sygnaturach 15/91 i 18/92.
Przy ponownym rozpoznawaniu sprawy Sąd Wojewódzki powinien także
rozważyć prawo powodów do stosownych części ekwiwalentu za niewykorzystany
urlop wypoczynkowy spadkodawcy. Zgodnie bowiem z uchwałą Sądu Najwyższego
z dnia 13 maja 1994 r., sygn. I PZP 23/94 ekwiwalent pieniężny za nie wykorzystany
urlop wypoczynkowy należny pracownikowi w roku kalendarzowym, w którym
nastąpiło wygaśnięcie stosunku pracy wskutek śmierci pracownika, przysługuje w
równych częściach jego małżonkowi i innym członkom rodziny spełniającym warunki
wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o powszechnym
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Uzasadniając tę tezę Sąd
Najwyższy stwierdził, że do spadku nie wchodzi prawo do urlopu w naturze jako
ściśle związane z osobą pracownika ani prawo do ekwiwalentu za urlop, gdyż nie
przysługiwało ono zmarłemu pracownikowi w chwili jego śmierci. Jednakże art, 171 §
1 k.p. stanowi wyraźne źródło prawa do ekwiwalentu za urlop w przypadku
wygaśnięcia stosunku pracy wskutek śmierci pracownika, nie określając osoby
uprawnionej do tego świadczenia. Istniejąca w tym zakresie luka prawna może być
wypełniona w drodze analogii z art. 93 k.p., przewidującego powstanie po stronie
wymienionych w tym przepisie osób określonych praw majątkowych w razie śmierci
pracownika.
Z powyższych względów na podstawie art. 422 § 2 k.p.c. orzeczono jak w
sentencji.
=========================================