Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 września 1999 r.
I PKN 256/99
Rozwiązanie umowy o pracę na podstawie § 6 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiąz-
ków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budow-
nictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (jednolity tekst: Dz.U. z
1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.) nie wyłącza prawa do odprawy z art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.).
Przewodniczący: SSN Walerian Sanetra, Sędziowie: SN Jadwiga Skibińska-
Adamowicz (sprawozdawca), SA Katarzyna Gonera.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 września 1999 r. sprawy z powódz-
twa Stanisława G. przeciwko „K.” S.A. Przedsiębiorstwu Eksportu i Importu w K. o
odszkodowanie i odprawę pieniężną, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach
z dnia 26 stycznia 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Pozwane Przedsiębiorstwo Eksportu i Importu K. S.A. w K. rozwiązało z dniem
30 sierpnia 1997 r. ze Stanisławem G. umowę o pracę za granicą, zawartą dnia 22
listopada 1996 r. na czas określony, z zachowaniem dwutygodniowego okresu wy-
powiedzenia, oznaczając jego upływ na 13 września 1997 r. Powód, po ostatecznym
sprecyzowaniu stanowiska w piśmie z dnia 16 maja 1998 r. żądał zasądzenia na
podstawie art. 45 § 2 KP odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie
umowy o pracę albo odprawy pieniężnej przewidzianej w art. 8 ust. 2 pkt 3 ustawy z
dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
2
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.).
Sąd Rejonowy w Katowicach wyrokiem z dnia 24 września 1998 r. oddalił po-
wództwo. Ustalił, że dnia 22 listopada 1996 r. strony zawarły umowę o pracę na czas
określony od 2 grudnia 1996 r. do 30 listopada 1997 r. na budowie eksportowej w
miejscowości K. w Turcji, na podstawie której powód objął stanowisko kierownika
budowy. W umowie tej strony przewidziały dopuszczalność jej wcześniejszego wy-
powiedzenia, z zachowaniem dwutygodniowego okresu wypowiedzenia, z przyczyn
uzasadnionych potrzebami organizacyjno-produkcyjnymi budowy. Korzystając z zas-
trzeżonego prawa strona pozwana wypowiedziała powodowi umowę o pracę dnia 30
sierpnia 1997 r. ze skutkiem na dzień 13 września 1997 r. Decyzję tę poprzedziły
krytyczne uwagi pod adresem powoda zgłaszane przez klienta tureckiego, zaś w
kwietniu 1997 r. klient ten zażądał wręcz natychmiastowego usunięcia powoda z bu-
dowy. Wówczas strona pozwana na miejsce dotychczasowego stanowiska kierowni-
ka budowy zaproponowała powodowi stanowisko specjalisty do spraw gospodarki
materiałowej i rozliczeń. Powód zgodził się na to. Ponieważ jednak budowa przecią-
gała się, strona pozwana postanowiła przeprowadzić reorganizację. Polegała ona na
łączeniu niektórych stanowisk pracy i likwidacji innych. Zlikwidowane zostało stano-
wisko powoda i ekonomisty. Rozwiązane zostały także umowy o pracę z kierowni-
kiem organizacji kontraktu i tłumaczem. Zmiany organizacyjne podyktowane były ko-
niecznością wprowadzenia oszczędności w związku z przedłużającym się czasem
budowy w Turcji.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że nie przysługuje
powodowi odszkodowanie z tytułu wcześniejszego rozwiązania umowy, gdyż § 6 ust.
1 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektó-
rych praw i obowiązków pracowników skierowanych za granicę w celu realizacji bu-
downictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (jednolity tekst: Dz.U. z
1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.) przewiduje wcześniejsze rozwiązanie umowy o pracę
podyktowane potrzebami organizacyjno-produkcyjnymi budowy. Skoro zatem wska-
zany przepis stanowił podstawę rozwiązania umowy o pracę, nie jest możliwe zasto-
sowanie przepisów ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach roz-
wiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy.
