Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 maja 1998 r.
I PKN 88/98
Spóźnioną wypłatę składników należnego wynagrodzenia za pracę pra-
cownik może zarachować w pierwszej kolejności na zaspokojenie związanych
z długiem pracodawcy zaległych odsetek (art. 451 § 1 zdanie 2 KC w związku z
art. 300 KP).
Przewodniczący SSN: Józef Iwulski, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski (spra-
wozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 maja 1998 r. sprawy z powództwa
Zenona K. przeciwko Sądowi Rejonowemu w L. o zapłatę, na skutek kasacji powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu
z dnia 7 listopada 1997 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 14 maja 1997r. w
pkt.3, 4, i 5 [...], przekazał sprawę temu Sądowi Wojewódzkiemu w tym zakresie do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 14 maja 1997 r. [...] zasądził od pozwanego Sądu Rejonowego w L. na rzecz
powoda Zenona K. kwotę 7.910,34 zł i kwotę 2.109,54 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 1 lipca 1993 r. oraz oddalił powództwo o zapłatę w pozostałym zakresie,
zasądzając ponadto powodowi kwotę 400 zł tytułem zwrotu kosztów procesu i
nakazując ściągnąć od niego na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Wojewódzkiego w
Poznaniu) kwotę 594 zł tytułem nie opłaconych wydatków. W motywach swego rozs-
trzygnięcia Sąd Wojewódzki powołał się na następujące ustalenia faktyczne.
2
Powód Zenon K. jest komornikiem Sądu Rejonowego [...] w L. Od grudnia
1991 r. do maja 1992 r. powód otrzymywał stałe wynagrodzenie miesięczne w kwo-
cie 141,60 zł za grudzień 1991 r. i następnie po 163,95 zł oraz prowizję w wysokości
40% przychodów z czynności w postępowaniu egzekucyjnym. Wypłata prowizji
następowała z opóźnieniem. Terminy kolejnych miesięcznych wypłat przypadały w
dniach: 30 stycznia, 12 marca, 19 marca, 16 kwietnia, 12 czerwca i 22 czerwca 1992
r., a faktycznie nastąpiły odpowiednio: 4 maja, 7 maja, 29 czerwca i - za marzec,
kwiecień i maj - w dniu 4 września 1992 r. W związku z tym tytułem odsetek za
opóźnienie wypłaty prowizji za okres od grudnia 1991 r. do maja 1992 r. wypłacono
powodowi w dniu 4 stycznia 1996 r. łącznie kwotę 8.840,37 zł. Samo wynagrodzenie
prowizyjne wyniosło w tym okresie 54.815,11 zł i jest to 40% kwoty wpłaconej Skar-
bowi Państwa z tytułu czynności egzekucyjnych.
Wynagrodzenie prowizyjne za okres od lipca 1992 r. do kwietnia 1993 r. poz-
wany wypłacił powodowi w dniu 20 maja 1993 r., gdyż powód nie przedkładał doku-
mentów finansowych koniecznych do obliczenia prowizji, uznając, że nie jest to
przedmiotem jego obowiązku. Obecnie zaś powód dostarcza te dokumenty jedynie
„z grzeczności”.
W latach 1991-1994 powód nie otrzymywał wynagrodzenia za urlop wypo-
czynkowy. W piśmie procesowym z dnia 23 kwietnia 1996 r. powód przedstawił zes-
tawienie ilości dni wykorzystanego urlopu, które przez stronę pozwaną nie było kwes-
tionowane. Między stronami jest również niesporne, że z wyjątkiem czerwca 1993 r.
powód w miesiącach korzystania z urlopu otrzymywał wynagrodzenie zgodnie z
zarządzeniem nr 14 Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1992 r. w
sprawie wynagrodzenia prowizyjnego komorników sądowych za czynności eg-
zekucyjne (nie opublikowane). Za czerwiec 1993 r., w którym korzystał z 22 dni
urlopu wypoczynkowego, otrzymał powód wynagrodzenie w kwocie 583,36 zł. Powód
nie dostał też wynagrodzenia za 2 dni urlopu w 1991 r. (6 marca i 15 maja) w łącznej
kwocie 52,87 zł. Określając roszczenie o wynagrodzenie urlopowe, powód opierał się
na listach płac, biorąc za podstawę wynagrodzenie określone w powołanym za-
rządzeniu nr 14.
