Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 lipca 1998 r.
II UKN 123/98
Udział w pogrzebie byłego współpracownika jest wykonywaniem przez
zatrudnionego "czynności w interesie zakładu pracy", a więc doznany podczas
lub w związku z tym wypadek stanowi wypadek przy pracy niezależnie od tego,
czy poszkodowany reprezentował zakład, czy też uczestniczył w ceremonii jako
członek załogi (art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świad-
czeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jednolity tekst:
Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.).
Przewodniczący SSN: Teresa Romer , Sędziowie SN: Andrzej Kijowski (spra-
wozdawca), Maria Mańkowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 15 lipca 1998 r. sprawy z powództwa
Elżbiety M. przeciwko Zakładowi Transportowo - Usługowo - Handlowemu w K. o
uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy, na skutek kasacji powódki od wyroku
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 20
czerwca 1997 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Kole wyrokiem z dnia 21 kwietnia 1997 r. [...]
uwzględnił powództwo Elżbiety M. przeciwko Zakładowi Transportowo - Usługowo -
Handlowemu w K. i ustalił, że wypadek drogowy, któremu uległa powódka w dniu 23
stycznia 1997 r. o godz. 13
50
jest wypadkiem przy pracy. W motywach tego
rozstrzygnięcia Sąd Pracy powołał się na ustalenie poniższego stanu faktycznego.
Powódka Elżbieta M. jest w pozwanym Zakładzie zatrudniona jako zastępca
kierownika działu przewozów. W dniu 23 stycznia 1997 r. odbywał się pogrzeb Sta-
nisława L. byłego pracownika tego działu. Jego kierownik Ryszard R. nie mógł wziąć
2
udziału w pogrzebie ze względu na służbowy wyjazd, więc uzgodnił, że ona będzie
reprezentować dział w ceremonii pogrzebowej. Uczestnictwo w pogrzebach pracow-
ników oraz byłych pracowników Zakładu jest u pozwanego zwyczajem, praktykowa-
nym z zastrzeżeniem zgłoszenia tego kierownikowi działu oraz zarządcy komisa-
rycznemu.
Do dyspozycji pracowników udających się na cmentarz w dniu 23 stycznia
1997 r. podstawiony był autokar zakładowy, który w poprzednim dniu zapewnił kie-
rownik działu, o czym powódka nie wiedziała i skorzystała z prywatnego samochodu.
O ile jej udział w pogrzebie był przez zarządcę komisarycznego aprobowany, o tyle
środek lokomocji nie stanowił przedmiotu uzgodnień. W trakcie przejazdu doszło
przed cmentarzem do wypadku drogowego, w którym powódka doznała złamania
rzepki prawego kolana, pęknięcia dużego palca u nogi oraz ogólnych potłuczeń.
Dokonując prawnej kwalifikacji tego zdarzenia w świetle przepisów ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób za-
wodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) Sąd Rejonowy
uznał, że jest to zdarzenie spełniające wszystkie trzy przesłanki uznania go za wy-
padek przy pracy w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy. Nagłość tego zdarzenia i zew-
nętrzność jego przyczyny nie budzą przy tym wątpliwości, wobec czego przedmiotem
sporu pozostaje jedynie kwestia związku z pracą. Wbrew stanowisku strony pozwa-
nej Sąd Rejonowy ocenił, że związek taki występuje, gdyż udanie się w drogę na
cmentarz wynikało z pracy powódki w charakterze zastępcy kierownika działu prze-
wozów. W uzgodnieniu z jego kierownikiem i zarządcą komisarycznym, w których to
uzgodnieniach można by się dopatrywać służbowego polecenia, powódka miała w
pogrzebie Stanisława L. reprezentować dział przewozów, jako macierzysty dział tego
pracownika przed jego śmiercią. Uczestnictwem w pogrzebie powódka nie wypeł-
niała wprawdzie swych normalnych obowiązków pracowniczych, ale nie czyniła tego
również w interesie własnym czy innych osób, tylko działała zgodnie ze związanymi
ze swym zatrudnieniem zasadami współżycia społecznego oraz ustalonymi w zakła-
dzie zwyczajami, które zgodnie z art. 56 KC w związku z art. 300 KP stanowią uzu-
pełnienie treści stosunków prawnych nawiązywanych w drodze czynności prawnych.
