Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 lipca 1999 r.
III ZP 10/99
Przewodniczący: SSN Maria Tyszel, Sędziowie: SN Stefania Szymańska
(sprawozdawca), SA Krystyna Bednarczyk.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, w sprawie z wniosku Państwowej Instytucji Filmowej „F.-A.” w P. prze-
ciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w P. o składkę ubezpiecze-
niową, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 8 lipca 1999 r. zagadnienia
prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu postanowieniem z dnia 9
kwietnia 1999 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 KPC
Czy ekwiwalent wypłacony pracownikom za nie wykorzystany urlop wypo-
czynkowy z braku przesłanek z art. 171 § 1 KP jest ekwiwalentem za nie wykorzys-
tany urlop wypoczynkowy o jakim mowa w § 7 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Mi-
nistrów z dnia 29.1.1990 r. w sprawie wysokości podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego, oraz rozlicza-
nia składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r.
Nr 68, poz. 330 ze zm.) ?
podjął następującą uchwałę:
Ekwiwalent wypłacony pracownikowi za nie wykorzystany urlop wypo-
czynkowy z innych przyczyn niż wymienione w art. 171 § 1 KP jest ekwiwalen-
tem za nie wykorzystany urlop wypoczynkowy w rozumieniu § 7 ust. 1 pkt 3
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubez-
pieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia
społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
2
Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego:
Wnioskodawca, tj. Państwowa Instytucja Filmowa „F.-A.” w P. do dnia 21 lipca
1994 r. działała pod nazwą „Instytucja Filmowa Dystrybucja Filmów „F.-A.”, zgodnie z
zarządzeniem Nr 4 Przewodniczącego Komitetu Kinematografii. Funkcję dyrektora
pełni Jerzy L., a głównego księgowego Stanisław N. Wobec niewykorzystania urlopu
wypoczynkowego wyżej wymienionym dokonano wypłaty ekwiwalentu za nie wyko-
rzystany urlop w łącznej kwocie 5.805,08 zł (Jerzemu L. 5.117,68 zł, Stanisławowi N.
687,40 zł), wyłączając tę kwotę z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie spo-
łeczne, co – zdaniem organu rentowego – było niezgodne z powołanym w sentencji
uchwały rozporządzeniem Rady Ministrów, gdyż wyłączeniu podlegają kwoty wypła-
conych ekwiwalentów za nie wykorzystany urlop tylko w sytuacjach, o których mowa
w art. 171 KP, a co w sprawie nie miało miejsca. Natomiast wnioskodawca powołuje
się na to, że dyrektor i główny księgowy byli uprawnieni do zaległych urlopów w po-
przedniej Instytucji przed jej całkowitą reorganizacją, nie posiadali zastępców, że
prawo do urlopu wypoczynkowego uległoby przedawnieniu oraz że w związku z re-
organizacją z dniem 1 sierpnia 1994 r. wykluczone było udzielenie tym pracownikom
urlopów wypoczynkowych i dlatego za zgodą pracowników wypłacono im ekwiwalent
za nie wykorzystane urlopy, który na podstawie § 7 ust. 1 pkt 3 powołanego
rozporządzenia nie został włączony do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne.
Stanowisko organu rentowego jest odmienne i dlatego w decyzji z 11 marca
1998 r. zobowiązano Państwową Instytucję Filmową „F.-A.” do uregulowania składki
na ubezpieczenie społeczne za miesiąc styczeń 1995 r. w kwocie 2.815,47 zł łącznie
ze składką na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
oraz należnych od tej kwoty odsetek. Stanowisko to podzielił Sąd pierwszej instancji,
w związku z czym wyrokiem z 21 września 1998 r. oddalił odwołanie wnioskodawcy.
Wyrok Sądu Wojewódzkiego zaskarżył wnioskodawca zarzucając w apelacji
naruszenie prawa materialnego, tj. § 7 ust. 1 pkt 3 powołanego rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r.
