Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 lipca 1999 r.
I PKN 171/99
Powołanie członka zarządu spółki przez właściwy organ nie zawsze
oznacza nawiązanie stosunku pracy w drodze powołania w rozumieniu art. 68
KP, lecz może być tylko powierzeniem funkcji organu spółki. Obowiązek
członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wykonywania czyn-
ności związanych z prowadzeniem spraw spółki może wynikać bezpośrednio z
art. 201 § 2 KH, jeżeli nie została z nim zawarta umowa o pracę lub inna umowa.
Przewodniczący: SSN Józef Iwulski, Sędziowie: SN Barbara Wagner, SA
Katarzyna Gonera (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 28 lipca 1999 r. sprawy z powództwa
Jana K. przeciwko Stadninie Koni w U. Spółka z o.o. o zasądzenie wynagrodzenia,
na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Katowicach z dnia 27 października 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację;
zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 200 (dwieście) złotych
tytułem kosztów postępowania kasacyjnego i nie obciążył powoda tymi kosztami w
pozostałej części.
U z a s a d n i e n i e
Powód Jan K. wniósł o zasądzenie na jego rzecz od pozwanej Stadniny Koni
w U. Spółki z o.o. kwoty 11.911,74 złotych tytułem wynagrodzenia za pracę na sta-
nowisku Prezesa Zarządu - Dyrektora Spółki w okresie od 6 września do 16 paź-
dziernika 1995 r. oraz wynagrodzenia za trzymiesięczny okres wypowiedzenia z
ustawowymi odsetkami od dnia 1 lutego 1996 r. Powód twierdził, że odwołanie go ze
stanowiska Prezesa Zarządu - Dyrektora Spółki było równoznaczne z wypowiedze-
niem mu umowy o pracę, przy czym nie otrzymał wynagrodzenia za pracę ani za
okres pełnienia obowiązków Prezesa, ani za okres wypowiedzenia.
2
Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że strony nie
zawarły umowy o pracę i powód nie pozostawał w stosunku zatrudnienia z pozwaną.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Olkuszu wyrokiem z 29 czerwca 1998 r. oddalił
powództwo. Sąd ustalił, że 20 maja 1995 r. Zgromadzenie Wspólników pozwanej
Spółki, działając na podstawie § 21 aktu założycielskiego Spółki z 19 maja 1995 r.,
powołało powoda na Prezesa Zarządu - Dyrektora Spółki. Pozwana została zare-
jestrowana 6 września 1995 r. i od tego dnia zaczęła oficjalnie działać. Z dniem 16
października 1995 r. Zgromadzenie Wspólników pozwanej Spółki, działając na pods-
tawie § 17 aktu założycielskiego, odwołało powoda z funkcji Prezesa Zarządu. W
okresie od 20 maja do 16 października 1995 r. powód był Prezesem Zarządu pozwa-
nej Spółki i dokonywał wszystkich czynności przypisanych swojej funkcji, związanych
z podjęciem przez Spółkę działalności gospodarczej. Strony nie zawarły umowy o
pracę. Pozwaną przy jej zawarciu musiałoby reprezentować dwóch członków Komisji
Rewizyjnej (po zmianie aktu założycielskiego Spółki Radę Nadzorczą zastąpiła Ko-
misja Rewizyjna). Skoro strony nie zawarły umowy o pracę, powód nie może mieć
żadnych roszczeń odszkodowawczych w stosunku do pozwanej.
W apelacji od powyższego wyroku powód wniósł o jego uchylenie. Wskazał,
że w wyniku powołania go przez Zgromadzenie Wspólników na stanowisko Prezesa
Zarządu - Dyrektora Spółki powstał między nim jako osobą powołaną, a stroną poz-
waną jako pracodawcą stosunek pracy (zgodnie z treścią art. 68 § 1 KP obowiązują-
cą przed datą jego nowelizacji wprowadzonej ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmia-
nie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze
zm.). Zdaniem powoda, akt powołania stanowił podstawę do zawarcia z nim formal-
nej umowy o pracę, która między innymi powinna określić wysokość wynagrodzenia.
