Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 lipca 1999 r.
II UKN 39/99
Osoba zatrudniona w okolicznościach, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt
4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) nie podlega
ubezpieczeniu społecznemu pracowników.
Przewodniczący: SSN Maria Tyszel, Sędziowie: SN Stefania Szymańska, SA
Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 lipca 1999 r. sprawy z wniosku Da-
nuty B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O.W. o wcześ-
niejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Łodzi z dnia 12 listopada 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 3 lutego 1998 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
O.W. odmówił przyznania wnioskodawczyni Danucie B. prawa do wcześniejszej
emerytury wobec niespełnienia warunku rozwiązania stosunku pracy z przyczyn do-
tyczących zakładu pracy.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawczyni od tej decyzji Sąd Wojewódzki-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu wyrokiem z dnia 4 maja 1998 r. [...]
zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do wcześniejszej
emerytury od dnia 1 grudnia 1997 r. Sąd ustalił, że wnioskodawczyni spełnia warunki
określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie za-
sad wcześniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy
z przyczyn dotyczących zakładów pracy (Dz.U. Nr 29, poz. 159). Legitymuje się ona
okresem zatrudnienia przekraczającym 35 lat. Umowa o pracę zawarta w dniu 1
września 1997 r. z jej bratem Janem J. została rozwiązana z dniem 30 listopada
2
1997 r. z przyczyn dotyczących pracodawcy. Wnioskodawczyni była zatrudniona w
pełnym wymiarze czasu pracy jako pomoc domowa z wynagrodzeniem miesięcznym
450 zł. Brat wnioskodawczyni prowadził gospodarstwo rolne o powierzchni 11,31 ha.
Po zakończeniu zbiorów dokonał bilansu, z którego wynikało, że osiągnął niższe od
spodziewanych zbiory. Rozwiązanie umowy o pracę z wnioskodawczynią nastąpiło z
przyczyn ekonomicznych.
Od tego wyroku wniósł apelację Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
O.W. podnosząc zarzut, że wyrok zapadł z naruszeniem art. 4 ust.1 pkt 4 ustawy z
dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.).
Wyrokiem z dnia 12 listopada 1998 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Łodzi [...] zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Sąd
Apelacyjny uznał za słuszny zarzut naruszenia powołanego w apelacji przepisu
ustalając, że w okresie od 1 września 1997 r. do 30 listopada 1997 r. wnioskodaw-
czyni nie podlegała ubezpieczeniu społecznemu pracowników. Powołany przepis
wyłącza z ubezpieczenia społecznego pracowników między innymi rodzeństwo
osoby prowadzącej na własny lub wspólny rachunek zakład pracy, zatrudnione w
takim zakładzie i pozostające z taką osobą we wspólnym gospodarstwie domowym.
Wnioskodawczyni pozostawała we wspólnym gospodarstwie domowym z bratem
prowadzącym gospodarstwo rolne i spełniała warunki do ubezpieczenia na podsta-
wie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z
1991 r. Nr 4, poz. 24) jako domownik rolnika. Ponadto wnioskodawczyni nie mogła
wykonywać pracy za wynagrodzeniem określonym w umowie o pracę – 450 zł mie-
sięcznie w sytuacji, gdy brat jej określił dochodowość roczną gospodarstwa rolnego
na 5.000 zł. Okoliczności te wskazują, że umowa o pracę była umową pozorną, ma-
jącą na celu uzyskanie przez wnioskodawczynię prawa do wcześniejszej emerytury.
Wnioskodawczyni ma bowiem wymagany dla kobiet okres zatrudnienia wynoszący
35 lat i potrzebne jej było ustalenie, że rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło z przy-
czyn dotyczących zakładu pracy. Tego ostatniego warunku wnioskodawczyni nie
spełnia nawet przy przyjęciu, że pozostawała z bratem w stosunku pracy. Rozwiąza-
nie z nią umowy o pracę nie nastąpiło z przyczyn ekonomicznych, gdyż w dacie za-
warcia umowy o pracę brat jej znał wysokość spodziewanych i uzyskanych plonów
zbóż i ziemniaków.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni wskazując jako podstawę ka-
3
sacji naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 4
ust.1 pkt 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpie-
czeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.). Zdaniem
wnioskodawczyni nie istnieją określone w tym przepisie podstawy do wyłączenia jej z
ubezpieczenia ponieważ nie mieszkała stale w gospodarstwie rolnym brata lecz pra-
cowała przez 5 dni w tygodniu. Pracodawca zapewniał jej w tym okresie mieszkanie i
utrzymanie, co jest przyjęte w przypadku zatrudniania pracowników w gospodarstwie
rolnym. W związku z tymi zarzutami wnioskodawczyni wniosła o zmianę zaskarżone-
go wyroku i oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis prawa materialnego, którego naruszenie stanowi podstawę kasacji,
został przytoczony błędnie, ponieważ art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r.
o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989
r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) nie zawiera punktów. Uznając to za omyłkę pisarską, sta-
nowiącą powtórzenie tego samego błędu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku,
należało przyjąć, że zarzut dotyczy niewłaściwego zastosowania art. 4 ust. 2 pkt 4 tej
ustawy. Kasacja oparta na podstawie naruszenia tego przepisu nie może być
uwzględniona, gdyż przepis ten, chociaż został powołany w uzasadnieniu zaskarżo-
nego wyroku, nie stanowił podstawy prawnej rozstrzygnięcia.