Sąd Apelacyjny przedstawiając zagadnienie prawne podkreślił, iż miał na
uwadze treść przepisu § 7 ust. 1 pkt 3 tegoż rozporządzenia, którego interpretacja w
zasadzie nie powinna nasuwać wątpliwości. Zgodnie z zasadą wynikającą z przepi-
3
sów Kodeksu pracy, pracownik nabywa u danego pracodawcy prawo do urlopu wy-
poczynkowego w pełnym wymiarze w dniu 1 stycznia, a realizacja tego prawa w razie
niewykorzystania urlopu w naturze jest dokonywana przez ekwiwalent pieniężny.
Ustawodawca dopuszcza w zamian za nie wykorzystany urlop wypłatę ekwiwalentu
pieniężnego w sytuacjach określonych wyczerpująco w art. 171 KP. Ekwiwalent pie-
niężny może być wypłacony zarówno za nie wykorzystany urlop, jak i za urlopy zaleg-
łe, za okres nie dłuższy jednak niż za trzy lata. Po upływie trzech lat następuje
bowiem przedawnienie roszczenia o ekwiwalent za nie wykorzystany urlop, chyba, że
nastąpiła przerwa biegu przedawnienia lub pracodawca uznał roszczenie za dłuższy
okres. Wówczas pracownikowi przysługuje ekwiwalent za cały nie wykorzystany
urlop. Prawdą jest, że wnioskodawca wypłacił pracownikom ekwiwalent za nie
wykorzystane zaległe urlopy wypoczynkowe w sytuacji, która nie jest określona w
przepisie art. 171 KP. Wypłacenie pracownikom ekwiwalentu w sytuacji, która nie
jest określona w art. 171 KP, nie stanowi jednak dla organu rentowego podstawy
prawnej do traktowania tego ekwiwalentu jako wynagrodzenia, a w konsekwencji do
zobowiązania wnioskodawcy do zapłaty nie uiszczonych składek na ubezpieczenie
społeczne wraz z odsetkami za zwłokę, po ustaleniu w wyniku przeprowadzonej
kontroli, że od wypłaconych pracownikom ekwiwalentów za nie wykorzystane urlopy
nie zostały odprowadzone składki. Do zmiany charakteru wypłaconego ekwiwalentu
za urlop nie uprawnia również „sam” przepis § 7 ust. 1 pkt 3 powołanego rozporzą-
dzenia, który nie uzależnia wyłączenia ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop od
sytuacji określonych w art. 171 KP, a więc tylko zgodnych z tym przepisem. Brak
więc jest podstaw do przyjęcia, że zakwestionowane w wyniku kontroli wypłaty
ekwiwalentu stanowiły dochód uwzględniany w podstawie wymiaru składek. Gdyby
nawet przyjąć, że świadczenie za zaległy urlop nie było przedawnione, a wypłata
ekwiwalentu była przedwczesna oraz że została dokonana sprzecznie z art. 171 KP,
to – zdaniem Sądu – w świetle treści § 7 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia zaskarżona
decyzja oraz wyrok Sądu Wojewódzkiego zostały wydane z naruszeniem tego prze-
pisu. Wskazać należy, że ewentualny spór o zasadność wypłaconego ekwiwalentu
może dotyczyć tylko stron umowy o pracę, a nie stanowić podstawy w toku niniej-
szego postępowania do kwestionowania charakteru wypłaconego świadczenia, na-
wet mimo braku przesłanek z art. 171 KP. Jednak orzecznictwo Sądu nie jest jedno-
lite.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z przytoczonego wyżej uzasadnienia zagadnienia prawnego wynika, iż Sąd
Apelacyjny przedstawił to zagadnienie Sądowi Najwyższemu wobec rozbieżności
występujących w tymże Sądzie przy rozstrzyganiu tego rodzaju spraw. W uzasad-
nieniu zagadnienia przytoczono jednak argumenty, które mają przemawiać za
udzieleniem odpowiedzi pozytywnej. W szczególności podkreślono, że wypłacenie
pracownikowi ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop w sytuacji, która nie jest okreś-
lona w art. 171 KP, nie stanowi podstawy prawnej do traktowania tego ekwiwalentu
jako wynagrodzenia, a w konsekwencji do zobowiązania pracodawcy do zapłaty od
wypłaconej kwoty składki na ubezpieczenie społeczne. Podkreślono również, że do
zmiany charakteru wypłaconego ekwiwalentu za urlop nie uprawnia także treść
przepisu § 7 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r.