Niezrozumiała zatem jest bezczynność Rady Nadzorczej - Komisji Rewizyjnej, która
na podstawie § 21 aktu założycielskiego Spółki oraz art. 29 § 1 i 3 KP była zobowią-
zana sporządzić na piśmie umowę o pracę z powodem lub niezwłocznie potwierdzić
powodowi na piśmie rodzaj umowy i jej warunki. Powód powołał się w apelacji rów-
nież na to, że uzyskał świadectwo pracy z 16 grudnia 1996 r. potwierdzające fakt za-
trudniania go przez stronę pozwaną w okresie od 5 września do 16 października
1995 r. Świadectwa pracy powód nie złożył jednak w toku postępowania apelacyjne-
go. W uzupełnieniu apelacji powód wskazał, że brak pisemnej formy umowy o pracę
nie pozbawia jej ważności, a bezsporne między stronami jest, że powód faktycznie
3
wykonywał różne czynności jako Prezes Zarządu, za co powinien otrzymać wynagro-
dzenie.
Strona pozwana wniosła o oddalenie apelacji. Podniosła, że wykonywanie
obowiązków przez członków zarządu spółki prawa handlowego może odbywać się
zarówno w oparciu o stosunek pracy, jak i w oparciu o stosunek wynikający z prawa
cywilnego.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy w Katowicach, wyrokiem z 27 października
1998r., oddalił apelację powoda.
Sąd Wojewódzki wskazał, że jeżeli członek zarządu spółki kapitałowej pełni
równocześnie funkcję kierownika zakładu pracy (w niniejszej sprawie powód był dy-
rektorem spółki), to pełnienie tej funkcji może być wykonywane na podstawie pra-
cowniczego stosunku zatrudnienia lub na podstawie umów cywilnoprawnych, np.
umowy zlecenia - zarówno odpłatnego, jak i nieodpłatnego. Powołanie członka za-
rządu spółki kapitałowej nie oznacza nawiązania stosunku pracy, gdyż stanowi tylko
powierzenie określonej osobie piastowania funkcji organu spółki. Powołanie członka
zarządu spółki nie może w szczególności oznaczać nawiązania stosunku pracy z
powołania w rozumieniu art. 68 i następne KP, choćby z tej przyczyny, że przedwo-
jenne prawo pracy w chwili wejścia w życie Kodeksu handlowego nie znało takiej ins-
tytucji. Sąd Wojewódzki ocenił, że między powodem i stroną pozwaną nie doszło do
zawarcia umowy o pracę. Wbrew zarzutom powoda zawartym w apelacji, przyczyną
oddalenia powództwa nie był brak zachowania formy pisemnej przy zawieraniu
umowy o pracę, lecz ustalenie, że strony nie zawarły w ogóle umowy o pracę. W
szczególności nie doszło do zawarcia takiej umowy na skutek złożenia i przyjęcia
oferty (w sposób opisany w art. 66 i następne KC) lub w wyniku rokowań (art. 72
KC). Strony w żaden sposób nie uzgodniły postanowień umowy o pracę wskazanych
w art. 29 § 1 KP (w brzmieniu przed nowelizacją).
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją powód, wskazując jako jej podstawy:
1) naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię przepisów art. 29 KP w
związku z art. 56 KC (art. 300 KP) polegającą na przyjęciu, że de facto umowa o
pracę z prezesem zarządu spółki prawa handlowego musi mieć charakter pisemny
pod rygorem ad solemnitatem, chociaż nie przewiduje tego żaden przepis prawa (np.
art. 73 i nast. KC odnoszące się do formy czynności prawnych) nawet w odniesieniu
do umowy o pracę będącej wynikiem powołania (art. 68 i następne KP);
4
2) naruszenie przepisów postępowania, w szczególności art. 328 § 2 KPC (art. 300
KP), przez trudne do odtworzenia przesłanki rozstrzygnięcia z pominięciem de facto
istoty sprawy, a mianowicie możliwości dochodzenia zapłaty za wykonaną bezspor-
nie pracę w sytuacji, gdyby dochodzona należność była wynikiem nie stosunku
pracy, lecz zlecenia, lub mogła być oparta na bezpodstawnym wzbogaceniu praco-
dawcy w rozumieniu art. 405 KC; zdaniem skarżącego, Sąd drugiej instancji, powo-
łując nie mające zastosowania w niniejszej sprawie art. 66 i 72 KC, zupełnie pominął
w swych rozważaniach art. 65 § 2 KC, mający dla sprawy podstawowe znaczenie w
sytuacji, gdy umowa zawarta przez strony była faktycznie wykonywana.
Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku (obu wyroków).
Już po wniesieniu kasacji pełnomocnik powoda złożył wniosek o dołączenie
do akt niniejszej sprawy akt osobowych powoda, a w szczególności znajdującego się
tamże świadectwa pracy powoda potwierdzającego jego zatrudnienie w pozwanej
Spółce. Do pisma procesowego zostało dołączone świadectwo pracy powoda wys-
tawione 16 grudnia 1996 r.
Strona pozwana wniosła o oddalenie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest nieuzasadniona.
Bezzasadny jest zarzut naruszenia prawa materialnego, tj. art. 29 KP oraz
przepisów Kodeksu cywilnego o formie czynności prawnych.
Słusznie podniesiono w kasacji, że przepisy Kodeksu pracy nie uzależniają
ważności umowy o pracę od zachowania formy pisemnej. W odniesieniu do umowy o
pracę forma ta jest zastrzeżona na ogół dla celów dowodowych (ad probationem),
czasami dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum). Wskazać jed-
nak należy, że przyczyną oddalenia powództwa, a następnie apelacji, było ustalenie
przez Sądy obydwu instancji, że strony nie zawarły umowy o pracę w jakikolwiek
sposób (np. wynikający z art. 66 KC lub art. 72 KC) i w jakiejkolwiek formie, nie zaś
przyjęcie, że umowa zawarta przez strony jest nieważna, albowiem nie została za-
chowana forma pisemna wymagana pod rygorem nieważności. Sąd Wojewódzki wy-
raźnie podkreślił w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że przyczyną oddalenia po-
wództwa nie był brak umowy o pracę w formie pisemnej, lecz to, że w ogóle nie
5
doszło do uzgodnienia między stronami podstawowych warunków umowy o pracę
określonych w art. 29 § 1 KP, a tym samym nie doszło do zawarcia takiej umowy.
Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy miało
ustalenie i ocena, czy strony łączył stosunek pracy - wynikający bądź to z zawarcia
umowy o pracę, bądź to nawiązany na podstawie powołania - czy też powód spra-
wował funkcję Prezesa Zarządu pozwanej Spółki na podstawie innego stosunku
prawnego, niż stosunek pracy, w szczególności regulowanego przez przepisy Ko-
deksu cywilnego lub Kodeksu handlowego.
Nawiązanie stosunku pracy wymaga zgodnego oświadczenia woli pracownika
i pracodawcy. Oświadczenie woli może być wyraźne i ujęte w formie pisemnej, jak
tego wymagają przepisy Kodeksu pracy, bądź też dorozumiane, wynikające z za-
chowania się stron (art. 60 KC w związku z art. 300 KP). Takie dorozumiane - per
facta concludentia - zawarcie umowy o pracę istnieje zwykle wówczas, gdy praco-
dawca dopuszcza pracownika do wykonywania pracy i płaci mu wynagrodzenie (por.
wyrok SN z dnia 31 sierpnia 1977 r., I PRN 112/77, nie publikowany).
Zawarty w kasacji zarzut naruszenia przepisów postępowania, aczkolwiek
błędnie skonstruowany (jako naruszenie art. 328 § 2 KPC), sprowadza się w istocie
do zarzutu braku rozważenia przez Sąd Wojewódzki tego, czy fakt wykonywania
przez powoda wszystkich czynności, jakie powinien wykonywać członek zarządu
spółki prawa handlowego, akceptowany przez jedynego wspólnika pozwanej Spółki
(Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa), nie jest równoznaczny z dopuszcze-
niem powoda do pracy, a więc z wyrażeniem przez strony zgodnego zamiaru co do
nawiązania stosunku pracy, pomimo braku formalnego sporządzenia umowy na piś-
mie. Jest to więc w istocie zarzut naruszenia prawa materialnego - w szczególności
art. 56 KC i art. 65 § 2 KC - i w taki sposób należy odczytać zawarte w uzasadnieniu
kasacji wywody, odnoszące się do zarzutu „zapoznania istoty rozstrzygnięcia”.
Pozycja członka zarządu spółki prawa handlowego w kontekście sprawowania
przez niego tej funkcji była kilkakrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego
(por. uchwałę SN z 4 października 1994 r., I PZP 42/94, OSNAPiUS 1994 nr11, poz.