Posiłkując się opinią biegłego z dziedziny księgowości i finansów, Sąd Woje-
wódzki uznał, że powód ma roszczenie o wyrównanie wynagrodzenia urlopowego za
czerwiec 1993 r. w kwocie 2.109,54 zł, stanowiącej różnicę między kwotą należną, tj.
2.692,90 zł i wypłaconą już w wysokości 583,66 zł. Roszczenie to zasądził Sąd Wo-
3
jewódzki w pkt.1 wyroku z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lipca 1993 r. Podstawę
prawną tej części orzeczenia stanowi zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31
marca 1982 r. w sprawie obliczania wynagrodzenia prowizyjnego komorników
sądowych za urlop wypoczynkowy (Dz.Urzęd. M.S. Nr 3, poz.14), które w §1 stanowi,
że wynagrodzenie prowizyjne za czas urlopu obliczane jest na podstawie prze-
ciętnego wynagrodzenia prowizyjnego wypłaconego w okresie 12 miesięcy poprze-
dzających miesiąc rozpoczęcia urlopu.
Sąd Wojewódzki uwzględnił też żądanie odsetek od zaległych odsetek, które
zasądził w pkt.2 wyroku. Należności tej powód domagał się w piśmie procesowym z
dnia 16 października 1996 r., jednakże nie podał wysokości dochodzonej kwoty, a
początkowy termin naliczania tych odsetek określił trzema datami: 10 i 27 kwietnia
1995 r. oraz 21 marca 1996 r. Sąd uznał, że żądanie powoda jest zasadne od 27
kwietnia 1995 r., tj. od daty wytoczenia powództwa o roszczenie główne wraz z od-
setkami (art.482 §1 KC) i na podstawie opinii biegłego ustalił je ostatecznie na kwotę
7.910,34 zł.
Jako bezzasadne ocenił natomiast Sąd Wojewódzki roszczenie powoda z ty-
tułu zaległych wynagrodzeń prowizyjnych za okres od grudnia 1991 r. do maja 1992
r. wraz z odsetkami za opóźnienie ich wypłaty, określone w piśmie procesowym z
dnia 25 czerwca 1996 r. na kwotę 26.308,82 zł. Kwota ta jest skutkiem nietraktowa-
nia wypłat dokonywanych przez pozwanego w tym okresie jako wynagrodzenia pro-
wizyjnego, tylko zaliczania ich na poczet zaległych odsetek zgodnie z art.451 §1 KC.
Powód nie dostrzega jednak - zdaniem Sądu - że to dłużnik mający względem tego
samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju, może na podstawie powoła-
nego przepisu wskazać przy spełnieniu świadczenia, który z długów chce zaspokoić.
Dopiero w braku takiego wskazania decyzja w tym względzie przechodzi na wierzy-
ciela. Tymczasem pozwany jednoznacznie określił, że przekazywane kwoty są wy-
nagrodzeniem prowizyjnym, a powód nie złożył w tym okresie żadnego oświadcze-
nia, z którego wynikałoby, iż otrzymane kwoty zarachowuje inaczej, niż to wynika z
woli dłużnika. Takie oświadczenie powód skierował do pozwanego dopiero w piśmie
procesowym z dnia 29 marca 1993 r., przy czym pozwany w piśmie z dnia 7 kwietnia
1993 r. podał przyczyny opóźnienia w wypłacie wynagrodzenia prowizyjnego i nie
zgodził się na potrącanie odsetek. Skoro więc powód przyjął w 1992 r. dług z tytułu
wynagrodzenia prowizyjnego za okres od grudnia 1991 do maja 1992 r., to nie może
w marcu 1993 r., a tym bardziej w dacie wniesienia pozwu (kwiecień 1995 r.) twier-
4
dzić, iż świadczenie to zalicza na poczet zaległych odsetek i kosztów adwokackich.
Za oddaleniem tego roszczenia powoda przemawia również treść opinii biegłego, że
wypłacone we wspomnianym okresie wynagrodzenie prowizyjne stanowi 40% przy-
chodów przekazanych na rachunek strony pozwanej, a kwota 8.840,37 zł wypłacona
w dniu 4 stycznia 1996 r. tytułem odsetek została wyliczona prawidłowo i uwzględnia
wszystkie dni opóźnienia.
