Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 sierpnia 1998 r.
I PKN 247/98
Pozew wniesiony przeciwko upadłemu w dacie wydania postanowienia
sądu o ogłoszeniu upadłości nie powoduje wszczęcia postępowania przed
ogłoszeniem upadłości w rozumieniu art. 62 w związku z art. 15 Prawa
upadłościowego - rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
24 października 1934 r. (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.)
Przewodniczący SSN: Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 sierpnia 1998 r. sprawy z powództwa
Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” przy Spółce z o.o.
„D.L.” w L.B. przeciwko Syndykowi Masy Upadłości „D.L.” Spółka z o.o. w L.B. o
zapłatę, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego - Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 26 listopada 1997 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Opolu z dnia 12 maja 1997 r. [...] i przekazał sprawę do
rozpoznania Sędziemu-Komisarzowi Sądu Rejonowego w Brzegu.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 26 listopada 1997 r. oddalił apelację powoda - Niezależnego Samorząd-
nego Związku Zawodowego „Solidarność” przy „D.-L.” Spółce z o.o. w upadłości w
L.B. od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Opolu z dnia 12 maja 1997 r., zobowiązującego syndyka masy upadłości „D.-L.”
Spółki z o.o. w L.B. do przekazania na rachunek bankowy zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych kwoty 248.363,02 zł. W sprawie ustalono, że w kwietniu 1991
r. Spółka Akcyjna „D.” w D. utworzyła Spółkę z o.o. „D.-L.” w L.B., która księgowo
2
naliczała odpisy na zakładowy fundusz socjalny, jednak nie utworzyła rachunku ban-
kowego dla tego funduszu, na który nie odprowadziła bilansowo wyodrębnionych
środków, jakie zużyła na inne potrzeby. Wielkość funduszu na koniec 1995 r. wy-
niosła kwotę dochodzoną w pozwie. W dniu 17 kwietnia 1996 r. została ogłoszona
upadłość Spółki. W postępowaniu upadłościowym sędzia-komisarz postanowieniem
z dnia 3 grudnia 1996 r. odmówił uznania spornej wierzytelności zgłoszonej przez
Komisję Zakładową NSZZ „Solidarność” przy Spółce „D.-L.” z o.o., uzasadniając od-
mowę - brakiem legitymacji związku zawodowego do dochodzenia zwrotu tych środ-
ków na rzecz funduszu socjalnego jako „dotyczących zaszłości”. Przed ogłoszeniem
upadłości Spółka zatrudniała 100 pracowników, a rachunek bankowy z przeznacze-
niem na fundusz socjalny założył dopiero syndyk masy upadłości.
Wobec ustalenia zbieżności daty wpływu pozwu do Sądu pierwszej instancji i
dnia ogłoszenia upadłości „D.-.” Spółki z o.o. (17 kwietnia 1996 r.), Sąd Apelacyjny
przyjął, że powództwo było skierowane przeciwko upadłemu - uznając, iż taką wy-
mowę ma art. 15 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 paździer-
nika 1934 r. Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze
zm., dalej powoływanego jako Prawo upadłościowe), stanowiący, że data postano-
wienia sądu jest datą ogłoszenia upadłości, dlatego dzień wydania postanowienia
liczony jest od początku, czyli od północy tego dnia.
Dalej Sąd ten wskazywał, że stosownie do art. 174 § 1 pkt 4 KPC postępowa-
nie w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu winno być zawieszone. Przyjął jednak,
że postępowanie takie według dyspozycji art. 60 Prawa upadłościowego mogło być
prowadzone przeciwko syndykowi, którego Sąd pierwszej instancji wezwał do udziału
w charakterze pozwanego, działając z urzędu w sprawie z zakresu prawa pracy na
podstawie art. 477 KPC. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał dopuszczalność
procesowej drogi sądowej przeciwko syndykowi masy upadłości - przyjmując, że brak
formalnego zawieszenia postępowania przeciwko upadłemu nie miał istotnego
wpływu na rozstrzygnięcie sprawy, a skoro postępowanie procesowe przeciwko
syndykowi było dopuszczalne, to sąd pierwszej instancji prawidłowo określił go jako
pozwanego w sprawie i wydał przeciwko niemu wyrok.
Sąd Apelacyjny uznał także, że prawomocne orzeczenie sędziego-komisarza
odmawiające uznania dochodzonej wierzytelności miało skutek wyłącznie w postę-
powaniu upadłościowym, a poza nim nie korzystało z powagi rzeczy osądzonej.
Oznacza to, iż w dalszym ciągu istnieje wierzytelność dotycząca masy upadłości, a
3
redakcja art. 169 Prawa upadłościowego nie wyłączała możliwości jej dochodzenia w
postępowaniu procesowym od syndyka masy upadłości. Równocześnie wydanie
przez sędziego-komisarza postanowienia odmawiającego uznania wierzytelności
przekreśliło zarzut równoczesnego prowadzenia postępowania procesowego z pos-
tępowaniem upadłościowym.
