Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 14 grudnia 1994 r.
I PZP 52/94
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska, Sędzia SN: Józef Iwulski
(sprawozdawca), Sędzia SA: Barbara Wagner,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Witolda Bryndy, w sprawie z po-
wództwa Dawida N. przeciwko [...] Bankowi Kredytowemu S.A. w P. o zapłatę, po roz-
poznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 14 grudnia 1994 r. zagadnienia prawnego
przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu postanowieniem z dnia 13 paździer-
nika 1994 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy odprawa pieniężna przewidziana w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r.,
Nr 4, poz. 19 ze zm.), przysługuje pracownikowi, z którym stosunek pracy rozwiązano
na podstawie art. 10 ust. 1 tej ustawy wyłącznie z powodu zaistnienia przyczyn
ekonomicznych lub w związku ze zmianami organizacyjnymi, produkcyjnymi albo tech-
nologicznymi jednakże bez równoczesnego zmniejszenia stanu zatrudnienia (art. 1 ust.
1 powołanej ustawy) ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Zmniejszenie zatrudnienia jest warunkiem nabycia prawa do odprawy
pieniężnej z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasa-
dach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r., Nr 4, poz. 19 ze
zm.) w przypadku indywidualnego zwolnienia pracownika na podstawie art. 10
ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1 tej ustawy.
U z a s a d n i e n i e
Powód Dawid N. wniósł m.in. o ustalenie, że umowa o pracę zawarta między nim
a pozwanym Wielkopolskim Bankiem Kredytowym S.A. w P. została rozwiązana z
przyczyn dotyczących zakładu pracy, o zasądzenie odprawy w kwocie jednomiesięcz-
nego wynagrodzenia oraz o sprostowanie świadectwa pracy.
Wyrokiem z dnia 15 listopada 1993 r., [...], Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Poznaniu oddalił powództwo. Sąd Wojewódzki ustalił, że powód
był zatrudniony u strony pozwanej na stanowisku naczelnika wydziału gospodarki
dewizowej na podstawie umowy o pracę na czas określony od dnia 31 lipca 1992 r. do
31 sierpnia 1993 r. W umowie tej strony przewidziały możliwość jej wcześniejszego
rozwiązania z zachowaniem jednomiesięcznego okresu wypowiedzenia. W ramach
wynagrodzenia za pracę powód otrzymywał prowizję w wysokości 50% od kwoty
powyżej 600 milionów zł dochodu strony pozwanej z tytułu przeprowadzonych przez
powoda transakcji. W dniu 21 grudnia 1992 r. strona pozwana przedstawiła powodowi
propozycję zmiany umowy w części obejmującej prowizję, do której powód nie
ustosunkował się. Dnia 5 stycznia 1993 r. strona pozwana wypowiedziała powodowi
umowę o pracę ze skutkiem rozwiązującym na dzień 28 lutego 1993 r. Sąd Wojewódzki
uznał, że przyczyną rozwiązania umowy o pracę z powodem był brak zaufania do
niego. Nie były to więc zmiany organizacyjne czy przyczyny ekonomiczne bądź
likwidacja stanowiska pracy.
Rozpoznając rewizję powoda od tego wyroku Sąd Apelacyjny w Poznaniu
przedstawił rozpatrywane zagadnienie prawne. Sąd Apelacyjny podniósł, że w części
obejmującej żądanie zasądzenia odprawy pieniężnej określonej w art. 8 ustawy z dnia
28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z
1990 r., Nr 4, poz. 19 ze zm.) istnieje konieczność wykładni art. 10 ust. 1 tej ustawy, a w
szczególności oceny czy zmniejszenie zatrudnienia jest przesłanką nabycia prawa do
odprawy w przypadku indywidualnego zwolnienia pracownika. Sąd Apelacyjny podniósł,
iż przyczyna ekonomiczna rozwiązania umowy o pracę z powodem jest możliwa do
przyjęcia, skoro zdaniem powoda strona pozwana dążyła do obniżenia jego
wynagrodzenia i przez to obniżenia kosztów prowadzenia działalności. Sąd Apelacyjny
wywiódł, że wypowiadany jest pogląd o odesłaniu przez art. 10 ust. 1 omawianej ustawy
z dnia 28 grudnia 1989 r. jedynie do przyczyn rozwiązania stosunku pracy
wymienionych w jej art. 1 ust. 1. Według tego poglądu zmniejszenie zatrudnienia, o
którym mowa w art. 1 ust. 1 analizowanej ustawy dotyczy tylko zwolnień grupowych a
nie indywidualnych, gdyż art. 10 ust. 1 ustanawia wyjątek od zasady wyrażonej w tym
przepisie.