Konsekwencją oddalenia powyższego roszczenia jest - zdaniem Sądu Woje-
wódzkiego - oddalenie żądania kwoty 1.458,25 zł, obejmującej odsetki od kwoty
8.840,37 zł, traktowanej przez powoda jako nie uregulowana część wynagrodzenia
prowizyjnego. Roszczenie to jest równocześnie bezzasadne, albowiem jest wyrazem
podwójnego naliczania odsetek od tej samej podstawy i za ten sam okres. Tymcza-
sem kwota 8.840,37 zł obejmowała naliczenie odsetek od całej kwoty wynagrodzenia
prowizyjnego, w tym od części, na którą nie dokonano zarachowania zapłaty.
Za bezzasadne uznał też Sąd Wojewódzki roszczenie powoda określone w
piśmie procesowym z dnia 21 marca 1996 r. jako należność z tytułu zwłoki w wypła-
cie wynagrodzenia prowizyjnego za okres od 1 lipca 1992 r. do 20 maja 1993 r. oraz
za okres od 1 stycznia do 31 marca 1994 r. i za wrzesień 1995 r. Między stronami
jest jednak niesporne, że od lipca 1992 r. do maja 1993 r. powód nie przedkładał
pozwanemu dokumentów, na podstawie których zgodnie z §1 zarządzenia nr 14 Mi-
nistra Pracy i Polityki Socjalnej możliwe byłoby obliczenie wysokości wynagrodzenia
prowizyjnego, więc nie może domagać się jakichkolwiek kwot z tytułu opóźnienia
jego wypłaty. Roszczenie to, jak też żądanie zapłaty kwot 354,91 zł i 63,90 zł, nie
może być uwzględnione również dlatego, że brak odpowiedniego przepisu prawa
materialnego. W uzasadnieniu wspomnianego pisma procesowego z 21 marca 1996
r. powód powołał wprawdzie przepisy art.451 §1 KC, jak też art.102 §2 KPC, co
może sugerować, że jego roszczenie jest wynikiem zaliczenia wypłat wynagrodzenia
prowizyjnego na poczet odsetek, lecz w takim ewentualnie wypadku aktualna pozo-
staje przyjęta przez Sąd interpretacja art.451 §1 KC. Poza tym Sąd podkreślił, że
odnośnie do okresów objętych pismem procesowym z 21 marca 1996 r. powód nigdy
nie złożył pozwanemu oświadczenia o zaliczeniu wypłaconego wynagrodzenia pro-
wizyjnego na poczet należności ubocznych.
Sąd Wojewódzki oddalił wreszcie roszczenie powoda o wynagrodzenie za
urlop wypoczynkowy w latach 1991-1994. Odnośnie do roszczenia o wynagrodzenie
za dwa dni urlopu w 1991 r. (6 marca i 15 maja), Sąd uznał je za przedawnione. Z
5
roszczeniem tym powód wystąpił bowiem w marcu 1996 r., a więc po upływie trzylet-
niego okresu przedawnienia z art.291 §1 KP. Roszczenie powoda było już przedaw-
nione w dniu 2 czerwca 1996 r., a więc w dacie nowelizacji art.292 KP, wobec czego
podniesienie takiego zarzutu przez stronę pozwaną nie było konieczne. W braku
wyraźnego przepisu przejściowego w ustawie nowelizacyjnej z dnia 2 lutego 1996 r.,
Sąd powołał się a contrario na art. XXXV p.w. KC (w związku z art.300 KP), że prze-
pisy kodeksu cywilnego stosuje się do roszczeń powstałych przed jego wejściem w
życie tylko wtedy, gdy w tym dniu nie były jeszcze przedawnione. Co się natomiast
tyczy roszczeń o wynagrodzenie urlopowe za lata 1992-1994, to Sąd uznał je za
bezzasadne pomimo przyznania przez stronę pozwaną, że nie wypłaciła powodowi
odrębnego wynagrodzenia za urlop. Powód przyznał bowiem na rozprawie w dniu 7
maja 1997 r., że w miesiącach korzystania z urlopu wypoczynkowego otrzymał wy-
nagrodzenie w wysokości zgodnej z zarządzeniem nr 14 Ministra Pracy i Polityki So-
cjalnej z dnia 17 czerwca 1992 r. Powód nie może zatem domagać się za te same
okresy drugiego wynagrodzenia prowizyjnego jako wynagrodzenia urlopowego.