Przepis art. 4 ust. 1 omawianej ustawy reguluje ogólną zasadę stanowiącą, że
ubezpieczeniu społecznemu podlegają wszyscy pracownicy. Wyjątki od tej zasady
określone są w poszczególnych punktach art. 4 ust. 2, który to przepis wymienia krąg
osób nie podlegających ubezpieczeniu społecznemu pracowników. Zgodnie z ure-
gulowaniem zawartym w punkcie 4 do tego kręgu osób należy rodzeństwo osoby
prowadzącej na własny lub wspólny rachunek zakład pracy, zatrudnione w takim zak-
ładzie i pozostające z taką osobą we wspólnym gospodarstwie domowym. Określa-
jąc osoby wyłączone z ubezpieczenia przepis używa terminu „osoby zatrudnione”.
Zarówno to określenie, jak i regulacja całego przepisu, dotycząca pracowników,
wskazuje, że przepis nie wyklucza zawarcia ważnej umowy o pracę w okolicznoś-
ciach w nim opisanych, ze wszystkimi konsekwencjami określonymi w przepisach
prawa pracy. Osoba zatrudniona w takich okolicznościach może być pracownikiem w
rozumieniu art. 2 Kodeksu pracy, natomiast nie podlega ubezpieczeniu społecznemu
4
pracowników. Ma to taki skutek, że okres zatrudnienia w omawianych okolicznoś-
ciach nie jest okresem składkowym w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i
rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.). Przepis ten
stanowi, że przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń uwzględnia się jako okres
składkowy, okres opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Obowiązek opła-
cania składek na ubezpieczenie społeczne jest związany z obowiązkiem ubezpie-
czenia, co oznacza, że w przypadku niespełnienia warunków do objęcia ubezpiecze-
niem społecznym, opłacanie składek na to ubezpieczenie nie wywołuje żadnych
skutków prawnych.
Konsekwencją zastosowania w odniesieniu do wnioskodawczyni przepisu art.
4 ust. 2 pkt 4 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych byłoby
przyjęcie, że w okresie od 1 września 1997 r. do 30 listopada 1997 r. była ona pra-
cownikiem nie podlegającym ubezpieczeniu społecznemu pracowników. Jako pra-
cownik byłaby także wyłączona z ubezpieczenia społecznego rolników na podstawie
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25), gdyż przepis art.6 pkt 2 lit. c tej ustawy nie
uznaje za domownika osoby spełniającej wprawdzie wszystkie warunki tego przepi-
su, lecz związanej z rolnikiem stosunkiem pracy. Wnioskodawczyni nie podlegałaby
zatem w tym okresie żadnemu ubezpieczeniu i okres ten nie mógłby zostać wliczony
do ogólnego okresu zatrudnienia wymaganego do przyznania wcześniejszej emery-
tury na podstawie przepisu § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997
r. w sprawie zasad wcześniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników zwal-
nianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładów pracy (Dz.U. Nr 29, poz. 159).
Podstawą nieuwzględnienia żądania przyznania wcześniejszej emerytury byłoby
niespełnienie warunku posiadania wymaganego okresu zatrudnienia, gdyby po od-
jęciu okresu wyłączenia z ubezpieczenia łączny okres zatrudnienia wnioskodawczyni
okazał się krótszy niż 35 lat. Tylko taki skutek miałoby zastosowanie art. 4 ust. 2 pkt
4 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
Jednakże Sąd Apelacyjny uznał, że wnioskodawczyni spełniła warunek posia-
dania wymaganego okresu zatrudnienia, wskazał natomiast alternatywnie dwie pods-
tawy prawne nieuwzględnienia żądania wnioskodawczyni. Obie wskazane w uzasad-
nieniu zaskarżonego wyroku podstawy nie pozostają w związku z uregulowaniem
zawartym w art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń spo-
5
łecznych.
Określone powołanym rozporządzeniem prawo do wcześniejszej emerytury
przysługuje tylko pracownikom. Wnioskodawczyni nie może być uznana za pracow-
nika, gdyż nie została z nią zawarta ważna umowa o pracę. Ustalając, że brat wnios-
kodawczyni ze względu na niskie dochody nie miał wystarczających środków na za-
trudnienie pracownika, Sąd Apelacyjny uznał, że umowa o pracę zawarta z wniosko-
dawczynią była umową pozorną. Nie miała ona na celu nawiązania stosunku pracy,
lecz umożliwienie wnioskodawczyni skorzystania z prawa do wcześniejszej emerytu-
ry. Te ustalenia faktyczne i ich ocena nie mogą być skutecznie kwestionowane w ka-
sacji w sytuacji, gdy nie został podniesiony zarzut, że zostały dokonane z narusze-
niem przepisów postępowania. Jako alternatywną podstawę uznania żądania wnios-
kodawczyni za nieuzasadnione, przy przyjęciu, że umowa o pracę była ważna, Sąd
Apelacyjny wskazał niespełnienie określonego w powołanym rozporządzeniu warun-
ku rozwiązania umowy o pracę z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 i 2 i art. 10 ust.
1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pra-
cownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.). W okresie od nawiązania
stosunku pracy do jego rozwiązania sytuacja ekonomiczna pracodawcy nie uległa
zmianie, zatem o rozwiązaniu umowy o pracę nie zadecydowały przyczyny ekono-
miczne. Także w zakresie tych ustaleń nie podniesiono w kasacji zarzutu naruszenia
przepisów postępowania. Kasacja nie zarzuca również naruszenia przepisu § 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie zasad wcześniejsze-
go przechodzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn doty-
czących zakładów pracy (Dz.U. Nr 29, poz. 159), a ten właśnie przepis był podstawą
prawną rozstrzygnięcia.
Kasacja okazała się pozbawiona usprawiedliwionych podstaw i z tych przy-
czyn Sąd Najwyższy na zasadzie art. 39312
KPC orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================