Sąd Wojewódzki w Katowicach, rozpoznając apelację powoda, wyrokiem z
dnia 26 stycznia 1999 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że za-
3
sądził od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 6750 zł z odsetkami ustawowymi
tytułem odprawy pieniężnej, odrzucił apelację powoda w części dotyczącej zasądze-
nia kwoty 1000 zł i oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Sąd Wojewódzki po-
dzielił pogląd powoda, że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r.,
określające prawa i obowiązki pracowników skierowanych do pracy na budowę eks-
portową, nie wyłącza stosowania wobec nich ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r., na-
tomiast podstawy do stosowania ustawy istniały, gdyż przyczyną wypowiedzenia po-
wodowi umowy o pracę były zmiany organizacyjne polegające na redukcji stanowisk
pracy, w tym także jego stanowiska. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, wykładnia art. 8
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. prowadzi ponadto do wniosku, że odprawa pienięż-
na przysługuje także pracownikom zatrudnionym na czas określony.
Od powyższego wyroku złożyła kasację strona pozwana zarzucając w niej, że
Sąd Wojewódzki wydając wyrok naruszył art. 10 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 1 i art.
8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pra-
cownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz naruszył § 6
ust. 1 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektó-
rych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu reali-
zacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem. Strona pozwana
podkreśliła, że umowa o pracę została z powodem rozwiązana na podstawie § 6 ust.
1 i 3 rozporządzenia, a nie na podstawie art. 33 KP lub art. 5 ust. 5 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r., zatem nie może być wątpliwości, że powodowi odprawa nie przys-
ługuje. W rozporządzeniu tym nie ma bowiem żadnej mowy o jakiejkolwiek odprawie
pieniężnej z tytułu wypowiedzenia umowy o pracę. Poza tym – w ocenie skarżącego
– przyczyny określone w § 6 ust. 1 rozporządzenia nie są tożsame z przyczynami
przewidzianymi w art. 1 ust. 1 ustawy. Wreszcie, Sąd Okręgowy nie zbadał, czy zos-
tały spełnione przesłanki do nabycia przez powoda prawa do odprawy ze względu na
zachowanie limitu ogólnej liczby zwolnień w stosunku do liczby zatrudnionych
pracowników, o którym stanowi art. 10 ust. 1 ustawy, a także nie wyjaśnił, czy przy-
czyny zwolnienia powoda z pracy stanowiły wyłączną przyczynę uzasadniającą roz-
wiązanie stosunku pracy. Przedstawiając powyższe zarzuty i argumenty strona poz-
wana wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w części zasądzającej na rzecz powo-
da kwotę 6.750 zł przez oddalenie powództwa albo o uchylenie wyroku w tym zakre-
sie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoz-
nania i orzeczenia o kosztach procesu za wszystkie instancje.
4
Powód wniósł o oddalenie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przede wszystkim należy stwierdzić, że nie wszystkie zarzuty kasacji mogły
być rozpoznane, gdyż nie wszystkie spełniają wymagania określone w art. 3933
KPC.
Według tego przepisu kasacja powinna między innymi zawierać przytoczenie pods-
taw kasacyjnych, tj. przepisów, których naruszenie zarzucił skarżący, oraz ich uza-
sadnienie. Powyższego wymagania nie spełnia podanie w kasacji samego tylko
przepisu (prawa materialnego lub procesowego) bez wyjaśnienia, na czym jego na-
ruszenie polegało, i odwrotnie – wytknięcie sądowi błędów i uchybień bez przytocze-
nia przepisu. Tymczasem taki mankament ma właśnie przedmiotowa kasacja w czę-
ści odnoszącej się do przypisywanych Sądowi Okręgowemu uchybień w zakresie
postępowania. Zarzut ich popełnienia nie został bowiem poparty wskazaniem kon-
kretnych przepisów proceduralnych. Tym samym twierdzenie strony pozwanej, iż
Sąd Okręgowy „nie zbadał, czy zostały spełnione przesłanki nabycia prawa do od-
prawy przez powoda, polegające na zachowaniu u pozwanego limitu ogólnej liczby
zwolnień w okresie trzech miesięcy”, ustalonego w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. oraz czy „przyczyny zwolnienia powoda z pracy stanowiły wyłączny
