Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 lutego 1999 r.
I PKN 570/98
Jeżeli podstawą kwestionowania oświadczenia woli jest wyłącznie błąd
lub groźba, o których mowa w art. 84 i 87 KC, to bezprzedmiotowe jest stoso-
wanie art. 58 § 1 i 2 KC.
Przewodniczący: SSN Walerian Sanetra (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 lutego 1999 r. sprawy z powództwa
Janiny G. i Marii M. przeciwko Zakładowi Przetwórstwa Hutniczego „S.” SA w B. o
przywrócenie do pracy, na skutek kasacji powódek od wyroku Sądu Wojewódzkiego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 16 kwietnia 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu powódek Janiny G. i Marii M. wniesiona została kasacja od wyroku
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 16
kwietnia 1998 r. [...], którym Sąd ten zmienił wyrok (oddalając ich powództwo) Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Bochni z dnia 30 grudnia 1997 r. [...].
Sąd pierwszej instancji przywrócił Janinę G. i Marię M. do pracy w pozwanym
Zakładzie Przetwórstwa Hutniczego „S.” SA w B. na warunkach obowiązujących
strony przed dniem 2 września 1997 r. Z ustaleń tego Sądu wynika, że obie powódki
były zatrudnione w Ośrodku Badawczo-Doświadczalnym Blach Elektrotechnicznych
Huty im. T.S. w K., który miał swoją siedzibę na terenie byłego Zakładu Przetwórstwa
Hutniczego w B., a który w czerwcu 1992 r. przekształcił się w pozwaną Spółkę. Pis-
mem z dnia 8 sierpnia 1996 r. Huta im. T.S. poinformowała powódki, że zgodnie z
art. 231
§ 3 KP z dniem 12 sierpnia 1996 r. nastąpi przejęcie Ośrodka przez innego
pracodawcę, tj. Zakład Przetwórstwa Hutniczego „S.” SA w B. Pozwana Spółka
przejęła Ośrodek z około 80 pracownikami, wśród których zapanowała atmosfera
2
strachu i niepewności. Około 30 osób zaraz po przejęciu otrzymało wypowiedzenia
umów o pracę. Pozostali pracownicy, w tym także powódki zostały wezwane do
Działu Kadr, gdzie przedstawiono im do podpisu wcześniej przygotowane umowy o
pracę na okres 1 roku. Pracownicy nie mieli żadnego wyboru i musieli podpisać
umowy, gdyż w przeciwnym wypadku zostaliby zwolnieni z pracy z powodu redukcji
etatów. Obie powódki w dniu 2 września 1996 r. podpisały dwa oświadczenia, pierw-
sze, że w drodze porozumienia stron wyrażają zgodę na przekształcenie umowy o
pracę na czas nie określony w umowę na czas określony, drugie, że wyrażają zgodę
na zaproponowane od dnia 2 września 1996 r. warunki pracy i płacy bez okresu wy-
powiedzenia oraz na warunki zatrudnienia i wynagradzania zawarte w Zakładowym
Układzie Zbiorowym Pracy pozwanej Spółki. W tym samym też dniu strony podpisały
umowy o pracę na okres od dnia 2 września 1996 r. do dnia 31 sierpnia 1997 r. Pis-
mem z dnia 25 sierpnia 1997 r. obie powódki zostały poinformowane, że umowy o
pracę ulegną rozwiązaniu z upływem okresu, na który były zawarte.
W ocenie Sądu powódki nie miały woli jakiejkolwiek modyfikacji łączącego je
stosunku pracy, a w szczególności dokonywania przekształceń w sposób dla siebie
niekorzystny. Umowa o pracę na czas określony jest dla pracownika mniej korzystna
niż umowa bezterminowa i dobrowolnie takiej zmiany może dokonać tylko ktoś znaj-
dujący się w określonym stanie psychicznym w momencie składania oświadczenia
woli. Powódkom powiedziano wprost, że albo wyrażą zgodę na proponowane przez
Spółkę warunki pracy i podpiszą propozycje zakładu albo w wypadku odmowy doj-
dzie do rozwiązania umowy o pracę. W tych warunkach powódki podpisały nieko-
rzystne dla nich oświadczenia mając na uwadze, z jednej strony, sytuację ekono-
miczną swoich rodzin, a z drugiej, trudności w znalezieniu pracy. Zdaniem Sądu
Pracy powódki w czasie podpisywania umów były w stanie wyłączającym swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W takich okolicznościach dokonane przekształ-
cenie łączącego strony stosunku pracy było sprzeczne z zasadami współżycia spo-
łecznego, a zatem zgodnie z art. 58 KC w związku z art. 300 KP umowa o pracę za-
warta na czas określony od dnia 2 września 1996 r. jest nieważna. Mając powyższe
ustalenia na uwadze Sąd Pracy uwzględnił roszczenia powódek.
