Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 stycznia 2000 r.
II UKN 292/99
W roku 1998 uposażenie sędziego w stanie spoczynku oraz należna mu
renta inwalidzka z tytułu wypadku przy pracy przysługiwały niezależnie od sie-
bie, w pełnych wysokościach.
Przewodniczący: SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 stycznia 2000 r. sprawy z wniosku
Bogdana N. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o
prawo do wypłaty renty z tytułu wypadku w drodze do pracy, na skutek kasacji wnios-
kodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 26 stycznia 1999 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok, poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódzkiego
– Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy z dnia 9 lipca 1998 r. [...]
oraz decyzję Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w B. bez daty i ustalił, że
w okresie od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. Bogdan N. uprawnio-
ny był do pobierania renty z tytułu wypadku w drodze z pracy do domu z dnia 10
marca 1982 r. w zbiegu z uposażeniem sędziego w stanie spoczynku.
U z a s a d n i e n i e
Bogdan N., sędzia w stanie spoczynku, uprawniony od dnia 1 stycznia 1998 r.
- w miejsce emerytury - do uposażenia oraz renty z tytułu wypadku w drodze do
pracy przyznanej decyzją organu rentowego z dnia 13 czerwca 1991 r., odwołał się
od decyzji Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w B. w przedmiocie podjęcia
od dnia 1 lutego 1998 r. wypłaty renty w połowie należnej kwoty.
Wyrokiem z dnia 8 lipca 1998 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Bydgoszczy oddalił odwołanie stosując przepis art. 24 ust. 1 ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób za-
wodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), zwanej dalej
2
"ustawą wypadkową", regulujący zasady wypłaty świadczeń należnych z tej ustawy w
zbiegu z emeryturą przyznaną na podstawie innych przepisów. Oznaczało to wypłatę
uposażenia sędziowskiego w całości i renty wypadkowej w połowie.
W apelacji Bogdan N. kwestionował zastosowanie przytoczonego przepisu
twierdząc, że uposażenie sędziego w stanie spoczynku nie może być traktowane jak
emerytura, lecz jak wynagrodzenie, w zbiegu z którym - bez względu na jego wyso-
kość - renty wypadkowe wypłacane są w całości.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 26 stycznia 1999 r. apelację od-
dalił. Przesłanki prowadzące Sąd drugiej instancji do odmowy uwzględnienia żądania
ubezpieczonego były jednak odmienne od tych, którymi kierował się Sąd Wojewódz-
ki. Sąd ten uznał argument skarżącego, że uposażenie sędziego w stanie spoczynku
nie jest emeryturą w rozumieniu prawa ubezpieczeń społecznych, ale stwierdził rów-
nocześnie, że sędziemu przeniesionemu w stan spoczynku nie przysługuje prawo do
pobierania żadnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w tym renty z tytułu
wypadku w drodze do pracy, co - zdaniem tego Sądu - wynika z przepisu art. 711
§ 6
ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (jednolity
tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 137 ze zmianą wynikającą z ustawy z dnia 28 sierp-
nia 1997 r. - Dz.U. Nr 124, poz. 782).
Kasację, zawierającą wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprze-
dzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego i decyzji organu rentowego przez przyz-
nanie wypłaty pełnej renty wypadkowej, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, Bogdan N. oparł na podstawie naruszenia
prawa materialnego, przepisu art. 711
§ 2 Prawa o ustroju sądów powszechnych.
