Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 września 2000 .
I PKN 22/00
Nieważna jest zgoda pracownika na dokonywanie potrąceń z przysługu-
jącego mu wynagrodzenia za pracę należności obciążających pracodawcę (art.
18 § 2 KP w opozycji do art. 91 KP).
Przewodniczący SSN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 września 2000 r. sprawy z po-
wództwa Bogdana A. przeciwko Przedsiębiorstwu Budownictwa Usług i Handlu „R.-
E.” Spółce z o.o. w W. o wynagrodzenie, odszkodowanie i ekwiwalent za urlop, na
skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych we Wrocławiu z dnia 22 czerwca 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt I co do kwoty 2561,40 DM z odsetkami
oraz w pkt II i sprawę w tym zakresie przekazał Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego,
o d d a l i ł kasację w pozostałym zakresie.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 22 czerwca 1999 r. zmienił zaskarżony przez stronę pozwaną Przedsię-
biorstwo Budownictwa Usług i Handlu „R.-E.” Spółkę z o.o. w W. wyrok Sądu Rejo-
nowego-Sądu Pracy dla Wrocławia Śródmieścia z dnia 14 stycznia 1999 r., zasą-
dzający na rzecz powoda Bogdana A. kwotę 3502,23 DM z odsetkami, w tym kwotę
2361,40 DM tytułem wyrównania wynagrodzenia za pracę, kwotę 646,83 DM z tytułu
ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy oraz 494 DM odszkodowania za wadliwe roz-
wiązanie z powodem umowy o pracę, w ten sposób, że oddalił powództwo w tym za-
kresie, a nadto zasądził od powoda na rzecz Skarbu Państwa kwotę 1160 zł tytułem
2
zwrotu wydatków na opinię biegłego. W sprawie tej ustalono, że powód był zatrud-
niony przez pozwanego pracodawcę na kontrakcie zagranicznym w H. w okresie od
13 czerwca do 31 sierpnia 1995 r. W umowie o pracę z dnia 12 czerwca 1995 r. oraz
w aneksie do tej umowy z dnia 23 czerwca 1995 r. określono wynagrodzenie waluto-
we w wysokości 15,45 DM za godzinę, w tym 50 % określono jako część stałą i 50%
jako część ruchomą. Powód zjechał z kontraktu w dniu 25 sierpnia 1995 r. po zakoń-
czeniu robót. Równocześnie powód podpisał oświadczenie dotyczące warunków
pracy na budowie eksportowej z dnia 31 maja 1995 r., w którym pracodawca infor-
mował pracowników, że kwota 15,45 DM określona w umowie o pracę jest stawką
akordową brutto, z której będą potrącane wszelkie świadczenia socjalne pracodawcy
oraz opłaty na ZUS i inne podatki obciążające pracownika. W stawce tej mieszczą
się takie dotychczasowe świadczenia jak ekwiwalenty za urlop, odzież, posiłki, na-
poje, narzędzia itp. Potrącenia z tych tytułów miały być dokonywane na odrębnych
listach i potwierdzane przez pracowników zatrudnionych na kontrakcie. Ze swej
strony pracodawca gwarantował wypłatę minimalnej stawki za godzinę akordową w
wysokości 10 DM.
Na podstawie takich ustaleń Sąd pierwszej instancji uznał, że powodowi przy-
sługiwała określona w umowie o pracę stawka 15,45 DM , albowiem umowa ta nie
zawierała wzmianki o oświadczeniu z dnia 31 maja 1995 r. ani nie dopuszczała po-
trąceń z tytułu świadczeń socjalnych pracodawcy. Podpisana przez powoda treść
oświadczenia z 31 maja 1995 r. była niezgodna z prawem polskim, a przeto nieważ-
na z mocy art. 18 KP, a bezpodstawnie potrącane świadczenia socjalne pracodawcy
należały się powodowi nieodpłatnie. Z tego tytułu Sąd ten zasądził należne powodo-
wi wyrównanie wynagrodzenia, a nadto ekwiwalent za urlop i odszkodowanie za
wcześniejsze rozwiązanie umowy o pracę, uznając, że zgłoszony przez pozwaną
zarzut przedawnienia tych roszczeń narusza zasady współżycia społecznego.
