Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 października 1997 r.
II UKN 284/97
1. Małżonek wykonujący czynności administracyjno-biurowe w indywi-
dualnej kancelarii adwokackiej współmałżonka nie jest osobą współpracującą
z nim w prowadzeniu działalności gospodarczej (art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin, jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46,
poz. 250 ze zm.).
2. Prawo ubezpieczeń społecznych nie ustanawia zasady, że każda
ludzka praca podlega - niezależnie od okoliczności - obowiązkowi ubezpiecze-
nia społecznego, a zatem w sytuacji, gdy wykonywanie określonej pracy nie
rodzi bezpośrednich i jednoznacznych skutków w sferze ubezpieczenia spo-
łecznego, niedopuszczalne jest stosowanie wobec niej na zasadzie analogii
przepisów o ubezpieczeniu społecznym osób znajdujących się w podobnej sy-
tuacji społeczno-ekonomicznej.
Przewodniczący SSN: Andrzej Kijowski (sprawozdawca), Sędziowie SN Adam
Józefowicz, Maria Mańkowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 3 października 1997 r. sprawy z
wniosku Elżbiety S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R.
o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wy-
roku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia
26 marca 1997 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w R. decyzją z dnia 8 stycznia
1996 r. odmówił Elżbiecie S. objęcia ubezpieczeniem społecznym w charakterze
- 2 -
osoby współpracującej z mężem, adwokatem Wojciechem S., prowadzącym w R.
indywidualną kancelarię adwokacką. W uzasadnieniu tej decyzji organ rentowy
wskazał, że taka forma wykonywania zawodu adwokackiego nie stanowi - według
orzecznictwa Sądu Najwyższego - działalności gospodarczej, a zatem wobec mał-
żonki adwokata nie stosuje się przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubez-
pieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin
(jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.).
Odwołanie wnioskodawczyni oddalił Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z dnia 13 września 1996 r. [...]. Sąd Woje-
wódzki ustalił, że wnioskodawczyni nie jest adwokatem, ani też prawnikiem, zaś mąż
jej prowadzi indywidualną kancelarię adwokacką zgodnie z decyzją Ministra Spra-
wiedliwości z dnia 4 października 1990 r., a więc nie wykonuje zawodu na podstawie
zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej. W takim razie mąż wnioskodaw-
czyni nie może zatrudniać osób wymienionych w art. 26 powołanej ustawy z dnia 18
grudnia 1976 r., jako współpracujących przy prowadzeniu działalności gospodarczej.
Apelację wnioskodawczyni od tego orzeczenia oddalił Sąd Apelacyjny-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z dnia 26 marca 1997 r. [...].
W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny powołał się na utrwalony w
orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, że indywidualne wykonywanie zawodu
adwokackiego nie stanowi działalności gospodarczej, a zainteresowany ma prawo do
świadczeń z ubezpieczenia społecznego na równi z pracownikami (uchwała składu
siedmiu sędziów z dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91, OSNCP 1992 r., Nr 5, poz.
66 oraz uchwała z dnia 8 listopada 1995 r., II UZP 15/95, OSNAPiUS 1996 r., Nr 11,
poz. 158). Utożsamianie prowadzenia indywidualnej kancelarii adwokackiej i
prowadzenia działalności gospodarczej wykluczają też przepisy rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r., w sprawie wysokości i podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz
rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz. U.
z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.). Rozporządzenie odróżnia bowiem w § 1 ust. 1 pkt
4 osoby prowadzące działalność gospodarczą i osoby z nimi współpracujące od
wymienionych w pkt 5 tego przepisu adwokatów, osobno regulując też składki na
ubezpieczenie społeczne tych grup ubezpieczonych odpowiednio w przepisach §§
- 3 -
30-40, zamieszczonych w rozdziale 5 i w przepisach §§ 41-43, usytuowanych w
rozdziale 6.