Podstaw do tego nie daje też powoływane przez powoda zarządzenie Ministra
Sprawiedliwości z dnia 31 marca 1982 r. Zarządzenie to, wydane z upoważnienia
art.173 §2 KP, określa jedynie sposób obliczania wynagrodzenia prowizyjnego za
okres urlopu wypoczynkowego i w żadnym razie nie narusza zasady z art.172 KP, że
za czas urlopu przysługuje pracownikowi wynagrodzenie, jakie by otrzymał, gdyby w
tym czasie pracował.
Apelację powoda od powyższego orzeczenia oddalił Sąd Apelacyjny - Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z dnia 7 listopada 1997 r.
[...], podzielając w całej rozciągłości ustalenia faktyczne wyroku pierwszoinstancyj-
nego oraz ich prawną kwalifikację.
Kasację od tego wyroku wniósł w imieniu powoda jego pełnomocnik, zarzuca-
jąc naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastoso-
wanie art.451 §1, 2 i 3 KC oraz art.295 §2 KP przez niezastosowanie tego przepisu
w przedmiotowej sprawie, a także naruszenie przepisów postępowania, w szczegól-
ności art.233 §1, 232 i 229 KPC przez bezpodstawne przyjęcie, jakoby powód spo-
wodował zwłokę w wypłacie należności i domagając się na tej podstawie uchylenia
kwestionowanego orzeczenia oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi pierwszej lub drugiej instancji, przy uwzględnieniu kosztów postępowania
kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego w kwocie 1.125 zł, względnie
6
zmiany zaskarżonego wyroku i zasądzenia całej dochodzonej kwoty wraz z
należnościami ubocznymi. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że wy-
wody Sądów obu instancji dotyczące art.451 KC odnoszą się do sytuacji, gdy dłużnik
mający względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju,
wskazuje przy spełnieniu świadczenia dług, który chce zaspokoić. Tymczasem w
przedmiotowej sprawie chodzi o objęte również tym przepisem uprawnienie wierzy-
ciela do zaliczenia pobranego, a zaległego świadczenia dłużnika na poczet związa-
nych z długiem należności ubocznych. Pobierając spóźnioną wypłatę wynagrodzenia
prowizyjnego, skarżący zarachował ją na odsetki związane z tą należnością, a nie na
jakiś inny dług, co szczegółowo wyjaśnił w piśmie procesowym z dnia 25 czerwca
1996 r., przy czym poprawności dokonanych wówczas wyliczeń nie zakwestionował
biegły sądowy w swej pisemnej opinii i zeznaniach złożonych na rozprawie. Błąd
prawny obu Sądów polega więc na tym, że wbrew postanowieniu art.451 §1 zdanie 2
KC za nielegalne uznały zaliczenie świadczenia na poczet ubocznych należności
długu, którego świadczenie dotyczyło.
Wnoszący kasację uważa też, że z naruszeniem art.295 §1 pkt.2 K.P. nie
uwzględniono w toku obu instancji jego uzasadnionych twierdzeń, że należności do-
chodzone z tytułu wynagrodzeń urlopowych zostały przez pozwanego uznane na
piśmie.