Stanowisko takie zakwestionował Sąd Okręgowy, uznając moc wiążącą pod-
pisanego przez powoda oświadczenia z 31 maja 1995 r., które stanowiło integralną
część umowy o pracę. Sporządzenie swoistego aneksu w formie tego pisemnego
oświadczenia wskazywało na celowe działanie pozwanego pracodawcy, który – kie-
rując się uzasadnioną obawą przed rozwiązaniem kontraktu - ukrył przed kontrahen-
tem niemieckim informację o wypłatach pracownikom polskim niższych wynagrodzeń
od wypłacanych pracownikom niemieckim. Sąd ten uznał związanie powoda zastrze-
żeniem zawartym w tym oświadczeniu, z którego wynikało, że określona w umowie o
3
pracę kwota 15,45 DM jest stawką brutto za godzinę akordową, z której dopuszczal-
ne było potrącanie wszelkich świadczeń pracodawcy, jak składki na ZUS i innych
opłat lub podatków obciążających pracownika, jak również, że minimalna stawka
akordowa netto za godzinę wynosiła 10 DM i obejmowała takie świadczenia praco-
dawcy, jak ekwiwalenty za urlop, odzież, obiady, napoje, narzędzia, itp. Potrącenia z
tych tytułów Sąd Okręgowy uznał za zgodne z obowiązującymi przepisami, które
mogły być dokonywane w ramach swobody umów. Równocześnie Sąd ten przyjął, że
powód pobrał godziwe wynagrodzenie za pracę (art. 13 KP), skoro określone w
przepisach najniższe stawki wynagrodzenia godzinowego i miesięcznego były okre-
ślone na znacznie niższym poziomie, które ponadto było zdecydowanie wyższe niż
wynagrodzenie, jakie powód mógłby uzyskać za taką samą pracę świadczoną w Pol-
sce. W konsekwencji Sąd ten uznał, że powód był prawidłowo wynagradzany według
stawki w wysokości 10 DM za godzinę, zaś nadwyżka, tj. 5,45 DM lub 4,45 DM, mo-
gła być swobodnie wykorzystana przez pracodawcę na opłacenie podatków z tytułu
przychodów z pracy, opłat pobytowych i innych świadczeń obciążających pracodaw-
cę. Równocześnie Sąd ten wskazał na bezpodstawne nieuwzględnienie przez Sąd
pierwszej instancji zarzutu przedawnienia zgłoszonych dopiero w dniu 14 stycznia
1999 r. roszczeń powoda o ekwiwalent za urlop i odszkodowanie za przedwczesne
rozwiązanie umowy o pracę. W tych zakresach Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony
wyrok Sądu Pracy i oddalił powództwo. Równocześnie Sąd Okręgowy obciążył po-
woda kosztami opinii biegłego powołanego na wniosek i w interesie powoda, który
przegrał w całości sprawę.
W kasacji powoda, w części dotyczącej oddalenia powództwa co do kwoty
2855,40 DM, skarżący zarzucił Sądowi Okręgowemu naruszenie prawa materialnego
- art. 87 § 1 pkt. 1-4 KP przez błędną jego wykładnię i przyjęcie, że pracodawca
może bez zgody pracownika potrącać wszelkie należności oraz swobodnie wykorzy-
stywać część wynagrodzenia pracownika, a także naruszenie przepisów postępowa-
nia przez niewyjaśnienie faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy (art. 232 KPC). W uzasadnieniu kasacji skarżący zakwestionował dopusz-
czalność określenia w dwóch odrębnych umowach różnych stawek wynagrodzenia
pracownika, co zmierzało do ukrycia zaniżania wynagrodzeń pracowników polskich
przed kontrahentem zagranicznym strony pozwanej.