Kasację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawczyni, który zarzucił
naruszenie prawa materialnego, "w tym" art. 28 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia
1976 r. w związku z art. 24 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o działalności gospo-
darczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) w brzmieniu ustalonym ustawą nowelizacyjną
z dnia 6 kwietnia 1990 r. (Dz. U. Nr 26, poz. 149) i na tej podstawie domagał się
zmiany zaskarżonego wyroku i orzeczenia, że Elżbieta S., jako osoba współpracu-
jąca z mężem Wojciechem S., prowadzącym indywidualną kancelarię adwokacką,
podlega ubezpieczeniu społecznemu, jak też zasądzenia zwrotu kosztów proceso-
wych za trzy instancje według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że uprawnienia emerytalne
adwokatów, których dotyczy powoływane orzecznictwo Sądu Najwyższego, wynikają
wprawdzie z przepisów art. 24 i 37 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwo-
katurze (Dz. U. Nr 16, poz. 124 ze zm.), ale wnioskodawczyni nie jest i nigdy nie była
adwokatem. Poza tym z faktu, iż Prawo o adwokaturze nie przewiduje expressis
verbis zatrudniania żon adwokatów w indywidualnych kancelariach adwokackich ich
mężów, nie wynika jeszcze wniosek, iżby to było niedopuszczalne. Jeżeli więc żona -
jak wnioskodawczyni - wykonuje w kancelarii adwokackiej męża czynności adminis-
tracyjno-biurowe, to jest dla niego osobą współpracującą, zwłaszcza gdy on sam
świadczy - jak mąż wnioskodawczyni - pomoc prawną podmiotom gospodarczym,
czyli prowadzi działalność gospodarczą w rozumieniu art. 24 ustawy o działalności
gospodarczej.
Gdyby nawet przyjąć, że sytuacja prawna żony współpracującej z mężem
prowadzącym indywidualną kancelarię adwokacką nie jest w zakresie ubezpieczenia
społecznego wyraźnie uregulowana, to przepisy o ubezpieczeniu społecznym człon-
ków rodziny osoby prowadzącej działalność gospodarczą należałoby wobec niej sto-
sować "przez analogię". Odmienne stanowisko skutkuje pozbawieniem wnioskodaw-
czyni prawa do ubezpieczenia społecznego, którego nie jest pozbawiona żadna
grupa osób pracujących w RP. Oceny tej nie zmienia rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 29 stycznia 1990 r., które jest aktem "niższego rzędu w stosunku do ustawy z
dnia 18 grudnia 1976 r., jak i ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o działalności gospo-
- 4 -
darczej". Przepisy tego rozporządzenia nie mogą zatem naruszać uprawnień wyni-
kających bezpośrednio z ustawy. Wnioskodawczyni ma zaś prawo do ubezpieczenia
społecznego na podstawie art. 28 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin w związku z art. 24
ustawy o działalności gospodarczej.
Odpowiadając na kasację wnioskodawczyni, organ rentowy domagał się od-
dalenia skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest bezzasadna, a poza tym została niestarannie opracowana i wy-
kazuje wyraźną niekonsekwencję w prezentowanym wnioskowaniu prawnym. Wno-
szący kasację wskazuje bowiem niewłaściwą datę (28 grudnia 1989 r.) uchwalenia
ustawy o działalności gospodarczej oraz błędnie zarzuca naruszenie art. 28 ust. 1
pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospo-
darczą, chociaż w strukturze przepisu ust. 1 nie ma punktów. Jeżeli więc kasacja nie
została odrzucona, to tylko dlatego, że z jej kontekstu niewątpliwie wynika, iż dotyczy
podlegania ubezpieczeniu, czyli odnosi się do art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18
grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gos-
podarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) w
związku z art. 24 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.