Sąd Apelacyjny stwierdził jednak, że stanowisko to "nie w pełni zasługuje na
aprobatę". Zdaniem tego Sądu nie może być przy analizie problemu pominięty cel
uchwalenia ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. Chodziło w niej o stworzenie szczegól-
nego mechanizmu dającego zakładowi pracy większą swobodę w rozwiązywaniu umów
o pracę w sytuacji, gdy zachodzi konieczność zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn
ekonomicznych bądź w związku ze zmianami organizacyjnymi, produkcyjnymi lub
technologicznymi. Tę konieczność zmniejszenia zatrudnienia należy, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, odnieść również do sytuacji, w których kierownik zakładu pracy
podejmuje indywidualne decyzje o zwolnieniu z pracy, a przyczyny dotyczące zakładu
stanowią wyłączny tego powód.
Na rozprawie przed Sądem Najwyższym prokurator wniósł o udzielenie
odpowiedzi przeczącej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć dwie kwestie nie podniesione przez Sąd
Apelacyjny, których rozstrzygnięcie warunkuje jednak istotność przedstawionego
zagadnienia dla rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy. Pierwsza z nich dotyczy
stosowania cyt. ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. do umowy o pracę na czas określony.
W tym zakresie należy stwierdzić, że analiza przepisów ustawy wskazuje, iż zakres jej
stosowania nie został ograniczony ze względu na rodzaj umowy o pracę (art. 25 k.p.).
W szczególności nie można obronić tezy, iż ustawa ta ma zastosowanie tylko do
umowy o pracę na czas nie określony. Wręcz przeciwnie z art. 5 ust. 5 ustawy wynika,
iż w sytuacjach wskazanych w jej art. 1 ust. 1 umowy o pracę zawarte na czas
określony lub na czas wykonania określonej pracy mogą być rozwiązane przez każdą
ze stron za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Ustawa zezwala więc na rozwiązanie za
wypowiedzeniem umowy terminowej nawet w przypadku braku zastrzeżenia takiej
możliwości przez strony. Tym bardziej nie ma więc przeszkód, aby stosować ustawę do
rozwiązania umowy terminowej w wyniku dokonanego przez stronę wypowiedzenia,
które zostało zastrzeżone. Pamiętać jednak należy, iż cyt. ustawa z dnia 28 grudnia
1989 r. ma zastosowanie jedynie do rozwiązywania umów o pracę w wyniku
wypowiedzenia dokonanego przez zakład pracy (względnie sposobów z nim
zrównanych - np. art. 11). Oznacza to, że nie będzie miała ona zastosowania do
rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony z jego upływem (art. 30 § 1 pkt
4 k.p.).
Druga wstępna kwestia dotyczy pojęcia "zmniejszenie zatrudnienia" w rozumie-
niu art. 1 ust. 1 omawianej ustawy. Wypowiadany jest bowiem pogląd, iż oznacza ono
samo zwalnianie pracowników bez względu na to, czy na ich miejsce zatrudnia się
innych, a więc bez względu na to, czy dochodzi do zmniejszenia liczby osób
zatrudnionych. Jak łatwo zauważyć tego rodzaju rozumienie pojęcia zmniejszenie
zatrudnienia pozbawia je znaczenia prawnego. Gdyby tak je traktować to, każde rozwią-
zanie umowy o pracę oznaczałoby zmniejszenie zatrudnienia, choćby równocześnie (w
określonym czasie np. w ciągu trzech miesięcy - argument z art. 1 ust. 1 in fine cyt.