W odpowiedzi na kasację strona pozwana zakwestionowała prawidłowość wy-
liczenia wartości przedmiotu zaskarżenia, która jej zdaniem wynosi jedynie 2361,40
4
DM, a nadto wskazała, że przedmiot sporu stanowi „zaszłość” z okresu od 13
czerwca do 31 sierpnia 1995 r., w którym pozwana wypłaciła powodowi parokrotnie
wyższe wynagrodzenie za pracę, niż wynikające ze stawek minimalnych określonych
w obowiązujących wówczas przepisach prawa. Takie korzystne uzgodnienie, obej-
mujące zgodę powoda na dokonywanie potrąceń różnych kosztów pracodawcy, na-
leży uszanować zgodnie z zasadą autonomii woli stron.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie należało odnieść się do przedmiotu zaskarżenia. Określając wartość
przedmiotu sporu w kwocie 2855,40 DM, skarżący wyjaśnił, że przedmiotem zaskar-
żenia nie objął zasądzonej przez Sąd pierwszej instancji kwoty 646,83 DM z tytułu
ekwiwalentu za urlop, co do której Sąd Okręgowy wyrokował reformatoryjnie. W kon-
sekwencji, w tym niezaskarżonym zakresie, wyrok Sądu drugiej instancji uprawo-
mocnił się. Kasacja nie zawiera również żadnych twierdzeń kwestionujących kolejną
reformatoryjną cześć wyroku tego Sądu, który oddalił przedawnione powództwo co
do kwoty 494 DM odszkodowania za przedwczesne rozwiązanie z powodem umowy
o pracy. Ta część wyroku, pomimo objęcia jej określoną przez powoda wartością
przedmiotu zaskarżenia, nie została prawidłowo zaskarżona, ponieważ skarżący nie
podniósł jakichkolwiek zarzutów, które podważałyby prawidłowość przyjęcia przez
Sąd drugiej instancji przedawnienia tego roszczenia odszkodowawczego, jakie po-
wód zgłosił dopiero na rozprawie w dniu 14 stycznia 1999 r.
Natomiast skarżący trafnie zakwestionował stanowisko Sądu Okręgowego i
strony pozwanej o zgodności z prawem i dopuszczalności dokonywania z pracowni-
czego wynagrodzenia za pracę potrąceń należności obciążających w całości lub w
części pracodawcę. W rozważanej sprawie należało przeanalizować istotne zagad-
nienie prawne, czy każda należność, inna niż określona w art. 87 § 1 pkt 1-4 KP,
może być potrącana za zgodą pracownika z jego wynagrodzenia za pracę. Zgodnie z
aktualnym brzmieniem art. 91 KP, należności inne niż wymienione w art. 87 § 1 i 7
KP mogą być potrącane pracownikowi tylko za jego zgodą wyrażoną na piśmie. Jest
to regulacja szczególna, która nie podlega wykładni rozszerzającej. To wyjątkowe
unormowanie zezwala zatem, poza możliwością dokonywania potrąceń należności
ustawowo określonych w art. 87 § 1 i 7 KP, na takie uzgodnienie, za wyraźną i indy-
widualnie wyrażoną zgodą pracownika, możliwości potrąceń z przysługującego mu
5
wynagrodzenia za pracę innych i konkretnie określonych należności, które nie koli-
duje z zasadą ochrony ustawowych lub umownych uprawnień pracowniczych obję-
tych treścią stosunku pracy. Ściśle rzecz ujmując, regulacja zawarta w art. 91 KP nie
dopuszcza nieograniczonej swobody pracodawcy w dokonywaniu, za zgodą pracow-
nika, potrąceń wszelkich należności z pracowniczego wynagrodzenia za pracę, ale
jedynie takich, które nie niweczą ustawowych lub umownych uprawnień pracowni-
czych. Dopuszczalność umownego dokonywania potrąceń, innych niż określone w
art. 87 § 1 i 7 KP, powinna zatem być weryfikowana z uwzględnieniem podstawo-
wego kodeksowego zakazu dokonywania uzgodnień mniej korzystnych niż przepisy
prawa pracy (art. 18 KP). Oznacza to w szczególności, że nieważna jest zgoda pra-
cownika na dokonywanie potrąceń z przysługującego mu wynagrodzenia za pracę
należności obciążających w całości lub w części pracodawcę (art. 18 § 2 KP w opo-
zycji do art. 91 KP).