powód uzasadniający rozwiązanie umowy o pracę”, musiało być pominięte, zaś
ocena kasacji mogła nastąpić tylko z punktu widzenia zarzutu naruszenia zawartych
w niej przepisów prawa materialnego.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektó-
rych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu reali-
zacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (jednolity tekst:
Dz.U. z 1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.) zostało wydane na podstawie art. 298 KP,
przewidującego prawo wymienionego organu do określenia „w sposób szczególny”
„niektórych praw i obowiązków pracowników”, w tym także pracowników zatrudnio-
nych za granicą przez polskie przedsiębiorstwa. Analiza przepisów rozporządzenia,
uwzględniająca również przytoczone wyżej zwroty zawarte w jego tytule oraz zasady
wykładni prawa, upoważnia do wniosku, że rozporządzenie to – z woli ustawodawcy
– tylko w kwestiach uregulowanych w nim w sposób szczególny, wyłączyło stosowa-
nie przepisów Kodeksu pracy. Oznacza to, że w pozostałym zakresie do stosunku
pracy pracowników skierowanych do pracy za granicą mają zastosowanie przepisy
5
tego Kodeksu. Należy zarazem dodać, że ze względu na znaczenie rozporządzenia
w hierarchii źródeł prawa i dopuszczalny, wyraźnie określony zakres jego odniesie-
nia, zbędne było zamieszczanie w nim postanowienia, że w kwestiach nim nie ure-
gulowanych mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy. Jest to bowiem oczywiste.
Wprawdzie niektóre przepisy rozporządzenia wyraźnie nakazują oceniać niektóre
uprawnienia „według przepisów obowiązujących w kraju” (np. § 13 ust. 2 oraz § 17
ust. 1 i 2 – gdy chodzi o uprawnienia do świadczeń z ubezpieczenia społecznego)
bądź też odsyłają do stosowania niektórych regulacji (np. § 7 ust. 1 i § 16 – do
ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa, a § 9 ust. 1 – do art. 93 KP), lecz w zasa-
dzie czynią to w odniesieniu do świadczeń z ubezpieczenia społecznego i wtedy, gdy
zdarzenia uprawniające do tych świadczeń nastąpiły za granicą. Na tej podstawie
trudno jednak formułować wniosek, że do stosunku pracy pracowników zatrudnio-
nych za granicą stosuje się tylko te przepisy, które zostały wskazane w rozporządze-
niu, a nie stosuje się – jak utrzymuje strona pozwana – tych, które nie zostały w nim
wymienione. Wymagałoby to bowiem systematycznej pracy ustawodawczej, polega-
jącej na uaktualnianiu dotychczas wydanych aktów prawnych przez wskazanie w
nowych aktach, czy odnoszą się one do dotychczasowych unormowań czy też nie.
Tymczasem z każdego aktu prawnego wynika jego zakres przedmiotowy i podmio-
towy ,decydujący o obszarze faktycznym i prawnym jego zastosowania. Jeżeli zaś
określoną materię regulują dwa (lub więcej) równorzędne akty prawne, przyjmuje się,
że akt późniejszy wyłącza stosowanie wcześniejszego, w myśl zasady „lex posterior
derogat legi priori” . Trudno zresztą przyjąć, że omawiane rozporządzenie reguluje w
§ 6 ust. 1 ten sam przedmiot co ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. w art. 1 ust. 1 i w
art. 10 ust. 1. Gdy natomiast chodzi o rozwiązanie stosunku pracy, to według ustawy,
do jej zastosowania dochodzi tylko wtedy, gdy ze zmianami organizacyjnymi, pro-
dukcyjnymi lub technologicznymi związana jest konieczność zmniejszenia stanu za-
trudnienia. Tego zaś warunku nie przewiduje rozporządzenie.
Podsumowując przedstawione wyżej uwagi należy stwierdzić, że nie może być
przeszkodą w stosowaniu ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasa-
dach rozwiązywania stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy do pra-
cowników zatrudnionych za granicą okoliczność, że rozporządzenie z dnia 27 grud-
nia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do
pracy za granicą nie przewidziało odpraw pieniężnych z tytułu wypowiadania umów o
6
pracę „z przyczyn dotyczących zakładu pracy”. Po pierwsze bowiem – rozporządze-
nie to, jako pochodzące z 1974 r., nie mogło stanowić o prawach do odpraw pienięż-
nych wprowadzonych dopiero w 1989 r., i po wtóre – ustawa, jako akt prawny póź-
niejszy, korzysta z pierwszeństwa w stosowaniu.