U. Nr 41, poz. 324 ze zm.).
Wspomniana wyżej niekonsekwencja polega zaś na tym, iż wnoszący kasację
twierdzi najpierw stanowczo, że zaskarżony wyrok narusza art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy
z dnia 18 grudnia 1976 r. w związku z art. 24 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. (nie
precyzując wszakże, czy naruszenie to polega na błędnej wykładni powołanych
przepisów, czy też na ich niewłaściwym zastosowaniu), po czym przyznaje, iż
wnioskodawczyni współpracowała w prowadzeniu indywidualnej kancelarii adwokac-
kiej męża, a dla takich osób "brak jest przepisów regulujących wprost ich sytuację
prawną w zakresie ubezpieczenia społecznego". W takiej więc sytuacji należy - zda-
niem pełnomocnika - "stosować przez analogię przepisy dotyczące osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą", gdyż w przeciwnym razie wnioskodawczyni nie ko-
- 5 -
rzystałaby z ubezpieczenia społecznego, "którego to prawa nie jest pozbawiona
żadna grupa pracujących w RP". Tymczasem sugerowana zasada, że każdy oby-
watel, który wykonuje jakąkolwiek pracę zostaje niezależnie od okoliczności objęty
ubezpieczeniem społecznym, jest obowiązującemu prawu obca. Jeżeli zatem wyko-
nywanie określonej pracy nie rodzi jednoznacznych i bezpośrednich skutków w sfe-
rze ubezpieczenia społecznego, to niedopuszczalne jest stosowanie do niej na za-
sadzie analogii przepisów o ubezpieczeniu społecznym osób znajdujących się w po-
dobnej sytuacji społeczno-ekonomicznej.
W tym miejscu i z taką argumentacją można by właściwie zakończyć motywa-
cję orzeczenia w niniejszej sprawie. Jeżeli więc Sąd Najwyższy zdecydował się wy-
kroczyć poza niezbędny zakres jego uzasadnienia, to czyni tak dla podkreślenia, że
sytuacja prawna wnioskodawczyni, jako osoby współpracującej z mężem w prowa-
dzeniu jego kancelarii adwokackiej, nie uległaby zmianie również po nowelizacji
ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (Dz. U. Nr 16, poz. 124 ze
zm.), dokonanej ostatnio ustawą z dnia 22 maja 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o
adwokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr
75, poz. 471). Z mocy art. 8 ustawy nowelizacyjnej skreślony bowiem został przepis
art. 24 ustawy o działalności gospodarczej. Tym samym odpadło źródło możliwych
spekulacji na temat, czy świadczenie pomocy prawnej przez adwokata jest oraz
ewentualnie w jakim zakresie i w zależności od jakich organizacyjno-prawnych form
zawodowej aktywności - typem działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy z
dnia 23 grudnia 1988 r. Nowelizacja Prawa o adwokaturze nie zmieniła więc, lecz
potwierdziła i umocniła dotychczasową konstrukcję ubezpieczenia społecznego tej
grupy zawodowej. Adwokaci - członkowie zespołów mają bowiem - jak dotychczas -
na równi z pracownikami prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia na wypadek
choroby i macierzyństwa oraz z tytułu zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich
rodzin, przy czym przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę w zes-
połach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wynagrodzenie - jako wynagro-
dzenie z tytułu zatrudnienia (art. 24 ust. 1 Prawa o adwokaturze). Zasada ta znajduje
- zgodnie z art. 37 w związku z art. 4a ust. 1 ustawy - odpowiednie zastosowanie do
adwokatów wykonujących zawód w kancelarii, jak też w spółce jawnej lub cywilnej z
wyłącznym udziałem adwokatów lub adwokatów i radców prawnych albo w spółce
- 6 -
komandytowej, w której komplementariuszami są wyłącznie adwokaci lub adwokaci i
radcowie prawni, zaś wyłącznym przedmiotem działalności takich spółek jest świad-
czenie pomocy prawnej. Składki na ubezpieczenie społeczne opłacają zespoły ad-
wokackie, spółki jawne i komandytowe, natomiast adwokaci wykonujący zawód w
kancelariach lub w spółkach cywilnych - opłacają je osobiście (art. 24 ust. 3 Prawa o
adwokaturze).
Małżonek adwokata współpracujący z nim w prowadzeniu jego kancelarii ad-
wokackiej nadal nie podlega więc przepisom ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. Ist-
nienie więzi małżeńskiej wyklucza z kolei pracownicze podporządkowanie, a tym
samym ewentualne objęcie małżonki pracowniczym ubezpieczeniem społecznym
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN 86/96, OSNAPiUS 1997,
Nr 20, poz. 404).
Z wyżej wskazanych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393
12
KPC
orzekł jak w sentencji.
========================================