Bez wpływu na ocenę związku pomiędzy udziałem w pogrzebie a pracą pozostaje
kwestia korzystania z określonego środka lokomocji, więc nie ma znaczenia, że za-
miast samochodem służbowym poruszała się powódka samochodem prywatnym, co
zresztą nie było przedmiotem żadnych ustaleń z zarządcą komisarycznym.
3
Uwzględniając apelację strony pozwanej Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z dnia 20 czerwca 1997 r. [...] zmienił
zaskarżone orzeczenie i oddalił powództwo. W uzasadnieniu wyroku Sąd Woje-
wódzki podał, że do zakresu pracowniczych czynności powódki nie należało repre-
zentowanie zakładu w pogrzebach zmarłych pracowników. Skoro zatem powódka „w
przerwie świadczenia pracy przedsiębrała czynności, które nie wynikały z jej zatrud-
nienia, to należało uznać, że związek zdarzenia z pracą został zerwany. Bez zna-
czenia są natomiast rozważania Sądu pierwszej instancji, dotyczące zasad współży-
cia społecznego i ustalonych zwyczajów, jako że zgodnie z doktryną i orzecznictwem
Sądu Najwyższego przepis art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej nie podlega wy-
kładni rozszerzającej”.
Wbrew wymaganiom art. 6 KC i art. 232 KPC oraz zasadzie kontradyktoryjno-
ści, powódka nie wykazała też, że jej podróż na pogrzeb była konsekwencją polece-
nia służbowego. Również Sąd Rejonowy „z urzędu nie wykazał tejże kwestii. Ogólni-
kowe (...) stwierdzenie, iż powódka miała reprezentować kierownictwo zakładu pracy
nie wyjaśnia wątpliwości dotyczących istoty sporu”. Co prawda tak właśnie zezna-
wała powódka, ale w materiale sprawy przewijają się też stwierdzenia, że występo-
wała ona do przełożonych z prośbą o umożliwienie udziału w pogrzebie i zgodę taką
uzyskała, co wskazywałoby na wolę przerwania pracy oraz niejako prywatnego
uczestniczenia w pogrzebie zmarłego pracownika. Skoro więc Sąd Rejonowy „nie
ustalił w sposób stanowczy przesłanek wymaganych przez art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy
wypadkowej, powinien był oddalić powództwo. Nie czyniąc tego, a przeciwnie,
uwzględniając roszczenie, nie tylko naruszył zasady logiki, ale także normy prawa
materialnego”.