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.) w tej samej grupie zawodowej (na takich samych
stanowiskach, w związku z tymi samymi przyczynami) zatrudniano nowych
pracowników, nawet w większej ilości, a więc zwiększając liczbę zatrudnionych.
Ponieważ art. 1 ust. 1 ustawy wyraźnie uzależnia jej stosowanie od zaistnienia
przesłanki w postaci "zmniejszenia zatrudnienia" to nie można temu pojęciu nadawać
treści pozbawiającej je jakiegokolwiek znaczenia prawnego. Pojęcie to zresztą zawsze
w praktyce było rozumiane jako obniżenie liczby pracowników. Występowało ono w
praktyce jako przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie umowy o pracę i nazywane było
także redukcją zatrudnienia (etatów) czy też jego racjonalizacją (por. teza IX uchwały
pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z dnia 27
czerwca 1985 r., III PZP 10/85, wytyczne w przedmiocie stosowania art. 45 k.p.,
OSNCP 1985 z. 11 poz. 164; wyrok SN z dnia 5 listopada 1979 r., I PRN 133/79,
OSNCP 1980 z. 4 poz. 77, NP 1981 nr 2 str. 122 z glosa K. Oettingena i A.
Świątkowskiego, OSPiKA 1981 z 7-8 poz. 122 z gl. J. Brola; wyrok SN z dnia 17
września 1982 r., I PRN 64/82, OSNCP 1983 z. 4 poz. 61, PiP 1985 nr 5 str. 122 z gl.
A. Wypych; wyrok SN z dnia 30 listopada 1982 r., I PRN 124/82, OSPiKA 1985 z. 3
poz. 50 z glosa T. Bińczyckiej-Majewskiej, czy wyrok SN z dnia 15 grudnia 1982 r., I
PRN 130/82, OSNCP 1983 z. 8 poz. 121, OSPiKA 1983 z. 9 poz. 185). W ten też
sposób (jako obniżenie liczby zatrudnionych) pojęcie "zmniejszenia zatrudnienia" z art.
1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. rozumiane było w orzecznictwie sądowym
(por. np. wyrok SN z dnia 5 lutego 1991 r., I PR 441/90, nie publikowany; wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 marca 1991 r., III APr 16/91, OSA 1991 nr 1 str.
24; wyrok SN z dnia 5 maja 1993 r., I PRN 47/93, nie publikowany; wyrok SN z dnia 13
maja 1993 r., I PRN 35/93, nie publikowany, czy uchwała SN z dnia 16 marca 1994 r., I
PZP 7/94, OSNAPiUS 1994 nr 2 poz. 25). Skład Sądu Najwyższego rozpoznający
niniejszą sprawę poglądy te podziela. Uzasadnia to celowość udzielenia odpowiedzi na
przedstawione zagadnienie prawne, gdyż jak słusznie wywiódł Sąd Apelacyjny istnieje
wątpliwość, czy przesłanka "zmniejszenia zatrudnienia" odnosi się także do zwolnień
indywidualnych z art. 10 ust. 1 omawianej ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.