Sąd Apelacyjny przyjął również, że środki nie przekazane na fundusz socjalny
nie były wyodrębnione gospodarczo i rachunkowo, ponieważ nie zostały zgroma-
dzone na odrębnym koncie i fizycznie nie istnieją. Dlatego weszły w skład masy
upadłości i nie mogły być oznaczone przez sędziego-komisarza jako mienie nie
wchodzące w skład masy upadłości stosownie do dyspozycji art. 22 Prawa upadłoś-
ciowego. Sąd ten uznał, że zgłoszone roszczenie było zasadne i wniesione przez
związki zawodowe posiadające czynną legitymację procesową zgodnie z art. 8 ust. 3
ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o
funduszu socjalnym lub ustawa). Wprowadzenie tego procesowego uprawnienia z
dniem 5 kwietnia 1996 r. ustawą zmieniającą z dnia 2 lutego 1996 r. (Dz.U. Nr 34,
poz. 348) nie może oznaczać, że nie dotyczy ono środków tego funduszu sprzed tej
zmiany legislacyjnej. Tworzenie i wykorzystywanie funduszu wiąże się bowiem z zat-
rudnianiem pracowników, co miało miejsce również po ogłoszeniu upadłości. Środki
tego funduszu nie podlegają egzekucji, a za ich ochroną w postępowaniu upadłoś-
ciowym przemawia art. 22 Prawa upadłościowego. Środki te mogą być przeznaczane
wyłącznie na cele określone w art. 1 ust. 1 i art. 2 ustawy o funduszu socjalnym, nie-
zależnie od wyników postępowania upadłościowego.
W kasacji pozwany podniósł zarzuty naruszenia prawa materialnego - art. 1
ust. 1, art. 2 ust. 5 oraz art. 8 ust. 1 i 2 ustawy o funduszu socjalnym w związku z art.
5 KC - przez przyjęcie, że syndyk winien przekazać środki na zakładowy fundusz
socjalny, mimo iż odpadł cel tworzenia tego funduszu; oraz art. 62 Prawa upadłoś-
ciowego - przez błędne przyjęcie, że można podjąć postępowanie przeciwko syndy-
kowi w sytuacji, gdy sprawa była wszczęta po ogłoszeniu upadłości, co doprowadziło
do niedopuszczalnego prowadzenia sprawy przed innym sądem aniżeli ten, który
ogłosił upadłość (art. 64 i 66 Prawa upadłościowego). Kasacja zawierała również
zarzuty naruszenia przepisów postępowania w sposób mający istotny wpływ na wy-
nik sprawy - art. 202 w związku z art. 199 § 1 pkt 3 KPC - przez nieuwzględnienie z
urzędu, że po stronie powodowej działała osoba nie mająca legitymacji procesowej -
4
argumentując, że komisja zakładowa NSZZ „Solidarność” przy Spółce „D.-L. przes-
tała istnieć z chwilą ogłoszenia upadłości tej Spółki z braku liczby członków mogą-
cych tworzyć taką organizację; oraz naruszenie art. 174 § 1, 194 § 1 i 477 KPC -
przez ustalenie prawidłowości wezwania z urzędu syndyka w charakterze pozwane-
go i uznanie dopuszczalności procesowej drogi sądowej.
W odpowiedzi na kasację powód wniósł o jej oddalenie, wskazując, że ogło-
szenie upadłości pracodawcy nie wpłynęło na dalszy prawny byt zakładowej organi-
zacji związkowej, która liczy 24 członków, ani na ustawowy obowiązek odprowadza-
nia środków na zakładowy fundusz socjalny, który powinien być zagospodarowany
zgodnie z postanowieniami regulaminu z dnia 4 lutego 1987 r. Postępowanie w
sprawie dotyczącej mienia wchodzącego w skład masy upadłości prowadzone było
prawidłowo przeciwko syndykowi przez sądem pracy na podstawie art. 8 ust. 3
ustawy o funduszu socjalnym, który jako przepis szczególny wyłącza stosowanie
przepisów Prawa upadłościowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest uzasadniona wobec naruszenia przez Sąd Apelacyjny przepisów
art. 62, 64 i 66 Prawa upadłościowego. Przede wszystkim Sąd ten bezpodstawnie
przyjął, że postępowanie w sprawie było wszczęte przeciwko upadłemu przed ogło-
szeniem upadłości, a w konsekwencji mogło być podjęte w trybie art. 62 Prawa
upadłościowego przeciwko syndykowi, jeżeli sędzia-komisarz nie uznał zgłoszonej
wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.