174, wyrok SN z 17 maja 1995 r. , I PRN 14/95, OSNAPiUS 1995 nr 21, poz. 263).
Z orzeczeń tych wynika, że pozycja członka zarządu spółki prawa handlowe-
go, który nie jest jej wspólnikiem, może być ukształtowana - zgodnie z zasadą wolno-
ści umów - na podstawie umowy zlecenia (zarówno za wynagrodzeniem, jak i bez
wynagrodzenia - art. 735 § 1 KC), innej umowy o świadczenie usług, umowy o pracę
6
lub stosunku pracy z powołania, stosownie do zakresu łączących się z tą funkcją
kompetencji, uprawnień i obowiązków przewidzianych w postanowieniach umowy
spółki lub w umowie stron. Od treści podejmowanych przez strony działań i składa-
nych oświadczeń woli, ocenianych w całokształcie okoliczności faktycznych sprawy,
a zwłaszcza od rzeczywistej woli stron, ich zamiarów i celu czynności prawnych, bę-
dzie zależała ocena, czy łączący członka zarządu ze spółką stosunek prawny ograni-
cza się jedynie do więzi kształtowanej przez przepisy Kodeksu handlowego, czy też
zawiera obok elementów wynikających z tych przepisów również cechy charakterys-
tyczne dla stosunku pracy lub stosunku wynikającego z umowy prawa cywilnego.
Samo powołanie członka zarządu spółki przez właściwy organ spółki nie oznacza
nawiązania stosunku pracy w drodze powołania w rozumieniu art. 68 KP, lecz ozna-
cza tylko powierzenie określonej osobie funkcji członka organu spółki. Z tak „powoła-
nym” członkiem zarządu może - ale nie musi - być zawarta umowa o pracę. Człon-
kostwo w zarządzie spółki jest stosunkiem odrębnym od stosunku pracy - mogą one
współistnieć ze sobą, lecz może być też tak, że członkostwu w zarządzie nie towa-
rzyszy stosunek pracy. W szczególności obowiązek członka zarządu spółki z ograni-
czoną odpowiedzialnością, dotyczący wykonywania czynności związanych z prowa-
dzeniem spraw spółki, może wynikać bezpośrednio z art. 201 § 2 KH , jeżeli nie zos-
tała z takim członkiem zarządu zawarta umowa o pracę lub inna umowa.
Sądy obydwu instancji po dokonaniu właściwych ustaleń faktycznych prawid-
łowo oceniły, że nie doszło do zawarcia przez strony umowy o pracę, zaś faktu po-
wołania powoda przez Zgromadzenie Wspólników na Prezesa Zarządu pozwanej
Spółki nie można utożsamiać z nawiązaniem stosunku pracy na podstawie powoła-
nia w rozumieniu art. 68 i następnych KP.
W ramach przytoczonej przez powoda podstawy kasacyjnej wynikającej z art.
3931
pkt 2 KPC nie znalazły się zarzuty dotyczące przeprowadzenia postępowania
dowodowego i ustaleń faktycznych, a zatem należało przyjąć, że stan faktyczny sta-
nowiący podstawę wydania zaskarżonego wyroku jest wiążący.
Sąd Wojewódzki podzielił ustalenia Sądu Rejonowego co do tego, że powód
będąc Prezesem Zarządu pozwanej Spółki w okresie od 20 maja do 16 października
1995 r. wykonywał wszystkie czynności związane z podjęciem działalności gospo-
darczej przez stronę pozwaną. Czynności te nie miały jednak charakteru świadczenia
pracy w oparciu o łączący strony stosunek pracy, lecz wynikały wprost z obowiązków
nałożonych na członka zarządu spółki prawa handlowego przez Kodeks handlowy.
7
Zgodnie bowiem z art. 201 § 2 KH każdy członek zarządu ma prawo i obowiązek
prowadzenia spraw spółki. Czynności te członek zarządu ma obowiązek wykonywać
nawet nieodpłatnie, jeżeli nie zawarto z nim umowy określającej zasady i wysokość
wynagradzania za ich wykonywanie. Jeżeli w spółce powołano zarząd jednoosobowy
- jak w przypadku pozwanej Spółki - osoba sprawująca tę funkcję wykonuje samo-
dzielnie wszelkie uprawnienia przysługujące zarządowi. Wykonując czynności, które
należały do obowiązków członka zarządu spółki prawa handlowego, powód realizo-
wał jedynie to, co wynika wprost z art. 201 § 2 KH. Czynności te były wykonywane
„za wiedzą, zgodą i aprobatą” pozwanej Spółki, ale nie oznacza to jeszcze, że w ten
sposób pozwana Spółka dopuściła powoda - w sposób dorozumiany - do świadcze-
nia pracy w ramach stosunku pracy.