Kasację od tego wyroku wniósł w imieniu powódki jej pełnomocnik, zarzucając
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
art. 6 ust. 1 ustawy wypadkowej, jak też mające wpływ na wynik sprawy rażące naru-
szenie przepisów procedury, a szczególnie art. 233 i art. 385 KPC przez dowolną i
nieuzasadnioną ocenę materiału dowodowego stanowiącego podstawę - nie kwes-
tionowanych w apelacji - ustaleń faktycznych orzeczenia pierwszoinstancyjnego, przy
równoczesnym niedokonaniu własnych ustaleń oraz domagając się na tej podstawie
zmiany zaskarżonego rozstrzygnięcia i oddalenia apelacji, względnie uchylenia tego
rozstrzygnięcia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
4
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że stan faktyczny sprawy podany w poz-
wie był między stronami niesporny, co jasno wynika z pierwszego zdania odpowiedzi
na pozew, a poza tym ustalenia Sądu pierwszej instancji nie zostały w apelacji zak-
westionowane i przedmiotem jedynego jej zarzutu była błędna wykładnia art. 6 ust. 1
ustawy wypadkowej. Sąd drugiej instancji powinien się więc ograniczyć do prawnej
oceny przypadku, podczas gdy uczynił to w sposób ogólnikowy, bez odniesienia się
do orzeczeń przytoczonych w wyroku pierwszoinstancyjnym i powołanych w odpo-
wiedzi na apelację oraz dezawując rozważania Sądu Rejonowego odnośnie do za-
sad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów jedynie w oparciu o niczym nie
skonkretyzowaną tezę, że art. 6 ust. 1 pkt 1 wspomnianej ustawy nie podlega -
zgodnie z doktryną i judykaturą Sądu Najwyższego - wykładni rozszerzającej. Pole
prawnej oceny sprawy zawęził więc Sąd Wojewódzki do art. 6 ust. 1 ustawy, chociaż
rozważania Sądu Rejonowego i apelacji odnosiły się do całego przepisu ust. 1, czyli
również do przepisu pkt 2, który zakresem związku zdarzenia z pracą obejmuje wy-
konywanie przez pracownika czynności w interesie zakładu pracy, nawet bez pole-
cenia. Takie zaś działanie pracownika nie musi się wiązać z jego normalnymi obo-
wiązkami (wyrok S.N. z 11 sierpnia 1994 r., II PRN 1/94, OSNAPiUS 1995, nr 3).
Wspomniany związek nie musi się też przejawiać jako związek przyczynowy w ro-
zumieniu art. 361 KC, wobec czego praca nie musi być przyczyną zdarzenia.
Zachowanie skarżącej leżało w interesie zakładu pracy, skoro na uroczystości
pogrzebu pracownika miała reprezentować kierownictwo działu, o co ją zresztą wy-
raźnie poproszono. Tymczasem Sąd Wojewódzki postawił skarżącej „kuriozalny za-
rzut”, że do zakresu jej obowiązków nie należało reprezentowanie zakładu pracy w
pogrzebach zmarłych pracowników, więc w pogrzebie Stanisława L. uczestniczyła
prywatnie po przerwaniu pracy za zgodą pracodawcy. Jest to ocena bezpodstawna,
gołosłowna, dowolna i nielogiczna, i jako taka nie odpowiada kryteriom oceny swo-
bodnej w rozumieniu art. 233 KPC, stanowiąc jego rażące naruszenie. Uznając, że w
wyroku pierwszoinstancyjnym nie doszło rzekomo do dostatecznego i stanowczego
ustalenia okoliczności sprawy, a mimo to zapadło merytoryczne rozstrzygnięcie, Sąd
Wojewódzki nie uchylił sprawy do ponownego rozpoznania, co jest kolejną sprzecz-
nością w jego rozumowaniu.
Odpowiadając na kasację, strona pozwana wniosła o jej oddalenie, podnosząc
w szczególności, że chociaż udział skarżącej w ceremonii pogrzebu kolegi z pracy
„ma swoją moralną wymowę”, to jednak nawet najszersze pojmowanie „zwykłych
5
czynności” pracownika nie uzasadnia zaliczenia takiego zachowania do czynności
podejmowanych w zakładzie lub poza nim w celu realizacji obowiązku świadczenia
pracy, przygotowania tego świadczenia, czy też niezbędnych dla jego kontynuacji.