W ostatnim akapicie uzasadnienia skargi napisano, że Sądy orzekające oparły
kwestionowane rozstrzygnięcia „na błędnym ustaleniu, jakoby powód spowodował
zwłokę w naliczaniu wynagrodzeń. Zarzuty pozwanego w tym zakresie nie zostały
przyznane. Przeciwnie, zarówno z zeznań stron, jak i z udokumentowanej w aktach
sprawy korespondencji wynika, że strony uzgadniały fakt i terminy zapłaty
przedmiotowych należności. Ustalenie więc, jakoby powód spowodował zwłokę i
szkodę nie znajduje uzasadnienia w zebranym materiale dowodowym”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest zasadna w zakresie, w jakim zaskarżonemu wyrokowi zarzuca
naruszenie art.451 KC. Powołany przepis normuje instytucję zaliczania spełnionego
świadczenia na poczet kilku długów, występującą uprzednio w Kodeksie zobowiązań
(art.212-214) pod nazwą „zarachowanie zapłaty”. Chodzi o sytuację, gdy dłużnika
obciąża względem tego samego wierzyciela więcej niż jeden dług, a dłużnik spełnia
7
świadczenia w rozmiarze nie wystarczającym do zaspokojenia ich wszystkich. Wów-
czas powstaje bowiem problem, jak zaliczyć spełnione świadczenie, co może mieć
praktyczną doniosłość zarówno dla dłużnika, np. ze względu na różną uciążliwość
poszczególnych długów, jak też dla wierzyciela, zainteresowanego określoną kolej-
nością zaspokajania długów. Jeżeli długi są do tego jednorodzajowe (problem „zara-
chowywania” dotyczy w praktyce głównie świadczeń pieniężnych), to decyzja co do
zaliczenia świadczenia na poczet określonego długu należy w zasadzie do dłużnika,
który zgodnie z art.451 §1 zdanie 1 KC może wskazać dług, jaki chce zaspokoić. To
jednak, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może zaliczyć przede
wszystkim na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz na zalegają-
ce świadczenie główne (art.451 §1 zdanie 2 KC). Strona pozwana, mająca wobec
skarżącego długi z tytułu wynagrodzenia prowizyjnego i wynagrodzenia za urlop wy-
poczynkowy, mogła zatem przy spełnianiu świadczenia wskazać, który z długów
chce zaspokoić. Jeżeli jednak dokonała wyboru na rzecz wynagrodzenia prowizyjne-
go, to skarżący mógł w ramach danego długu - podobnie jak w sytuacji obciążenia
strony pozwanej jednym tylko długiem - skorzystać z uprawnienia do zarachowania
świadczenia na zaspokojenie w pierwszej kolejności zaległych odsetek lub rat.
Pozostała część kasacji nie odpowiada wymaganiom określonym w art.393
3
KPC. Co prawda wnoszący kasację przytoczył w petitum skargi rzekomo naruszony
przepis prawa materialnego (art.295 §1 pkt.2 K.P.) oraz rzekomo naruszone przepisy
postępowania (art.229, art.232 i art.233 §1 KPC), lecz zarzutów tych nie skon-
kretyzował w uzasadnieniu skargi, które jest ogólnikowe. Zarzuty odnoszą się więc
do ogółu ustaleń faktycznych w „obu zaskarżonych orzeczeniach” lub do bliżej nie
określonych części tych ustaleń, czego jaskrawym przykładem jest ostatni akapit
motywów kasacji, cytowany w opisowej części niniejszego uzasadnienia. Ten frag-
ment kasacji nie podaje, z jakich to „zeznań stron, twierdzeń pozwanego nie przyz-
nanych przez powoda i korespondencji zgromadzonej w aktach” miałoby wynikać
jakieś uzgodnienie przez strony „faktu i terminów” zapłaty „przedmiotowych należno-
ści”, podważające ustalenie obu Sądów jakoby powód spowodował „zwłokę i szkodę
w naliczaniu wynagrodzeń”. Podobne ułomności wykazuje konkretyzacja zarzutu
naruszenia art.295 §1 pkt.2 K.P. „przez błędne nie uwzględnienie udokumentowa-
nych twierdzeń powoda, że dochodzone należności związane z wynagrodzeniem za
urlopy zostały uznane przez pozwanego na piśmie”. Skarżący nie wskazał nawet,
które pismo ma na względzie, chociaż w „uzupełnieniu apelacji” powoływał się aż na
8
cztery pisma, przy czym tylko jedno z nich pochodzi od pozwanego pracodawcy i jest
skierowane do Prezesa Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu z pytaniem, czy skarżą-
cemu przysługuje w 1994 r. wynagrodzenie za urlop wykorzystany w latach 1991-
1994.
Ta część kasacji podlegała zatem odrzuceniu (art.393
8
KPC), lecz wobec
trudności oddzielenia jej pod względem kwotowym od części podlegającej uwzględ-
nieniu w wyroku Sądu Wojewódzkiego, Sąd Najwyższy uchylił jego pkt.3 w całości.
Wobec czego Sąd ten przy ponownym rozpoznawaniu sprawy skoryguje swoje
orzeczenie jedynie w odniesieniu do płacowych skutków zastosowania art.451 §1
zdanie 2 KC.
========================================