Z treści art. 197 § 1 KH nie wynika, że z członkiem zarządu musi lub powinna
być zawarta umowa o pracę, a jedynie to, że odwołanemu członkowi zarządu przys-
ługują ewentualne roszczenia z umowy o pracę, jeżeli umowa taka została z nim za-
warta. Akt założycielski pozwanej Spółki przewidywał, co prawda, że do kompetencji
Zgromadzenia Wspólników należy podejmowanie uchwał w sprawie wyboru i odwo-
łania członków Zarządu oraz ich wynagrodzenia, zaś do zakresu działania Rady
Nadzorczej należy między innymi zawieranie i rozwiązywanie umów o pracę z człon-
kami Zarządu, jednakże oznaczało to jedynie możliwość, a nie konieczność zawiera-
nia z członkami zarządu umów o pracę. Ostatecznie przyjąć należy, że w umowie
spółki przewidziana została jedynie możliwość zawierania umów o pracę z członkami
zarządu, a nie taki obowiązek, brak jest bowiem w umowie Spółki postanowienia, z
którego wynikałoby, że członkowie zarządu pozwanej Spółki sprawują swoją funkcję
wyłącznie na podstawie umów o pracę.
Złożone przez powoda dopiero w postępowaniu kasacyjnym świadectwo pracy
jest dokumentem prywatnym o znaczeniu dowodowym. Świadectwo pracy nie kreuje
stosunku pracy, jest oświadczeniem wiedzy osoby je wystawiającej, a nie oświad-
czeniem woli zmierzającym do wywołania skutków prawnych w postaci powstania
stosunku pracy. W postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym nie prze-
prowadza się żadnych dowodów, nawet dowodów z dokumentów. Z tego względu
nie mógł zostać uwzględniony wniosek powoda - złożony na etapie postępowania
kasacyjnego - o dołączenie do akt sprawy jego akt osobowych. Powód już w apelacji
powoływał się na to, że dysponuje świadectwem pracy, jednak go nie złożył w postę-
powaniu apelacyjnym. Sąd Wojewódzki nie wypowiedział się w przedmiocie tego
8
dowodu, co powinno być potraktowane jako faktyczne zastosowanie art. 381 KPC, a
zatem jako pominięcie nowego dowodu, który powód mógł powołać w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji (skoro świadectwo pracy zostało wystawione 16
grudnia 1996 r., a wyrok Sądu Rejonowego został wydany 29 czerwca 1998 r.). W
ramach podstawy kasacyjnej wskazanej w art. 3931
pkt 2 KPC powód nie powołał
naruszenia art. 381 KPC.
Powód nie może skutecznie powoływać się – dopiero w kasacji – na to, że
jego roszczenie o wynagrodzenie za wykonane czynności powinno być uwzględnio-
ne co najmniej na podstawie art. 405 KC. Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu
znajdują zastosowanie dopiero wówczas, gdy brak jest możliwości zakwalifikowania
stosunku prawnego łączącego strony według innych przepisów, np. o zobowiąza-
niach umownych, o czynach niedozwolonych, o stosunkach handlowych, itd. W roz-
poznawanej sprawie strony łączył stosunek prawny regulowany bezpośrednio przepi-
sami Kodeksu handlowego (art. 201 § 2 KH) wynikający z faktu wykonywania przez
powoda czynności, które należały do obowiązków członka zarządu spółki prawa
handlowego, a zatem nie można do tej relacji stosować konstrukcji bezpodstawnego
wzbogacenia. Ponadto, skoro w postępowaniu przed Sądami obu instancji powód
twierdził, że strony łączyła umowa o pracę, nie może dopiero w kasacji wskazywać
takiej podstawy roszczenia, która zaprzecza istnieniu między stronami stosunku
umownego.
Mając na względzie powyższe okoliczności Sąd Najwyższy oddalił kasację na
podstawie art. 39312
KPC. O kosztach orzeczono na podstawie art. 102 KPC.
========================================