Wspominane zachowanie nie było więc realizowaniem zakresu obowiązków skar-
żącej ani też wykonywaniem polecenia służbowego. „Brak też podstaw do przyjęcia
związku pomiędzy udziałem w pogrzebie a działaniem w interesie zakładu”. Poza tym
skarga zawiera „polemikę z ustaleniami Sądu drugiej instancji w zakresie swobodnej
oceny dowodów, a częściowo również zarzut odmiennej oceny dowodów
przeprowadzonych przez Sądy obu instancji” i również z tego względu powinna być
oddalona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest zasadna, gdyż zaskarżony wyrok został oparty zarówno na błęd-
nej wykładni, jak też na niewłaściwym zastosowaniu art. 6 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.). Sąd
Wojewódzki oddalił bowiem powództwo w konsekwencji uznania, że w pogrzebie
pracownika działu, w którym skarżąca była zastępcą kierownika, chciała - za zgodą
przełożonych - uczestniczyć niejako prywatnie, gdyż reprezentowanie zakładu pracy
w pogrzebach zmarłych pracowników nie należało do zakresu jej czynności, a zain-
teresowana nie udowodniła (również „Sąd Rejonowy z urzędu nie wykazał tejże
kwestii”), iżby jej podróż na wspomniany pogrzeb odbywała się z polecenia przeło-
żonego. Sporne zdarzenie nie spełnia zatem przesłanek zastosowania art. 6 ust. 1
pkt 1 ustawy i powinno być traktowane jako zaistniałe w trakcie przerwy w pracy i w
warunkach zerwania z nią wszelkiego związku.
Polecenia przełożonych muszą jednak „dotyczyć pracy” i wiążą pracownika o
tyle, o ile nie są sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę (art. 100 § 1 KP).
Gdyby więc uznać, że polecenie udziału w pogrzebie (o wątpliwościach Sądu Woje-
wódzkiego co do wydania takiego polecenia będzie mowa w dalszej części uzasad-
nienia) jest niesprzeczne z przepisami prawa, to musiałoby ono ex definitione „doty-
czyć pracy” i mieścić się w ramach umownego stosunku pracy przynajmniej w takim
znaczeniu, że aktualizowałoby i konkretyzowało jakąś ogólniejszą - niż obowiązek
świadczenia pracy umówionego rodzaju - powinność pracownika, to znaczy powin-
6
ność dbania o dobro zakładu pracy (art. 100 § 2 pkt 4 KP). W takiej zaś sytuacji nie
miałoby znaczenia, iż „do zakresu czynności powódki nie należało reprezentowanie
zakładu pracy w pogrzebach zmarłych pracowników”, zwłaszcza że Sąd Wojewódzki
miał prawdopodobnie na względzie „jedynie” dołączony do apelacji pisemny „zakres
czynności stanowiska pracy”, a więc dokument, którym pracodawcy dokonują w
praktyce przykładowego wyliczenia czynności składających się na uzgodniony przez
strony rodzaj pracy. Taki charakter ma też „zakres czynności” skarżącej, na co
wskazuje typowa dla podobnych pism klauzula o obowiązku „wykonywania innych
prac zleconych przez bezpośredniego przełożonego”. Jest to zresztą sformułowanie
zbyt szerokie, gdyż przełożony mógłby wykonania czynności wykraczającej poza
umówiony rodzaj pracy zażądać od skarżącej tak czy owak jedynie w granicach jej
obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy. Ewentualne uznanie, że wspomniane
dobro może obejmować reprezentowanie zakładu lub jego komórek organizacyjnych
na pogrzebie byłego pracownika czyniłoby też zbędnym badanie kwestii polecenia
takiej reprezentacji, gdyż podczas lub w związku z wykonywaniem „nawet bez pole-
cenia” czynności „w interesie” zakładu pracownik korzysta z wypadkowej ochrony
ubezpieczeniowej na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy.
Rozstrzygnięcie przedmiotowej sprawy wymagało więc w pierwszej kolejności
ustalenia zakresu zastosowania normy z art. 6 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy wypadkowej, a
w szczególności odpowiedzenia na pytanie, czy wśród czynności wykonywanych „w
interesie zakładu pracy” mieści się reprezentowanie go na pogrzebie byłego pra-
cownika, w tym zakładowego emeryta lub rencisty. Sąd drugiej instancji ograniczył
się jednak do bardzo pobieżnej interpretacji, by nie powiedzieć „odczytania”, treści
pkt 1 powołanego przepisu i w ogóle nie dostrzegł sformułowanego wyżej pytania,
wobec czego nie mógł na nie odpowiedzieć, a tym bardziej dokonać właściwej sub-
sumpcji ustalonego stanu faktycznego pod normę prawną zakodowaną w art. 6 ust. 1
pkt 1 i 2 ustawy.