Rozpoznając apelację strony pozwanej Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
uznał w szczególności za słuszny zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji
prawa materialnego, poprzez przyjęcie, że powódki w chwili składania swoich podpi-
sów, co było równoznaczne z oświadczeniem ich woli, były w stanie wyłączającym
3
swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Twierdzenia powódek, że przekształ-
cenie umowy o pracę na czas nie określony w umowę o pracę na czas określony
nastąpiło na skutek ich błędu i to wywołanego podstępem pozwanego, nie są trafne.
Powódki w związku z przejęciem Ośrodka Badawczo-Doświadczalnego Blach Elek-
trotechnicznych Huty im. T.S. (w którym pracowały) przez innego pracodawcę
(Spółkę ZPH „S.” SA w B.), zostały poinformowane o zamierzonych przekształce-
niach pismem z dnia 8 sierpnia 1996 r., w którym przedstawiono skutki dla przejmo-
wanych pracowników w zakresie ich stosunków pracy, wynikające z dokonania prze-
kształceń. W punkcie 2 tego pisma zostało zawarte pouczenie o możliwości rozwią-
zania stosunku pracy bez wypowiedzenia w trybie art. 231
§ 4 KP. Jednocześnie w
związku z przejęciem Ośrodka Badawczo-Doświadczalnego (TD-2), celem należyte-
go zabezpieczenia interesów przejmowanych pracowników, pomiędzy HTS, a ZPH
„S.” SA (w dniu 12 sierpnia 1996 r.) zostało zawarte porozumienie w sprawie możli-
wości ponownego zatrudnienia przejętych przez stronę pozwaną pracowników TD-2
w przypadku rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 231
§ 4 KP, rozwiązania
umowy o pracę z przejętymi pracownikami przez „S.” SA w trybie ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.
z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.), pod warunkiem, że pracownicy ci wystąpią z wnios-
kiem o zatrudnienie w HTS w terminie do 15 października 1996 r. Część pracowni-
ków skorzystała z tak zaproponowanego im rozwiązania i została zatrudniona w
HTS. Natomiast powódki wobec nieskorzystania z uprawnień wynikających z art. 231
§ 4 KP stały się pracownikami strony pozwanej. W dniu 2 września 1996 r. podpisały
oświadczenie, wyrażając zgodę na stosowanie wobec nich od wskazanego terminu
warunków zatrudnienia i wynagrodzenia zawartych w zakładowym Układzie Zbioro-
wym Pracy „S.” SA B., a także oświadczenie, iż w drodze porozumienia stron wyra-
żają zgodę na przekształcenie umowy o pracę na czas nie określony w umowę o
pracę na czas określony. W tych okolicznościach brak jest podstaw do przyjęcia, że
godząc się na dalsze zatrudnienie na podstawie umowy na czas określony działały
pod wpływem błędu lub przymusu, na który powołały się w pozwie, a potem konsek-
wentnie stanowisko to podtrzymywały w toku procesu. Mające uzasadnić to twier-
dzenia o trudnej sytuacji ekonomicznej, w jakiej znalazły się w wyniku przejęcia czę-
ści zakładu przez innego pracodawcę, oraz o chęci dalszej pracy za wszelką cenę,
nie zasługują na uwzględnienie i uznanie za główną przyczynę wyrażenia zgody na
4
podpisanie niekorzystnych oświadczeń oraz zawarcie niekorzystnych dla nich umów
o pracę. Powódki miały bowiem możliwość wyboru i mogły przecież przyjąć propozy-
cję pracy w HTS (którą gwarantowało im porozumienie w sprawie przejętych pracow-
ników TD-2), z której to możliwości skorzystała część przejętych pracowników. Tym-
czasem powódki, być może zachęcone zaproponowanymi przez nowego praco-
dawcę korzystniejszymi warunkami płacy, nie zainteresowały się propozycją ponow-
nego zatrudnienia w HTS i podpisały umowy o pracę z „S.” na czas określony od dnia
2 września 1996 r. do dnia 31 sierpnia 1997 r. Powódki mogły nie wyrazić zgody na
zmianę treści umów, co spowodowałoby, że strony wiązałyby umowy sprzed 2
września 1996 r., tj. na czas nie określony. Pozwany już wówczas, o czym powódki
wiedziały, nosił się z zamiarem znacznej redukcji zatrudnienia, co oznaczało, że naj-
prawdopodobniej otrzymałyby wypowiedzenie umów o pracę. Całkowicie świadomie i
bez żadnego podstępu strony pozwanej powódki wybrały rozwiązanie, które było dla
nich wówczas najkorzystniejsze. Potwierdza to zachowanie samych powódek, które
do dnia 25 sierpnia 1997 r., tj. do dnia otrzymania pisma upoważnionego przedstawi-
ciela strony pozwanej informującego, że z dniem 31 sierpnia 1997 r. nastąpi rozwią-
zanie zawartych z nimi umów o pracę na skutek upływu czasu, na który były zawarte,
nie poczyniły żadnych kroków celem uchylenia się od złożonych oświadczeń woli.