Wskazał, że po zmianie tego Prawa, powodującej wyłączenie od dnia 1 stycznia
1998 r. sędziów z systemu powszechnego zaopatrzenia społecznego pracowników i
ich rodzin, nie została wprowadzona regulacja dotycząca zbiegu uposażeń z upraw-
nieniami do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Brak tej regulacji - jak twierdził
- powoduje, że do takich przypadków znajdują zastosowanie przepisy ustawy wypad-
kowej, lecz nie te, które odnoszą się do wypłaty świadczeń równolegle ze świadcze-
niami z ubezpieczenia społecznego, ale z wynagrodzeniem. Zdaniem skarżącego
bowiem - zgodnym w tym punkcie ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego - uposażenie
pobierane przez sędziego w stanie spoczynku nie jest tożsame z emeryturą, skoro
ustawodawca określił wyraźnie, że sędzia w stanie spoczynku otrzymuje uposażenie,
tak samo jak sędzia czynny zawodowo, tyle że wynoszące odpowiedni procent upo-
3
sażenia pobieranego na ostatnio zajmowanym stanowisku, wraz z dodatkiem za wy-
sługę lat.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego może powstać po spełnie-
niu się różnych ryzyk ubezpieczeniowych. Nie istnieją także prawne przeszkody do
nabycia świadczeń z różnych tytułów, toteż zdarza się, że u jednej osoby dochodzi
do zbiegu praw. Generalnie, w razie zaistnienia zbiegu kilku praw do świadczeń o
charakterze rentowym każde z nich powinno być wypłacane w całości. Ze względu
na ochronę finansów instytucji ubezpieczeniowej, ustawy przewidujące świadczenia
przyznawane w ramach określonego działu lub systemu ubezpieczeń zawierają
przepisy w inny sposób regulujące wypłatę zbiegających się świadczeń. Analiza tych
przepisów pozwala na przyjęcie, że w ramach tego samego działu ubezpieczenia
funkcjonuje zasada wypłaty jednego świadczenia, wyższego lub wybranego przez
osobę uprawnioną (por. art. 69 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin - Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Prawo do pobie-
rania (w określonych proporcjach) więcej niż jednego świadczenia możliwe jest tylko
w odniesieniu do świadczeń uzyskanych z różnych systemów. Tak oto - zgodnie z
art. 70 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. - zbieg świadczeń regulowany jest przepi-
sami art. 54 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.), art. 12 ustawy z
dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach i niektórych innych osobach będących ofia-
rami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. Nr 17, poz.75 ze zm.) oraz art.
24 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze
zm.). Podobne są zasady wypłacania świadczeń przewidziane w art. 33 ust. 3 i 4
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 7, poz. 25). Zasady te - co jest istotne i co należy podkreślić
- dotyczą świadczeń uzyskanych i wypłacanych w ramach ubezpieczenia społeczne-
go.
Sędzia, który nie może sprawować swego urzędu wskutek choroby, utraty sił
albo po osiągnięciu określonej w ustawie granicy wieku, ale też zmiany ustroju są-
dów lub zmiany granic okręgów sądowych nie pobiera świadczeń z ubezpieczenia
4
społecznego. Przechodzi w stan spoczynku, o czym stanowi przepis art. 180 Kons-
tytucji, dostosowujący status służbowy sędziego do unormowań ustrojowych, gwa-
rantujących niezawisłość oraz nieusuwalność sędziowską oraz szczególną ochronę
pozycji materialnej sędziego po zakończeniu sprawowania urzędu.
Począwszy od dnia 1 stycznia 1998 r., w związku z wejściem w życie ustawy z
dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 124, poz. 782), urzeczywistniającej postano-
wienia Konstytucji, dokonała się zasadnicza zmiana nabywania przez sędziów prawa
do świadczeń z ubezpieczenia społecznego; sędziowie przechodzący w stan spo-
czynku zostali wyłączeni z systemu powszechnego zaopatrzenia społecznego pra-
cowników i ich rodzin, przy czym nie powstał żaden system ubezpieczenia społecz-
nego sędziów.
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. objęła także swoją regulacją osoby, które
przed jej wejściem w życie uzyskały prawo do emerytury lub renty (art. 6 ust. 1
ustawy), co - w powiązaniu z przejęciem ich finansowania przez budżet państwa - w
sposób istotny zmieniło sytuację sędziów emerytowanych, uprawnionych przed tą
datą do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Zgodnie przepisem art. 711
§ 6
Prawa o ustroju sądów powszechnych przejście sędziego w stan spoczynku powo-
duje utratę prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej z ubezpieczenia społecznego.