Kolejnym zagadnieniem wymagającym rozważenia jest to, czy wskazana
ustawa, ze względu na swój zakres podmiotowy i przedmiotowy, objęła swą regula-
cją także i powoda.
Otóż, jak wynika z art. 1 ust. 1, przepisy ustawy mają zastosowanie do pra-
cowników, a więc do osób pozostających w stosunku pracy, przy czym zestawienie
treści art. 1 i art. 17 pokazuje, że jej przepisy odnoszą się do wszystkich pracowni-
ków, z wyjątkiem zatrudnionych na podstawie mianowania (z zastrzeżeniem zawar-
tym w art. 17 zdanie 2). Ponadto ustawa ma zastosowanie do wszystkich rodzajów
umów o pracę, które mogą być rozwiązywane przez pracodawcę „z przyczyn doty-
czących zakładu pracy” wskazanych w art. 1, a zatem do: umów zawartych na czas
nie określony, na czas określony i na czas wykonania określonej pracy (a nawet na
okres próbny). W uzasadnieniu uchwały z dnia 14 grudnia 1994 r., I PZP 52/94
(OSNAPiUS 1995 nr 9, poz. 107) Sąd Najwyższy przyjął, że skoro w art. 5 ust. 5
ustawy została przewidziana możliwość wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na
czas określony, to tym bardziej nie ma przeszkód, by stosować ustawę do rozwiąza-
nia umowy terminowej w wyniku wypowiedzenia, które zostało zastrzeżone w umo-
wie.
Tak więc nie wyklucza stosowania ustawy fakt, że strony wiązała umowa o
pracę na czas określony, przewidująca możliwość jej wcześniejszego rozwiązania za
wypowiedzeniem, „gdy jest to uzasadnione potrzebami organizacyjno-produkcyjnymi
budowy (usługi) eksportowej”. Gdyby podzielić stanowisko strony pozwanej, że re-
gulacja zawarta w § 6 ust. 1 rozporządzenia wyłącza zastosowanie ustawy, to trzeba
by konsekwentnie przystać na dyskryminację pracowników zatrudnionych na budo-
wach eksportowych na podstawie umów terminowych i to tylko dlatego, że rozporzą-
dzenie, przewidując możliwość wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę w dro-
dze wypowiedzenia ze względu na „potrzeby organizacyjno-produkcyjne” budowy nie
wprowadziło dla pracowników prawa do odprawy pieniężnej z tego tytułu. Tymcza-
sem skoro ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. ma zastosowanie do wszystkich pra-
cowników zatrudnionych na podstawie umów terminowych, to czynienie między nimi
rozróżnienia na podstawie kryterium miejsca wykonywania pracy jest nieuprawnione,
7
tym bardziej że zarówno w kraju, jak i za granicą ich pracodawcą jest polskie przed-
siębiorstwo.
Należy także podkreślić, że nie stwarza podstaw do przyjęcia innego poglądu
norma zawarta w § 6 ust. 1 rozporządzenia. Jej istota polega bowiem na ogranicze-
niu dopuszczalności wcześniejszego rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę
tylko do sytuacji określonych we wskazanym przepisie. Spełnia więc funkcję
ochronną. Nie może być jednak rozumiana jako norma wyłączająca omawianą
ustawę i tym samym zakazująca przyznania pracownikowi odprawy pieniężnej z ty-
tułu wcześniejszego wypowiedzenia umowy o pracę, jeżeli zostały spełnione okreś-
lone w ustawie wymagania. Skoro poza tym pracownikowi zatrudnionemu w kraju, z
którym pracodawca rozwiązał terminową umowę o pracę w drodze wypowiedzenia z
przyczyn wymienionych w art. 1 ust. 1 ustawy, przysługuje odprawa przewidziana w
art. 8 ust. 1 ustawy, to brak jest prawnych, a także innych argumentów, które uza-
sadniałyby pozbawienie tego prawa pracownika zatrudnionego przez polskie przed-
siębiorstwo za granicą.