Rozważając treść art. 84 KC Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że
błąd w rozumieniu tego przepisu polega albo na mylnym wyobrażeniu osoby składa-
jącej oświadczenie woli o istniejącym stanie rzeczy, albo na mylnym wyobrażeniu o
treści złożonego oświadczenia woli. Skuteczne więc powoływanie się powódek na
treść tego przepisu mogłoby mieć miejsce wówczas, gdyby wykazały, że wskutek
zachowania się pracodawcy były przekonane, iż mimo odmiennego porozumienia i
wyrażenia przez nie zgody na przekształcenie umowy o pracę z bezterminowej w
terminową nie ulegnie ona rozwiązaniu. Powódki tak jednak nie twierdzą, a zatem w
ustalonym stanie faktycznym, brak jest podstaw do zastosowania art. 84 KC i przyję-
cia dopuszczalności uchylenia się od złożonego przez nie oświadczenia woli.
W kasacji postawiony został zarzut naruszenia art. 58 i art. 87 KC „poprzez
błędną jego wykładnię i bezpodstawne przyjęcie, że powódki miały swobodną i wolną
wolę przy składaniu oświadczenia co do faktu podpisania umowy o pracę i umowa ta
była ważna”. Oprócz tego w kasacji zarzuca się, że doszło do naruszenia przepisów
postępowania, „a to art. 328 § 2 KPC i innych, przez niedostateczne uzasadnienie
wyroku oraz błędy w ustaleniach faktycznych będące wynikiem naruszenia przepisów
5
prawa procesowego poprzez dowolną ocenę, mającą istotny wpływ na wynik
sprawy”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie wskazuje usprawiedliwionych podstaw i dlatego nie mogła zostać
uwzględniona. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach kasacji (art. 39311
KPC), te zaś wyznaczone są zwłaszcza przez to w jaki sposób ujęte zostają podsta-
wy kasacyjne - przez które, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem należy rozumieć
wskazanie konkretnych przepisów, które w ocenie strony wnoszącej kasację zostały
naruszone w zaskarżonym wyroku - oraz ich uzasadnienie (art. 3933
KPC). To zaś w
szczególności oznacza, że Sąd Najwyższy zmuszony był pominąć zarzut naruszenia
„innych” przepisów postępowania, a także uzasadnienie, które ich dotyczy. W więk-
szości wywody kasacji sprowadzają się do kwestionowania ustaleń, a zwłaszcza
ocen dotyczących okoliczności faktycznych sprawy. Wywody te musiały zostać po-
minięte przez Sąd Najwyższy, gdyż kasacja nie wskazuje konkretnych przepisów
postępowania, których naruszenie mogłoby prowadzić do wniosku, że - w następs-
twie ich naruszenia - podważona została w kasacji wiarygodność ustaleń składają-
cych się na stan faktyczny sprawy, który stał się podstawą zaskarżonego rozstrzyg-
nięcia. W kasacji został wprawdzie powołany przepis art. 328 § 2 KPC, ale nie wyka-
zano w niej jednocześnie, że rzeczywiście uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie
odpowiada wymaganiom przewidzianym w tym przepisie, natomiast w istocie kwes-
tionuje się w niej ustalenia faktyczne i rozumowanie przedstawione przez Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych nie zaś to, że w uzasadnieniu wyroku są jakieś braki, a
zwłaszcza, że nie wskazano w nim ustalonych faktów, dowodów, na których się Sąd
oparł i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowo-
dowej. Ponadto w kasacji nie uzasadniono poglądu, że naruszenie art. 328 § 2 KPC,
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (czego wymaga art. 3931
pkt 2 KPC),
zwłaszcza, że zarzut dotyczący jego naruszenia z reguły - jeżeli nie w ogóle - nie
pozwala na przyjęcie, iż zachodzi wymagana podstawa kasacyjna (z art. 3931
pkt 2
KPC); to bowiem, że wyrok zostaje źle uzasadniony samo przez się nie oznacza
jeszcze, iż zawarte w nim rozstrzygnięcie jest nieprawidłowe, czy co najmniej wątpli-
we (sposób sporządzenia uzasadnienia nie wpływa na treść rozstrzygnięcia, które
poprzedza jego sporządzenie). Do wniosku takiego - poza tym, co wynika bezpo-
6
średnio z analizy art. 3931
pkt 2 KPC i art. 328 § 2 KPC - prowadzi uregulowanie art.
39312
KPC, które przewiduje, że Sąd Najwyższy oddala kasację (musi ją oddalić),
jeżeli zaskarżony wyrok mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu.