Tymczasem, zgodnie z art. 15 Prawa upadłościowego - stanowiącym, iż data
postanowienia sądu jest datą ogłoszenia upadłości - skutki ogłoszenia upadłości
powstają od początku tego dnia. Dzień wydania postanowienia, określony datą ogło-
szenia upadłości, liczy się od północy tego dnia. Ogłoszenie upadłości powoduje
zatem, że od początku dnia, w którym sąd ogłosił upadłość wszelkie czynności upad-
łego lub podjęte przeciwko niemu są pozbawione mocy w stosunku do masy upadło-
ści, choćby miały miejsce również w dniu ogłoszenia upadłości - nawet przed wyda-
niem postanowienia o upadłości. Powyższe powodowało, że pozew wniesiony prze-
ciwko upadłemu w dacie wydania postanowienia sądu o ogłoszeniu upadłości nie był
wniesiony przed ogłoszeniem, ale po ogłoszeniu upadłości. W konsekwencji w spra-
wie tej - jako wszczętej przeciwko upadłemu już po ogłoszeniu upadłości - nie miał
5
zastosowania przepis art. 62 Prawa upadłościowego, a dalsze postępowanie powin-
no toczyć się w procedurach upadłościowych w sądzie, który ogłosił upadłość (art. 64
w związku z art. 66 Prawa upadłościowego).
Równocześnie, w razie wniesienia pozwu po ogłoszeniu upadłości dłużnika ju-
dykatura przyjmuje, że pozew nie polega odrzuceniu, lecz przekazaniu sędziemu-
komisarzowi (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1994 r., I PZP
33/94, OSNAPiUS 1994 nr 10, poz. 161). Jeżeli bowiem zgłoszona wierzytelność
podlega zaspokojeniu w trybie nieprocesowego postępowania upadłościowego, to
dochodzenie jej w procesie cywilnym - bez względu na czas powstania wierzytelności
i bez względu na to, czy pozwanym jest upadły czy też syndyk masy upadłości (art.
60 Prawa upadłościowego) - zawsze prowadziłoby do dwutorowości postępowania w
tej samej sprawie, przeto wydanie postanowienia o ogłoszeniu upadłości otwiera
drogę postępowania upadłościowego, które wyłącza drogę procesu cywilnego (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 1995 r., I PRN 24/95, OSNAPiUS 1996
nr 4, poz. 58). W konsekwencji, wierzytelności powstałe przed datą ogłoszenia
upadłości, a dochodzone po tej dacie - mogą być realizowane w trybie art. 150 i n.
Prawa upadłościowego, a dopiero po ukończeniu lub umorzeniu postępowania
upadłościowego mogą być dochodzone w procesie cywilnym przeciwko upadłemu
(art. 169 Prawa upadłościowego). Z tych względów należało orzec kasatoryjnie i
przekazać sprawę do rozpoznania sędziemu-komisarzowi.
Jakkolwiek sędzia-komisarz postanowieniem z dnia 3 grudnia 1996 r. [...],
odmówił uznania zgłoszonej przez związki zawodowe wierzytelności, to należało
przyjąć, że orzeczenie to nie rozstrzygnęło pierwszego zgłoszenia spornej wierzytel-
ności, które było zawarte już w pozwie wniesionym w dacie ogłoszenia upadłości.
Ponadto postanowienie to, jako odmawiające uznania wierzytelności, nie korzysta ze
skutków prawomocnego osądzenia sprawy (argumentum a contrario z art. 170
Prawa upadłościowego).
Ponowne rozpatrzenie przez sędziego komisarza zgłoszonej w pozwie wie-
rzytelności nie powinno pomijać niektórych prawidłowych argumentów zawartych w
uzasadnieniach uchylonych orzeczeń sądowych. Dotyczy to przede wszystkim traf-
nego poglądu o legitymacji związków zawodowych do występowania z roszczeniem
o zwrot Funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o
przekazanie należnych środków na Fundusz. Z treści art. 11 ustawy o funduszu soc-
jalnym wynika automatyzm prawny przechodzenia środków Funduszu nie wykorzys-
6
tanych w danym roku na rok następny, przeto w stosunku do środków Funduszu wy-
datkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub nie przekazanych na rzecz Fundu-
szu - art. 8 ust. 3 tej ustawy - kreuje możliwość uruchomienia drogi sądowej przez
związki zawodowe. W przedmiotowym stanie faktycznym sprawy dochodzone rosz-
czenie zaktualizowało się w kwocie określonej w pozwie przez związki zawodowe i
powinno być rozpatrzone przez sędziego-komisarza jako pierwsze zgłoszenie wie-
rzytelności w postępowaniu upadłościowym. Również legitymacja komisji zakładowej
NSZZ „Solidarność” działającej w upadłej Spółce nie powinna budzić wątpliwości,
skoro organizacja ta jest zarejestrowana jako zakładowa struktura związkowa zgod-
nie ze statutem tego związku zawodowego i liczy aktualnie 24 osoby, wraz z człon-
kami będącymi emerytami, rencistami lub osobami bezrobotnymi, którzy posiadają
prawo przynależności związkowej (art. 2 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
związkach zawodowych - Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.).