Za przyjęciem stanowiska, że "zmniejszenie zatrudnienia" nie jest przesłanką
stosowania omawianej ustawy, w tym także powstania prawa do odprawy pieniężnej z
jej art. 8 ust. 1, przemawia wykładnia językowa. Przepis art. 10 ust. 1 stanowi bowiem,
że przepisy ustawy, z wyjątkiem art. 2-4, mają odpowiednie zastosowanie także w razie
podejmowania przez kierownika zakładu pracy indywidualnych decyzji o zwalnianiu
pracowników z przyczyn wymienionych w art. 1 ust. 1, jeżeli przyczyny te stanowią
wyłączny powód uzasadniający rozwiązanie stosunku pracy. Nawiązując do treści art. 1
ust. 1 ustawy i przyjmując dosłowne, ścisłe znaczenie słów "z przyczyn", a także
dostrzegając, iż w ustawie w innych przepisach używa się innych określeń, można dojść
do wniosku, że art. 10 ust. 1 (a także 8 ust. 1 cyt. ustawy) dotyczy sytuacji, w których
dochodzi do zwalniania pracowników z przyczyn ekonomicznych bez względu na to, czy
następuje zmniejszenia zatrudnienia. Można także twierdzić, że przepis art. 10 ust. 1 (a
także art. 8 ust. 1) ustawy jest przepisem szczególnym w stosunku do przepisu jej art. 1
ust. 1. Poglądy takie były prezentowane w orzecznictwie sądowym i literaturze (por. np.
postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 30 czerwca 1993 r., III APr 49/93,
OSP 1994 z. 7-8 poz. 127 z aprobującą glosą I. Sierockiej, OSA 1994 nr 1 str. 54).
Nie można ich jednakże podzielić. Gdyby ściśle, a raczej dosłownie odczytywać
art. 1 ust. 1 ustawy, to tylko względy ekonomiczne traktuje on jako "przyczynę"
zmniejszania zatrudnienia i rozwiązywania umów o pracę. Już bowiem zmiany orga-
nizacyjne, produkcyjne i technologiczne nie są nazywane "przyczyną" lecz użyty jest
zwrot, iż zmniejszanie zatrudnienia następuje "w związku" z nimi. Faktem jest, że w
różnych przepisach ustawy użyte są różne zwroty, co zgodnie z wykładnią językową
powinno prowadzić do ich różnego rozumienia. Zasada ta w pewnych przypadkach
sprawdza się. Przykładowo art. 17 ustawy stanowi, że "jej przepisów nie stosuje się do
pracowników zatrudnionych na podstawie mianowania; jednakże pracownikom tym
przysługuje odprawa, przewidziana w art. 8, w razie rozwiązania stosunku pracy w
okolicznościach, o których mowa w art. 1 ust. 1 i 2, jeżeli przepisy regulujące ich prawa i
obowiązki nie przewidują żadnych świadczeń z tego tytułu." Użycie w zdaniu drugim
tego artykułu zwrotu "w okolicznościach, o których mowa w art. 1 ust. 1 i 2" jest
zrozumiałe, gdyż co do zasady, ustawy nie stosuje się do takich pracowników, nie
można więc mówić, aby rozwiązanie z nimi stosunków pracy następowało w trybie, czy
na podstawie art. 1 ustawy. Również w zasadzie sprawdza się inna reguła wykładni
językowej, według której użycie tego samego zwrotu ("z przyczyn wymienionych w art. 1
ust. 1") powinno prowadzić do identycznego rozumienia treści normy. W tym zakresie w
ustawie występują jednakże sprzeczności, które podważałyby ten rodzaj wykładni,
gdyby sformułowaniu "z przyczyn wymienionych w art. 1 ust. 1" nadać wyżej opisane
wąskie znaczenie. W szczególności art. 2 ust. 1 i art. 3 ustawy posługują się zwrotem o
konieczności rozwiązania lub zamierzonym rozwiązaniu z pracownikami stosunków
pracy "z przyczyn, o których mowa w art. 1 ust. 1 i 2". Dosłowne rozumienie tego zwrotu
prowadziłoby do wniosku, że dla stosowania tych przepisów nie jest potrzebne
zmniejszenie liczby zatrudnionych pracowników a wystarczy jedynie rozwiązywanie
stosunków pracy z przyczyn ekonomicznych (względnie także organizacyjnych,
produkcyjnych lub technologicznych). Tymczasem przepisy te są stosowane wyłącznie
do zwolnień grupowych (do zwolnień indywidualnych z art. 10 ustawy, według jego
wyraźnego brzmienia, nie mają zastosowania). Zgodnie więc z powyższym wywodem
mogą być stosowane tylko w przypadku zmniejszenia liczby zatrudnionych
pracowników. Mimo więc, że przepisy te odwołują się tylko do "przyczyn" rozwiązywania
umów o pracę, to przesłanką ich stosowania jest "zmniejszanie zatrudnienia§.