Nie mógł również prowadzić do uwzględnienia kasacji zarzut skarżącego,
według którego Sąd Okręgowy dokonał oceny czynności wcześniejszego wypowie-
dzenia powodowi umowy o pracę na podstawie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.,
podczas gdy podstawę tę stanowiły przepisy § 6 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 rozporządzenia.
Zarzut ten należało uznać za nietrafny dlatego, że Sąd Okręgowy przyjął, i dał temu
jednoznacznie wyraz w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, iż do rozwiązania z po-
wodem umowy o pracę „doszło w trybie § 6 ust. 1 pkt 1 cytowanego rozporządzenia”,
a jedynie przyczynami, które o tym zadecydowały, były przyczyny określone w art. 1
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. Wprawdzie strona pozwana przypisała błąd
powyższemu rozumowaniu, ponieważ – jej zdaniem – „rozwiązanie z powodem
umowy o pracę nie nastąpiło z przyczyn oznaczonych w art. 1 ust. 1 ustawy... o gru-
powych zwolnieniach, lecz z przyczyn określonych w umowie o pracę i § 6 rozporzą-
dzenia o eksporcie budownictwa”, jednak kwestia, jakie konkretnie przyczyny spowo-
dowały wypowiedzenie umowy, należy do sfery ustaleń faktycznych, których Sąd
Najwyższy nie mógł sprawdzać w przedmiotowej sprawie ze względu na brak w ka-
sacji zarzutu naruszenia przepisów postępowania. Ponieważ jednak skarżący zarzu-
cił w kasacji naruszenie prawa materialnego, polegające na niewłaściwym zastoso-
waniu art. 10 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 1 i art. 8 ustawy, ten zarzut stał się przed-
miotem badania.
8
Otóż, z ustaleń Sądu Okręgowego – opartych na ustaleniach Sądu Rejonowe-
go, a częściowo dokonanych we własnym zakresie – wynika, że przyczyną wypowie-
dzenia powodowi umowy o pracę były zmiany organizacyjne spowodowane koniecz-
nością ograniczenia stanu zatrudnienia z uwagi na przedłużający się okres trwania
budowy w Turcji i wynikające stąd koszty. Reorganizacja na budowie polegała na
łączeniu pewnych stanowisk i likwidacji innych. Objęła ona również stanowisko po-
woda, które zostało zlikwidowane. Przestało także istnieć stanowisko ekonomisty,
natomiast czynności należące do dwóch innych stanowisk zostały włączone do obo-
wiązków innych pracowników. Do dnia 4 maja 1997 r. powód był zatrudniony na bu-
dowie w charakterze zastępcy kierownika budowy, potem – jako specjalista do spraw
gospodarki materiałowej i rozliczeń. Praca na tym stanowisku nie wymagała „zbyt
dużych kontaktów z pracownikami” w związku z czym nie powstawały również sytua-
cje konfliktowe. Z dokonanych w sprawie ustaleń wynikało ponadto, że nie było in-
nych przyczyn wypowiedzenia powodowi umowy o pracę niż wskazane wyżej zmiany
organizacyjne, podyktowane koniecznością oszczędzania i ograniczenia zatrudnie-
nia. W tym stanie rzeczy nie można było podzielić stanowiska skarżącego, jakoby
Sąd Okręgowy, zasądzając na rzecz powoda odprawę pieniężną, naruszył podane w
kasacji przepisy ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwią-
zywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy.
Zmniejszenie zatrudnienia w związku ze zmianami organizacyjnymi i produkcyjnymi
może być przyczyną wypowiedzenia terminowej umowy o pracę pracownikowi za-
trudnionemu na budowie eksportowej, ale stanowi zarazem zasadniczą przesłankę
powstania prawa do odprawy. Z art. 8 ust. 1 ustawy wynika natomiast, że to przyczy-
ny rozwiązania umowy o pracę wymienione w art. 1 decydują o powstaniu tego
prawa.
Z przedstawionych wyżej względów i stosownie do wskazanych przepisów
Sąd Najwyższy oddalił kasację (art. 39312
KPC).
========================================