W kasacji twierdzi się, iż zawarte umowy o pracę na czas określony były nie-
ważne, natomiast nie utrzymuje się wprost, że wcześniej zawarte z powódkami
umowy o pracę na czas nie określony nie zostały z nimi rozwiązane, a skoro tak - nie
kwestionując bezpośrednio prawidłowości porozumień o rozwiązaniu wcześniej za-
wartych umów o pracę na czas określony - to tym samym w istocie nie wskazuje się
materialnoprawnej podstawy uwzględnienia żądań powódek przywrócenia ich do
pracy. W uzasadnieniu kasacji twierdzi się zwłaszcza, że strona pozwana „nie dając
powódkom możliwości wyboru, zmusiła je do przyjęcia nowych warunków”. „Ode-
brała drugiej stronie umowy możliwość swobodnego powzięcia woli”. W istocie w ten
sposób kwestionuje się w niej ustalenia dotyczące faktycznej płaszczyzny przyjętego
przez Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rozstrzygnięcia. Z uwagi na sposób
(zakres) postawionych w kasacji zarzutów, jej polemika z ustaleniami faktycznymi
przyjętymi w zaskarżonym wyroku - pomijając już to, że jest ona bezzasadna - mu-
siała zostać przez Sąd Najwyższy pominięta.
Nie może budzić także wątpliwości, iż na tle ustalonego stanu faktycznego
zarzut naruszenia art. 87 i 58 KC jest bezpodstawny. W uzasadnieniu kasacji w isto-
cie nie wskazuje się na czym polega naruszenie art. 58 KC, pisze się natomiast w
niej, że nastąpiło ewidentne naruszenie „art. 87 KC a zarazem art. 58 KC”. W myśl
art. 87 KC kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej
strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświad-
czenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej
osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Z ustaleń stano-
wiących podstawę zaskarżonego wyroku wynika, że powódkom niczym nie grożono,
że nawet, gdyby założyć, że miała miejsce jakaś groźba, to z pewnością nie była to
groźba bezprawna (propozycja ułożenia stosunku pracy na nowych warunkach nie
jest działaniem bezprawnym, podobnie jak i bezprawia nie stanowi informowanie
pracownika, że w przyszłości musi liczyć się - z uwagi na planowane zmiany organi-
zacyjne czy ekonomiczne - z możliwością, iż zostanie zwolniony z pracy) oraz, że
brak było podstaw do obaw ze strony powódek, iż im samym lub innym osobom grozi
poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Ponadto złożenie oświadcze-
nia woli w warunkach ujętych w art. 87 KC nie oznacza, iż dokonana czynność
7
prawna jest nieważna; istnieje jedynie możliwość uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli, ale to wymaga złożenia na piśmie oświadczenia innej osobie (je-
żeli oświadczenie dotknięte wadą zostało jej złożone), przy czym uprawnienie to wy-
gasa z upływem roku od chwili kiedy stan obawy ustał (art. 88 § 2 KC). Oświadczenie
takie nie zostało zaś przez powódki złożone, a wobec tego o jakimkolwiek naruszeniu
art. 87 KC (podobnie jak i art. 58 KC) mowy być nie może. Dodatkowo należy wska-
zać, że jeżeli dochodzi do naruszenia prawa, o którym mowa jest w art. 87 KC, to nie
ma podstaw do zastosowania art. 58 KC; jeżeli czynność prawna jest nieważna z
mocy art. 58 KC, to nie można uchylać się od jej skutków (art. 88 KC), gdyż jako nie-
ważna skutków prawnych nie może wywoływać. W uzasadnieniu kasacji odwołano
się do zasad współżycia społecznego, brak jednakże wskazania na czym naruszenie
tych zasad polegało, a konkretnie dlaczego porozumienie powódek ze stroną poz-
waną w sprawie rozwiązania łączących je umów o pracę na czas nie określony jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i jakie zasady w tym przypadku zos-
tały naruszone. Jeżeli podstawą kwestionowania oświadczenia woli jest wyłącznie
błąd lub groźba, o których mowa w art. 84 KC i art. 87 KC, to wyłączone jest stoso-
wanie art. 58 § 1 i 2 KC. Stosowanie tych przepisów (zwłaszcza zaś odwoływanie się
do naruszenia zasad współżycia społecznego - art. 58 § 2 KC) jest tym samym tym
bardziej wykluczone jeżeli przesłanką zarzutu jest wyłącznie błąd lub groźba, a jed-
nocześnie błąd ten lub groźba nie mają tych cech, których wymaga od nich ustawo-
dawca w art. 84 KC i art. 87 KC. Oznacza to, że także z tego powodu postawiony w
kasacji zarzut naruszenia art. 58 § 2 KC jest bezpodstawny.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
KPC orzekł
jak w sentencji wyroku.
========================================