Tymczasem zakres zastosowania tej normy obejmuje również czynności zwią-
zane z udziałem pracownika w pogrzebie innego członka załogi, nie wyłączając za-
kładowych emerytów lub rencistów. Wspomniany udział leży bowiem w dobrze poję-
tym „interesie” zakładu pracy, o czym dobitnie świadczy nawet pobieżna obserwacja
zakładowej praktyki. Jej standardem w związku ze śmiercią pracownika (byłego pra-
cownika) jest bowiem - niezależnie od pogrzebów państwowych lub wojskowych -
drukowanie nekrologów oraz zakupywanie okolicznościowych wieńców i wiązanek,
7
składanych na cmentarzu przez przedstawicieli kierownictwa zakładu lub jego komó-
rek organizacyjnych, przy czym udział w ceremonii pogrzebowej dostępny jest w za-
sadzie - tzn. z zastrzeżeniem nieprzerwanego funkcjonowania zakładu - wszystkim
chętnym członkom załogi, którym w razie potrzeby zapewnia się nie tylko płatne
zwolnienie od obowiązków świadczenia pracy, ale także możliwość odbycia drogi do
cmentarza i z powrotem przy pomocy zakładowych środków komunikacyjnych. Róż-
nych form pomocy w związku z pogrzebem - poza wypłatą zasiłku pogrzebowego i
odprawy pośmiertnej - udzielają pracodawcy również najbliższej rodzinie zmarłego.
Formy i stopień zaangażowania zakładu w sprawy pogrzebu pracownika zależą po-
nadto od ustalonych zwyczajów miejscowych, a także od różnych okoliczności kon-
kretnego przypadku, jak np. przyczyna śmierci (zwłaszcza wskutek wypadku przy
pracy lub choroby zawodowej), organizacyjno - finansowe możliwości zakładu, czy
społeczno - zawodowa pozycja byłego pracownika (emeryta lub rencisty).
Motywacji dla takiej postawy pracodawcy oraz członków załogi pracowniczej
należy upatrywać zarówno w respekcie dla norm obyczajowych, a więc powszechnie
przestrzeganych wzorów pewnego zachowania się, które jedynie siłą społecznego
nawyku uznawane są za wiążące, jak też w poszanowaniu norm moralnych, czyli
reguł mających aksjologiczne uzasadnienie w ocenach zachowania jako „dobrego”,
„słusznego”, czy „sprawiedliwego”. Jako dobre i słuszne ocenia się zaś bez wątpienia
- i to w ogólnoludzkiej skali - zachowanie polegające na towarzyszeniu zmarłemu w
jego „ostatniej drodze”, gdyż takie uczczenie jego pamięci, w tym także przez jego
byłego pracodawcę i współtowarzyszy pracy, stanowi - zwłaszcza względem jego
najbliższej rodziny - wyraz międzyludzkiej solidarności, wzajemnej pomocy i życzli-
wości oraz kultury w osobistych kontaktach. Obok normy obyczajowej i moralnej
można by udział w pogrzebie byłego pracownika traktować także jako ostatni przejaw
(refleks) działania normy prawnej, nakazującej pracodawcy „wpływać na kształ-
towanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego” (art. 94 pkt 10 KP), a pra-
cownikom - „przestrzeganie” tych zasad w zakładzie (art. 100 § 2 pkt 6 KP). Udzia-
łem w pogrzebie podwładnego i kolegi pracodawca i załoga dają swój wyraz zasa-
dom współżycia społecznego ukształtowanym w danym zakładzie.