Jako wątpliwą należało uznać interpretację art. 22 § 1 Prawa upadłościowego,
który stanowi, że mienie przeznaczone na pomoc dla pracowników upadłego i ich
rodzin, jeżeli jest rachunkowo i gospodarczo wyodrębnione, nie wchodzi w skład
masy upadłości, ustanawiając obowiązek sędziego-komisarza jego oznaczenia. Nie
może być wątpliwości, że środki funduszu socjalnego stanowią takie mienie. Kontro-
wersyjny jest pogląd, że z masy upadłości podlegają wyłączeniu jedynie środki fun-
duszu socjalnego, które zostały zgromadzone na odrębnym koncie i fizycznie istnie-
ją. Tymczasem podaje się, że wystarcza rachunkowe określenie w bilansie mienia
przeznaczonego na pomoc dla pracowników upadłego i ich rodzin, a gospodarcze
wyodrębnienie mienia oznacza, aby nie było ono wykazywane jako mienie upadłego
(por. K. Piasecki, Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym. Komen-
tarz - Bydgoszcz 1992, s. 47).
Wydaje się, że takie okoliczności występują w sprawie, w której w sporządzo-
nych bilansach pracodawcy kwoty należne Funduszowi były naliczane i przez to wy-
kazywane jako mienie tego funduszu, które powinno być jedynie administrowane
przez pracodawcę zgodnie z przepisami ustawy i nie podlega egzekucji, z wyjątkiem
przypadków, gdy egzekucja jest prowadzona w związku z zobowiązaniami Funduszu
(art. 10 i 12 ust. 2 ustawy o funduszu socjalnym). Zresztą warto zauważyć, że rosz-
czenie o zwrot Funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy
dotyczy z istoty rzeczy mienia, które już fizycznie nie istnieje. W tym zakresie można
widzieć zbieżność celów reguł wynikających z art. 22 Prawa upadłościowego i art. 12
7
ust. 2 ustawy o funduszu socjalnym, zwłaszcza że ogłoszenie upadłości nie wyłącza
działania przepisów ustawy o funduszu socjalnym, którego środki powinny być
przeznaczone na finansowanie działalności socjalnej organizowanej wyłącznie na
rzecz osób uprawnionych do korzystania z Funduszu, którymi są nie tylko pra-
cownicy i ich rodziny, ale również emeryci i renciści - byli pracownicy i ich rodziny
oraz inne osoby, którym zakładowy regulamin korzystania z usług lub świadczeń z
tego tytułu takie prawo przyznaje (art. 1 ust. 1 w związku z art. 2 ust. 5 ustawy). Z
tych przyczyn, jako oczywiście chybione, Sąd Najwyższy uznał twierdzenia skarżące-
go, jakoby ogłoszenie upadłości pracodawcy mogło prowadzić do unicestwienia celu,
któremu powinny służyć środki zakładowego funduszu socjalnego.
Nieoznaczenie przez sędziego-komisarza środków zakładowego funduszu
socjalnego jako nie wchodzących w skład masy upadłości, w trybie art. 22 § 1 Prawa
upadłościowego, może sprawić, że niekwestionowane co zasady i wysokości środki
tego Funduszu zostaną przeznaczone na zaspokojenie uznanych innych wierzytel-
ności upadłego, co w istocie rzeczy mogłoby przekreślić ustawowy zakaz prowadze-
nia egzekucji ze środków funduszu na cele nie związane z jego zobowiązaniami (art.
12 ust. 2 ustawy o funduszu socjalnym).
Gdyby nawet przyjąć, że nie istnieje żadne mienie funduszu socjalnego, które
sędzia-komisarz mógłby oznaczyć w trybie art. 22 § 1 Prawa upadłościowego, to
orzeczenie Sądu Najwyższego otwiera związkom zawodowym drogę żądania uzna-
nia zgłoszonej w pozwie wierzytelności Funduszu, która co do zasady i wysokości nie
była kwestionowana, co wykazały sądy procedujące w niewłaściwym trybie pos-
tępowania procesowego. Okoliczności te mogą być przez związki zawodowe wyko-
rzystywane jako argumenty prawne w procedurze upadłościowej, z możliwością
wniesienia sprzeciwu od postanowienia odmawiającego uznania tej wierzytelności
(art. 162 Prawa upadłościowego) oraz zażalenia na ewentualnie niekorzystne posta-
nowienie sądu, w którym toczy się postępowanie upadłościowe (art. 78 Prawa upad-
łościowego).
========================================