Przenosząc te ogólne uwagi na ustalenia faktyczne, jakie stanowiły podstawę
wydania zaskarżonego wyroku, należało zdyskwalifikować stanowisko Sądu drugiej
instancji o skutecznym wyrażeniu przez pracownika zgody na dokonywanie potrąceń
z wynagrodzenia za pracę należności innych niż określone w art. 87 § 1 pkt 1-4 KP,
wskutek podpisania przez powoda w dniu zawarcia umowy o pracę z 12 czerwca
1995 r., skierowanego do pracowników wysyłanych do pracy w ramach kontraktu
zagranicznego, aneksu do tej umowy z dnia 31 maja 1995 r., w którym przyjmowali
oni „do wiadomości, że zmieniły się zasady dotyczące wynagradzania pracowników
na budowach eksportowych na skutek zmian w umowie międzyrządowej polsko-nie-
mieckiej, które przewidują wyższą stawkę godzinową brutto za godzinę akordową, z
której będą potrącane wszelkie świadczenia pracodawcy oraz opłaty, takie jak ZUS i
inne opłaty oraz podatki obciążające pracownika. W stawce tej mieszczą się dotych-
czasowe świadczenia, takie jak: ekwiwalent za urlop, obiady, napoje, narzędzia, itp.,
dotychczas bezpłatnie wydawane, a przewidziane przez prawo polskie”. Oświadcze-
nie to nie miało mocy prawnej już dlatego, że przyjęcie do wiadomości informacji pra-
codawcy o zmianie i treści umowy międzyrządowej nie stanowiło wyrażenia na piś-
mie indywidualnej zgody pracownika na dokonywanie potrąceń konkretnie określo-
nych i znanych pracownikowi należności, jakiej wymaga art. 91 KP. Ponadto dopusz-
czalność dokonywania takich potrąceń była sprzeczna z obowiązującymi w spornym
okresie przepisami prawa pracy, a w szczególności z płacowymi regulacjami zawar-
tymi w §§ 2, 3,10 ust. 1 i 13 uchwały Rady Ministrów z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie
6
zasad wynagradzania oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą pra-
cownikom skierowanym do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksporto-
wego i usług eksportowych (M.P. Nr 14, poz. 106), a przez to zachodzła nieważność
z mocy art. 18 KP.
Sąd Najwyższy miał również na uwadze, że zarówno w umowie o pracę z dnia
12 czerwca 1995 r., jak i w aneksie do tej umowy z dnia 23 czerwca 1995 r., strony
określiły umowne wynagrodzenie powoda w kwocie 15,45 DM. Tego uzgodnienia nie
podważyło oświadczenie z dnia 31 maja 1995 r., potraktowane jako aneks do umowy
o pracę, które gwarantowało wypłatę kwoty 10 DM za godzinę akordową jako „wy-
płaty minimalnej”, co nie przekreślało wypłaty stawki umownie uzgodnionej w wyso-
kości 15,45 DM. Sąd drugiej instancji bezpodstawnie przyjął, że różnica pomiędzy
umówionym wynagrodzeniem w stawce 15,45 DM a gwarantowaną pracownikom
wypłatą minimalną w kwocie 10 DM „mogła być swobodnie wykorzystana przez pra-
codawcę, jako pozostająca w jego dyspozycji”, jeżeli zważyć, że w ustalonym stanie
faktycznym w ogóle nie wiadomo, czy pozwany pracodawca dokonywał z przysługu-
jącego powodowi wynagrodzenia za pracę jakichkolwiek potrąceń, a jeżeli dokony-
wał, to z jakich tytułów i w jakich konkretnie wysokościach, co pozwoliłoby zweryfiko-
wać legalność zachowania się pracodawcy. Błędne jest stanowisko Sądu drugiej in-
stancji, że legalność dokonywania potrąceń z pracowniczego wynagrodzenia za
pracę wymyka się spod kontroli sądowej. Nie do zaakceptowania w praktyce sądowej
jest również pogląd tego Sądu o usprawiedliwionej dopuszczalności ukrycia przed
kontrahentem zagranicznym informacji o wypłacaniu polskim pracownikom niższych
wynagrodzeń, niż pracownikom niemieckim. Żadne złamanie lub nadużycie prawa w
stosunkach pracy nie może być usprawiedliwione okolicznościami dotyczącymi za-
wierania lub realizowania kontraktów zagranicznych pracodawcy, który zmierza do
osiągnięcia dodatkowych korzyści z naruszeniem zasady ochrony uprawnień pra-
cowniczych objętych treścią stosunku pracy.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł kasacyjnie na podstawie
art. 39313
§ 1 KPC w związku z art. 98 KPC.
========================================