Reguła inferencyjna wynikająca z tego przepisu, interpretowana w zgodzie z zasadą
zachowania praw słusznie nabytych, wskazuje, że sędzia pobierający uposażenie w
stanie spoczynku traci uprawnienie do tych tylko świadczeń z ubezpieczenia spo-
łecznego, które zostają zastąpione uposażeniem w stanie spoczynku. Oznacza to, że
otrzymując prawo do pobierania uposażenia należnego sędziom przechodzącym w
stan spoczynku, sędziowie emerytowani zachowali uzyskane w poprzednim stanie
prawnym prawa do świadczeń z ustawy wypadkowej (por. odesłanie z art. 6 ust. 1
ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r.). Przed dniem 1 stycznia 1998 r. świadczenia te - w
zbiegu z należną sędziom emeryturą - wypłacane były według art. 24 ust. 1 ustawy
wypadkowej, który przewidywał wypłatę renty inwalidzkiej na podstawie tej ustawy z
emeryturą przysługującą na podstawie innych przepisów, przez wybór renty powięk-
szonej o połowę emerytury albo emerytury powiększonej o połowę renty inwalidzkiej.
Zmiana prawa, skutkująca wyłączenie uposażenia sędziowskiego z regulacji
właściwej dla świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie odniosła się do wypłaty
zachowanych świadczeń. Zasad ich wypłaty wraz z uposażeniem sędziowskim nie
5
przewiduje bowiem obowiązująca od dnia 1 stycznia 1998 r. ustawa z dnia 28 sierp-
nia 1997 r. ani wydane na podstawie upoważnienia z art. 6 ust. 3 tej ustawy rozpo-
rządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 października 1997 r. w sprawie szcze-
gółowych zasad i trybu ustalania i wypłacania uposażeń oraz uposażeń rodzinnych
sędziom i prokuratorom w stanie spoczynku oraz członkom ich rodzin (Dz.U. Nr 130,
poz. 869). Brak ich także w ustawie wypadkowej, której przepis art. 24 ust. 1 nie
mógł być zastosowany wprost, skoro sędziowie uprawnieni do uposażeń w stanie
spoczynku przestali być opisanymi w nim „osobami uprawnionymi do emerytury na
podstawie innych przepisów”.
Uzasadniony jest więc wniosek, że ustawodawca, konkretyzując normy kons-
tytucyjne dotyczące statusu sędziów i nie regulując w sposób szczególny kwestii wy-
płaty świadczeń przysługujących sędziom z tytułu wypadku przy pracy, zdecydował,
iż świadczenia te oraz uposażenie przysługują sędziom w stanie spoczynku nieza-
leżnie od siebie. Tym samym, odwołując się dodatkowo do tezy głoszącej racjonal-
ność działania prawodawcy, należy odrzucić pogląd, że na skutek zaniechania unor-
mowania omawianej kwestii powstała luka w prawie; przeciwnie, kwestia ta była re-
gulowana, tyle że inaczej niż przed dniem 1 stycznia 1998 r.
Jest więc oczywiste, że stan normatywny, jaki został ukształtowany przez
ustawodawcę, nie pozwala na uznanie, że prawnie nieobojętny stosunek społeczny
(w tym wypadku zbieg świadczeń z tytułu uposażenia i renty inwalidzkiej z ustawy
wypadkowej), nie został w obowiązującym prawie przewidziany i uregulowany.