Nieprzestrzeganie powyższych norm przez pracodawcę wywoływałoby spo-
łeczne potępienie i zgorszenie, godząc w dobre imię (prestiż, renomę, image) jego
przedsiębiorstwa (firmy), a tym samym w jego „interes” wymieniony w art. 6 ust. 1 pkt
2 ustawy wypadkowej, którego nie można w żadnym razie redukować do interesów
8
czysto majątkowych. Ochrona ubezpieczeniowa przewidziana normą prawną z art. 6
ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy przysługuje zatem również wszystkim pracownikom doznają-
cym wypadku podczas lub w związku z udziałem w pogrzebie współpracownika (za-
kładowego emeryta lub rencisty), niezależnie od tego, czy w pogrzebie uczestniczą
jako członkowie załogi, czy też jako „reprezentanci” zakładu pracy. Wspomniany
udział nie jest - choćby w miejscowości będącej siedzibą zakładu i w godzinach jego
pracy - przedmiotem prawnego obowiązku pracownika. Pracodawca może wszakże
polecić danemu pracownikowi uczestniczenie w ceremonii pogrzebowej w charakte-
rze przedstawiciela (reprezentanta) zakładu pracy, co - pozostając bez wpływu na
ochronę ubezpieczeniową - ma jedynie taki skutek, że ewentualne niewykonanie
polecenia mogłoby być sankcjonowane na płaszczyźnie pracowniczej odpowiedzial-
ności niekompensacyjnej.
Z przeprowadzonych rozważań wynika, że pomimo wyraźnej nieporadności
niektórych fragmentów swego uzasadnienia, wyrok Sądu pierwszej instancji zmierzał
w dobrym oraz rozsądnym kierunku i ostatecznie odpowiada prawu, więc ocenienie
go przez Sąd Wojewódzki jako „naruszającego nie tylko zasady logiki, ale także
normy prawa materialnego” było - delikatnie mówiąc - pochopne, zwłaszcza gdy nie
może się ostać właśnie wyrok Sądu drugiej instancji i podlega on merytorycznej
zmianie bez względu na surowe rygory z art. 395
15
KPC. Przepis ten stanowi bo-
wiem, że Sąd Najwyższy może orzec co do istoty sprawy tylko wtedy, gdy - poza na-
ruszeniem prawa materialnego - nie ma naruszeń istotnych przepisów postępowania,
przy czym jest wówczas związany stanem faktycznym będącym podstawą wydania
zaskarżonego wyroku. Tymczasem Sąd Wojewódzki, rozpoznając apelację nie
kwestionującą ustaleń faktycznych wyroku pierwszoinstancyjnego (nie były one właś-
ciwie przedmiotem sporu), dość dowolnie skorygował ocenę dowodów przeprowa-
dzonych przed Sądem Rejonowym, jakkolwiek niekonsekwentnie nie dokonał wyraź-
nych ustaleń własnych. Nie jest to sytuacja braku „naruszeń istotnych przepisów pos-
tępowania”, co słusznie zarzucił pełnomocnik skarżącej, chociaż w polemicznym
ferworze używa pod adresem wywodów Sądu nieeleganckich określeń „kuriozalna”,
„nielogiczne”, „sprzeczne w rozumowaniu”, co mu - być może - przeszkodziło w peł-
nej konkretyzacji zarzutu, ograniczonego do art. 233 i 385 KPC. Jeśli dodać do tego
brak wspomnianych ustaleń, to sprawa kwalifikowałaby się w zasadzie do ponow-
nego rozpoznania. Rzecz jednak w tym, że ustalenia nad którymi deliberował Sąd
Wojewódzki (pisemny zakres czynności skarżącej oraz kwestia jej służbowego albo
9
prywatnego charakteru uczestnictwa w pogrzebie), nie mają dla rozstrzygnięcia
sprawy żadnego znaczenia. Wystarczą pozostałe ustalenia z wyroku pierwszoins-
tancyjnego, które w postępowaniu apelacyjnym zaakceptowano w dorozumiany spo-
sób.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393
15
KPC orzekł, jak w
sentencji.
========================================