Dosłowne rozumienie użytego w art. 10 ust. 1 ustawy zwrotu "przyczyny" wy-
łącznie jako przyczyny ekonomiczne nie jest właściwe, gdyż taka wąska wykładnia
językowa prowadzi w pewnych przypadkach do rezultatów, które nie mogą być za-
akceptowane. Przede wszystkim jednak należy dokonać logicznej analizy treści art. 1
ust. 1 ustawy, aby zrozumieć co w istocie jest przyczyną rozwiązywania stosunków
pracy. Taka logiczna analiza tego przepisu prowadzi do wniosku, iż jako początek
przekształceń zakładu pracy występują względy (okoliczności) ekonomiczne, zmiany
organizacyjne, produkcyjne lub technologiczne. Są to więc pierwotne "przyczyny" tych
przekształceń, które można określić jako "przyczyny" w wąskim tego słowa znaczeniu.
Ich skutkiem jest "zmniejszenie zatrudnienia". Jednakże dopiero opisane zmiany
łącznie ze "zmniejszeniem zatrudnienia" stanowią przyczynę (przesłankę)
rozwiązywania umów o pracę. Mamy więc do czynienia z klasycznym łańcuchem
przyczynowo skutkowym, w którym określone okoliczności (w tym przypadku
"zmniejszenie zatrudnienia") jest skutkiem zdarzeń je poprzedzających, a równocześnie
przyczyną zdarzeń po nim następujących. W takim, szerszym tego słowa znaczeniu,
przyczyną rozwiązywania stosunków pracy (a tym samym stosowania omawianej
ustawy) są nie tylko opisane przekształcenia zakładu pracy ale także "zmniejszenie
zatrudnienia". Jak już wyżej wskazano w orzecznictwie sądowym "zmniejszenie
zatrudnienia" zawsze rozumiane było jako "przyczyna" uzasadniająca dokonanie
wypowiedzenia umowy o pracę przez zakład pracy, a więc w przedstawionym powyżej
znaczeniu.
Przepis art. 1 cyt. ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. jest normą określającą za-
kres jej stosowania. Wobec tego wszystkie pozostałe przepisy ustawy muszą być
analizowane w nawiązaniu do treści tego artykułu. Jeżeli dokonujemy wykładni innych
przepisów tej ustawy to nie powinniśmy przeciwstawiać sobie wzajemnie poszcze-
gólnych norm na zasadzie lex specialis - lex generalis, lecz powinniśmy wychodzić z
założenia, że wszystkie przepisy dotyczące stosowania ustawy mieszczą w sobie
warunki określone w jej art. 1. Skoro bowiem ustawa jako taka dotyczy tylko sytuacji
spełniających przesłanki jej art. 1, to i wszystkie dalsze przepisy ustawy tylko wówczas
mogą mieć zastosowanie.
Nie bez znaczenia jest także wskazany przez Sąd Apelacyjny wzgląd na jeden z
celów ustawy jakim było ułatwienie zakładom pracy przejścia do nowych warunków
gospodarki rynkowej i dostosowania się do nich przede wszystkim przez racjonalizację
(zmniejszenie) zatrudnienia. Należy więc uznać, że zmniejszanie zatrudnienia jest
generalnym warunkiem stosowania ustawy. Do tego wniosku prowadzi także
uwzględnienie roli wprowadzonych w ustawie mechanizmów uzgadniania zwolnień
pracowników ze związkami zawodowymi i organami zatrudnienia, a zwłaszcza
stworzenie dla pracowników osłon socjalnych, co związane było z nieuchronnym
skutkiem zmniejszania zatrudnienia, jakim jest powstanie zjawiska bezrobocia.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.
========================================