Przepis ten bowiem nie uzależnia wyłączenia ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop
od wystąpienia tylko sytuacji określonych w art. 171 KP.
Podzielając stanowisko, iż powyższe przemawia za udzieleniem na przedsta-
wione zagadnienie prawne pozytywnej odpowiedzi, Sąd Najwyższy uznaje za celowe
przytoczenie jeszcze dodatkowych argumentów. Zgodnie z art. 18 § 1 KP (w brzmie-
niu nadanym ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.), postanowienia umów o
pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą
być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy. Stosownie zaś do § 2
tego przepisu postanowienia umów i aktów, o których mowa w § 1, mniej korzystne
dla pracowników niż przepisy prawa pracy są nieważne; zamiast nich stosuje się
odpowiednio przepisy prawa pracy. Powołany przepis pełni funkcję gwarancji niena-
ruszania umową standardów wynikających z tych przepisów, przy równoczesnej
swobodzie kształtowania w umowie warunków zatrudnienia w sposób korzystniejszy
dla pracownika. Przepis ten utrzymuje zatem zasadę uprzywilejowania pracownika,
polegającego na tym, że tylko postanowienie mniej korzystne dla pracownika niż
przepisy prawa pracy są nieważne (obok postanowień, które kolidują z normami
ściśle bezwzględnie obowiązującymi), natomiast pozostałe postanowienia są ważne.
Tę zasadę należy zatem stosować także przy wykładni art. 171 § 1 KP, który to
przepis ma istotne znaczenie przy rozstrzyganiu niniejszej sprawy. Wprawdzie
zgodnie z art. 152 § 1 KP urlop wypoczynkowy jest uprawnieniem pracownika do
5
okresowego odpłatnego zwolnienia od pracy, stanowi formę prawa pracownika do
wypoczynku i służy regeneracji jego sił, z czego wynika zasada przysługiwania urlopu
w naturze, to jednak występują sytuacje, w których – z uwagi na niemożność
wykorzystania urlopu w naturze – pracownikowi przysługuje zamiana prawa do
urlopu w naturze na ekwiwalent pieniężny. Dotyczy to także urlopów zaległych. Od-
noszący się do tej kwestii art. 171 KP wymienia w § 1 kilka sytuacji, zaistnienie któ-
rych powoduje po stronie pracownika powstanie prawa do ekwiwalentu pieniężnego
za nie wykorzystany urlop. Nie oznacza to jednak, iż w praktyce nie mogą wystąpić
inne sytuacje, w których pracownik nie może wykorzystać urlopu wypoczynkowego w
naturze. Przykładem tego jest właśnie stan faktyczny niniejszej sprawy. Wprawdzie
nie wystąpiła żadna sytuacja wymieniona w art. 171 § 1 KP, jednakże z przyczyn
dotyczących pracodawcy ani dyrektor Instytucji ani główny księgowy nie mieli możli-
wości wykorzystania urlopu wypoczynkowego w naturze, czego nie kwestionuje
organ rentowy. W takiej sytuacji strony stosunku pracy mogły umówić się, że pra-
cownicy otrzymają ekwiwalent pieniężny za nie wykorzystany urlop. Przepis art. 171
§ 1 KP nie wyklucza takiej możliwości. Stanowi on bowiem tylko gwarancję prawa
pracownika do ekwiwalentu pieniężnego za nie wykorzystany urlop w sytuacjach w
nim wymienionych. Natomiast nie ogranicza możliwości wypłacenia ekwiwalentu
pieniężnego za nie wykorzystany urlop w innych sytuacjach – zgodnie z wolą stron
stosunku pracy. Wypłacona w takiej sytuacji kwota nie traci charakteru ekwiwalentu
pieniężnego za urlop i dlatego – stosownie do § 7 ust. 1 pkt 3 powołanego rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. – nie stanowi dochodu pracownika
w gotówce, od którego odprowadza się składkę na ubezpieczenie społeczne. Z tych
względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przytoczonej w sentencji. Sta-
nowisko takie zajął również występujący przed Sądem Najwyższym prokurator.
========================================