Trzeba również przyjąć jako oczywiste, że nie jest uzasadnione sięganie do
art. 24 ust. 1 ustawy wypadkowej jako przepisu, który mógłby stanowić podstawę
wypłaty zbiegających się świadczeń, i to z kilku powodów. Przede wszystkim takie
sięgnięcie miałoby cechy analogii, która, wobec niestwierdzenia luki w prawie, nie
jest dopuszczalna, niezależnie od faktu, że rozumowanie per analogiam obce jest
systemowi ubezpieczeń społecznych, opartemu, ze swych założeń konstrukcyjnych,
na metodzie kazuistycznej. Poza tym przepisowi art. 24 ust. 1 ustawy wypadkowej
nie można przypisywać charakteru normy ogólnej (kierunkowej), dotyczącej zasad
wypłaty świadczeń w ogóle, zwłaszcza że nie przystaje on do pozycji ustrojowej i
społecznej sędziów w stanie spoczynku, całkowicie odmiennej od sytuacji osób
uprawnionych do emerytury. Także więc dyrektywy funkcjonalne i aksjologiczne
sprzeciwiają się możliwości zastosowania tego przepisu do sędziów, nie wykonują-
cych urzędu z powodu osiągnięcia określonego wieku. Trzeba w końcu podkreślić,
6
że ograniczenie wypłaty świadczenia płynącego z nabytego prawa musi mieć wyraź-
ną podstawę ustawową, w związku z czym sięganie do art. 24 ust. 1 ustawy wypad-
kowej i stosowanie go „posiłkowo” jest tym bardziej nieuzasadnione.
W konsekwencji należy stwierdzić, że odwoływanie się do zasad wypłaty
świadczeń z ubezpieczenia społecznego i twierdzenie, że jedno z nabytych świad-
czeń nie należy się wcale albo tylko w części - możliwe w ramach systemu prawa
ubezpieczeń społecznych - nie znajduje jakiegokolwiek uzasadnienia, gdy stan fak-
tyczny wykracza poza ten system, jak w przypadku wypłaty świadczeń z ubezpiecze-
nia społecznego oraz uposażenia należnego sędziemu w stanie spoczynku. Żadne
racje nie uzasadniają zatem przyjęcia, że dochodzi w ogóle do tzw. zbiegu świad-
czeń, a w konsekwencji, że nie należą się one w całości.
Za trafnością wysnutych wyżej wniosków przemawia także to, że z dniem 1
stycznia 1999 r. ustawodawca zdecydował się dokonać zmiany zasad wypłaty sę-
dziom w stanie spoczynku przysługującego im uposażenia oraz renty inwalidzkiej
(art. 148 pkt 4 lit. a ustawy z dnia 29 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. Nr 162, poz.1118 ze zm.). Zmiana taka nie
byłaby potrzebna, gdyby art. 24 ustawy wypadkowej - w jego dotychczasowym
kształcie - znajdował zastosowanie do sędziów pobierających uposażenie w stanie
spoczynku. Znamienne jest również to, że dodając do art. 24 ustawy wypadkowej
nowy ustęp 2a i posługując się odesłaniem do stosowania ustępu 1, ustawodawca
zamanifestował, że hipoteza art. 24 ust. 1 nie obejmowała „zbiegu” renty inwalidzkiej
oraz uposażenia w stanie spoczynku przyznanego ze względu na wiek sędziego,
albowiem obecnie zasady wypłaty renty i emerytury stosuje się do wypłaty renty i
uposażenia i tak tylko odpowiednio.
A contrario, przed wejściem w życie wskazanej zmiany, tj. przed dniem 1
stycznia 1999 r. uposażenie sędziowskie nie będące świadczeniem z ubezpieczenia
społecznego, nie poddawało się operacji “zbiegu świadczeń”. Nie istniała podstawa
do tego, by organ rentowy ograniczał do połowy lub innej części swe zobowiązanie z
tytułu świadczenia renty wypadkowej, a także żaden przepis prawa nie dopuszczał
wypłacania połowy uposażenia sędziego w stanie spoczynku.
W podsumowaniu przeprowadzonego wywodu należy stwierdzić, że w okresie
od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. uposażenie sędziego w stanie
spoczynku oraz należna mu renta inwalidzka z tytułu wypadku przy pracy przysługi-
wały niezależnie od siebie, w pełnych wysokościach.
7
Z tych przyczyn, stwierdziwszy również, że przy wydawaniu zaskarżonego wy-
roku doszło jedynie do naruszenia prawa materialnego, Sąd Najwyższy orzekł na
podstawie art. 39315
KPC jak w sentencji.
========================================